Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) तावत्क: । यहां तावत्' शब्द से पूर्ववत् कन्' प्रत्यय है और उसे विकल्प पक्ष में इट् आगम है। ऐसे ही-यावत्कः ।
तावत्' शब्द में तत्' शब्द से यत्तदेतेभ्य: परिमाणे वतुप्' (५।२।३९) से वतुप् प्रत्यय है। 'दृग्दृशवतुषु' (६।३ १८९) से 'तत्' को आत्व होता है। तावत्' शब्द की 'बहुगणवतुडति संख्या (१।१।२३) से संख्या संज्ञा है। ऐसे ही-यत् शब्द से यावत्।
ड्वुन्
(६) विंशतित्रिंशद्भ्यां ड्वुन्नसंज्ञायाम्।२४। प०वि०-विंशति-त्रिंशद्भ्याम् ५ ।२ डवुन् १।१ असंज्ञायाम् ७।१।
स०-विंशतिश्च त्रिंशच्च तौ विंशतित्रिंशतो, ताभ्याम्-विंशतित्रिंशद्भ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। न संज्ञा-असंज्ञा, तस्याम्-असंज्ञायाम् (नञ्तत्पुरुषः)।
अनु०-आ-अर्हात्, संख्याया इति चानुवर्तते।
अन्वय:-यथायोगं विभक्तिसमर्थाभ्यां संख्यावाचिभ्यां विंशतित्रिंशद्भ्याम् आ-अर्हाद् ड्वून् असंज्ञायाम्।
अर्थ:-यथायोगं विभक्तिसमर्थाभ्यां संख्यावाचिभ्यां विंशतित्रिंशद्भ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् आ-अहीयेष्वर्थेषु ड्वुन् प्रत्ययो भवति, असंज्ञायां गम्यमानायाम्।
उदा०-(विंशति:) विंशत्या क्रीत:-विंशक: पट: । (त्रिंशत्) त्रिंशता क्रीत:-त्रिंशक: पट:।
आर्यभाषा: अर्थ-यथायोग विभक्ति-समर्थ (संख्यायाः) संख्यावाची (विंशतित्रिंशद्भ्याम्) विंशति और त्रिंशत् प्रातिपदिकों से (आ-अहत्)ि आ-अहीय अर्थों में (डुवुन्) डुवुन् प्रत्यय होता है (असंज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति न हो।
उदा०-(विंशति) विंशति बीस कार्षापणों से क्रीत-विंशक पट। (त्रिंशत) त्रिंशत्-तीस कार्षापणों से क्रीत-त्रिंशक पट।
सिद्धि-(१) विंशकः । विंशति+टा+ड्बुन्। विंशo+वु। विश्+अक। विंशक+सु। विंशकः।
यहां तृतीया-समर्थ, संख्यावाची 'विंशति' शब्द से आ-अहीय क्रीत-अर्थ में, असंज्ञा अभिधेय में इस सूत्र से ‘ड्वुन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'डित्' होने से ति विंशतेर्डिति' (६।४।१४२) से विंशति के 'ति' का लोप होता है। युवोरनाकौ' (७।१।१) से 'बु' के
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org