________________
୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬୧୬ સંચરે છે સાથે પાપી ગિરિસેનને પણ સાચો માર્ગ દર્શાવે છે. આ કથામાં નાયક દ્વારા અપાતો બોધ વ્યાખ્યાન શૈલીનો હોવાથી વાચકના મન પર ધારી અસર કરવા શક્તિમાન છે. ક્ષમા, કરુણા અને મૈત્રી ભાવ કથાના અંતસુધી સતત દૃશ્યમાન છે જે વાચકના જીવનમાં પણ દયાને અગ્રિમ સ્થાન અપાવે છે.
આ ખારવેલના શિલાલેખનું સાચું અર્થઘટન કરવા તનતોડ પ્રયત્ન કર્યો. સૌ પ્રથમ ઈ.સ.૧૮૨૫મા એ બ્રાહ્મી લિપિના લેખ વિશે જાણ થઈ. ત્યારબાદ ભગવાનલાલે એ જેનોનો લેખ છે એમ કહ્યું પરંતુ એમાં થોડી પંક્તિઓ ઉકેલાતી ન હતી એ સુશીલ અને તેના મિત્ર રાખાલદાસ બેનરજીએ મળીને ૧૯૧૩માં અંગ્રેજ વહીવટદારો પરવાનગી લઈ ત્યાં એક મહિનો રોકાઈને ઊંચાઈએ આવેલા એ લેખ પર પાલખ બાંધીને નજદીકથી નિરીક્ષણ કર્યું.
લેખકની અન્ય કૃતિ જગતશેઠમાં તેમણે મેળવેલ શમેતશિખરજીનો કબજો-ફરમાન તથા તેમને વિશેની સિલસીલાબંધ પ્રમાણભૂત વિગતો મુસ્લિમ અને અંગ્રેજ ગ્રંથોમાંથી લઈને પણ આપી છે. એમાં બંગાળ અને ભારતની તે સમયની રાજકીય અને સામાજિક પરિસ્થિતિનો ચિતાર જોવા મળે છે. ફારસી પુસ્તકમાંથી અવતરિત માહિતી આ પ્રમાણે મળે છે.
મરાઠાઓના હલ્લા વખતે મરહબીબ જગતશેઠના ઘરમાંથી બે કરોડ રૂપિયા રોકડા સિક્કા લઈ ગયો આ પછી પણ તેમની પાસે ઘણું હતું.”
જૈન સમાજના આ મુત્સદી શ્રેષ્ઠીઓએ દેશ અને પ્રાંતને બચાવવા કેટલી કુરબાની આપી એ સર્વ વિગતો ખાનગી દસ્તાવેજો, પત્ર વ્યવહાર, પટ્ટાઓ અને મુગલાઈ ફરમાનમાંથી ઝળકે છે. “જગતશેઠ” એ એક વ્યક્તિનું વિશેષનામ નથી પરંતુ નાગોરથી આવેલ હીરાનંદના વંશજ માણેકચંદ અને તેના વંશજોને પેઢી દર પેઢી મોગલ દરબાર અને ત્યારબાદ અંગ્રેજ સરકાર તરફથી અપાતું બહુમાન/ઉપાધિ છે.
લેખકની સામાજિક કૃતિઓમાં અવ્વલ નંબરનું સ્થાન “હું અને મારી
શ્રુતજ્ઞાનનાં અજવાળા
૧૦ ૧
