Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

Page 545

५०४
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा० - वायुः । गति करनेवाला/फेंकनेवाला ।
सिद्धि - वायुः | अज्+युच् । वा+यु। वायु+सु। वायुः ।
यहां 'अज गतिक्षेपणयो:' ( भ्वा०प०) धातु से 'यजिमनिशुन्धिवसिजनिभ्यो युच्' (उणा० ३।२०) से बहुल वचन से औणादिक युच्' प्रत्यय है। इस आर्धधातुक विषय में इस सूत्र से 'अज्' धातु के स्थाने में 'वा' आदेश होता है ।
यह सूत्रव्याख्या व्याकरणमहाभाष्यकार पतञ्जलि मुनि के अनुसार है। काशिकाकार पं० जयादित्य ने इस सूत्र की व्याख्या इस प्रकार की है
अर्थ- (अजे: ) अज् धातु के स्थान में (वा) विकल्प से* (वी) वी आदेश होता है (यु) ल्युट्' प्रत्ययसम्बन्धी (आर्धधातुके) आर्धधातुक विषय में ।
उदा० - वी - आदेश- प्रवयणो दण्डः । प्रवणयमानय । वी- आदेश नहीं - प्राजनो दण्ड: । प्राजनमानय । दण्डा ले आ ।
प्रत्ययलुक्प्रकरणम्
अण्+इञ्
( १ ) ण्यक्षत्रियार्षञितो यूनिलुगणिञोः । ५८ । प०वि०-ण्य-क्षत्रिय-आर्ष - ञितः ५ ।१ यूनि ७ । १ लुक् १1१ अणिञोः ६ । २ ।
स०-ञ् इत् यस्य स ञित् ( बहुव्रीहि: ) । ण्यश्च क्षत्रियश्च आर्षश्च ञिच्च एतेषां समाहार - ण्यक्षत्रियार्षात्रित् तस्मात् ण्यक्षत्रियार्षञितः ( समाहारद्वन्द्वः ) । अण् च इञ् च तौ अणिञौ तयो:-अणिञोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अर्थ:- ण्यन्तात् क्षत्रियवाचिन ऋषिवाचिनो त्रितश्च गोत्रप्रत्ययान्तात् प्रातिपदिकाद् युवापत्येऽर्थे विहितस्य अण्-प्रत्ययस्य इञ्प्रत्ययस्य च लुग् भवति ।
* "नेयं विभाषा । किं तर्हि ? आदेशो विधीयते । 'वा' इत्ययमादेशो भवत्यजेर्यौ परतः । वायुरिति” (भाष्यकारः पतञ्जलिः) ।
अत्र महर्षिदयानन्दस्य टिप्पणी
जयादित्येनास्य सूत्रस्यायमर्थः कृतः -यौ ल्युटि प्रत्ययेऽजधातोर्विकल्पेन 'वी' इत्ययमादेशो भवति। तत्र रूपद्वयं साधितम् । तदिदं पूर्वसूत्रे विकल्पानुवर्तनेनैव सिद्धं, पुनर्महाभाष्यविरुद्धत्वाज्जयादित्यस्य व्याख्यानमत्यन्तमसङ्गतम् (अष्टाध्यायीभाष्यम्) ।