Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः
२०७
'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७/२/३५ ) से 'इट्' आग, 'आदेशप्रत्यययो:' ( ८1३1५९) से षत्व और 'ष्टुना ष्टुः' (८ ।४ । ४१) से टुत्व होता है। इसी प्रकार 'लुठ उपधाते' (भ्वादि०) से - अलुठत् । अलोठिष्ट ।
विशेष- यहां 'द्युद्भ्यः' पद का बहुवचन में निर्देश किया है। अतः इससे ‘द्युदादि’ अर्थ ग्रहण किया जाता है । द्युदादि धातु निम्नलिखित हैं
द्युत दीप्तौ । श्विता वर्णे । ञिमिदा स्नेहने । ञिष्विदा स्नेहनमोचनयो:, स्नेहनमोहनयोरित्यके । ञिक्ष्विदा चेत्येके । रुच दीप्तावभिप्रीतौ च । घट परिवर्तने । रुट, लुट, लुठ उपघाते । शुभ दीप्तौ । क्षुभ संचलने । णभ तुभ हिंसायाम्, आद्योऽभावेऽपि । स्रंसु, ध्वंसु, श्रंसु अवस्रंसने। ध्वंसु गतौ । भ्रशु भ्रंशु अध: पतने। स्रम्भु विश्वासे । वृतु वर्तने । वृधु वृद्धौ। शृधु शब्दकुत्सायाम् । स्यन्दू प्रस्रवणे । कृपू सामर्थ्ये । इति द्युदादयो भ्वादिगणे पठ्यन्ते ।
वृदादयः (भ्वा०आ० ) -
वृद्भ्यः स्यसनोः । ६२ ।
प०वि०-वृद्भ्यः ५ ।३। स्य-सनोः ७।२।
स०-स्यश्च सन् च तौ-स्यसनौ, तयो:-स्यसनो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-'वा' इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - द्युद्भ्यो वा परस्मैपदं कर्तरि स्यसनोः।
अर्थः-वृदादिभ्यो धातुभ्यो विकल्पेन परस्मैपदं भवति कर्तृवाचिनि स्ये सनि च प्रत्यये परतः ।
उदा०-वृत् (स्ये) वर्त्स्यति । वर्तिष्यते। अवर्त्स्यत् । अवर्तिष्यत। (सनि) विवृत्सति । विवर्तिषते । वृध् (स्ये) वत्र्त्स्यति । वर्धिष्यते । अवर्त्स्यत् । अवर्धिष्यत । (सनि) विवृत्सति । विवर्धिषते ।
1
1
आर्यभाषा-अर्थ- (वृद्भ्यः) 'वृत्' आदि धातुओं से (वा) विकल्प से (परस्मैपदम् ) परस्मैपद होता है (कर्तीर) कर्तृवाची (स्यसनोः) स्य और सन् प्रत्यय परे होने पर । उदा०-वृत् (स्य) वत्स्र्त्स्यति । वर्तिष्यते। वह होगा। अवर्त्स्यत् अवर्त्स्यत। यदि वह होता । (सन्) विवत्सृति । विवर्तिषते । वह होना चाहता है।
सिद्धि - (१) वर्त्स्यति । वृत्+लट् । वृत्+स्य+तिप् । वर्त्+स्य+ति। वत्स्यति ।
यहां 'वृतु वर्तने' (भ्वा०आ०) धातु से 'लट् शेषे च' (३ | ३ | १३) से 'लट्' प्रत्यय और उसके स्थान में परस्मैपद तिप्' आदेश होता है । 'स्यतासी लृलुटोः' (३|१ |३३ ) से 'स्य' प्रत्यय और 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ । ३ । ८६ ) से 'वृत्' धातु की उपधा को लघूपध गुण होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org