Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
४३८
अधिकरणे षष्ठी
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
(१६) कृत्वोऽर्थप्रयोगे कालेऽधिकरणे । ६४ ।
प०वि० - कृत्वोऽर्थ - प्रयोगे ७ । १ काले ७ । १ अधिकरणे ७ । १ । स०-कृत्वसुच् अर्थो येषां ते कृत्वोऽर्था:, तेषाम् - कृत्वोऽर्थानाम्, कृत्वोऽर्थानां प्रयोग इति कृत्वोऽर्थप्रयोग:, तस्मिन्-कृत्वोऽर्थप्रयोगे (बहुव्रीहिगर्भितषष्ठीतत्पुरुषः ) ।
अनु० - षष्ठी शेषे इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः-कृत्वोऽर्थप्रयोगे काले शेषेऽधिकरणे षष्ठी। अर्थ:- कृत्वसुजर्थानां प्रत्ययानां प्रयोगे काले शेषेऽधिकरणे षष्ठी विभक्तिर्भवति ।
उदा०-पञ्चकृत्वो दिनस्य भुङ्क्ते देवदत्तः । द्विर्दिनस्याधीते यज्ञदत्तः ।
आर्यभाषा-अर्थ- (कृत्वोऽर्थप्रयोगे) कृत्वसुच् प्रत्यय के अर्थवाले प्रत्ययों के प्रयोग में (काले) कालवाची (शेषे) शेष (अधिकरणे) अधिकरण कारक में (षष्ठी) षष्ठी विभक्ति होती है।
उदा० - पञ्चकृत्वो दिनस्य भुङ्क्ते देवदत्तः । देवदत्त दिन के समय में पांच बार खाता है । द्विर्दिनस्याधीते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त दिन के समय में दो बार पढ़ता है।
सिद्धि - (१) पञ्चकृत्वो दिनस्य भुङ्क्ते । पञ्च+कृत्वसुच् । पञ्च+कृत्वस् । पञ्चकृत्वस्+सु। पञ्चकृत्वः ।
यहां 'संख्याया: क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच्' (५।४।१७) से संख्यावाची पञ्च शब्द से क्रिया की आवृत्ति गिनने अर्थ में कृत्वसुच् प्रत्यय है। इसके प्रयोग में कालवाची दिन शब्द जो कि शेष अधिकरण है, उसमें षष्ठी विभक्ति है।
(२) द्विर्दिनस्याधीते । द्वि+सुच् । द्विस्+सु । द्वि: । यहां 'द्वित्रिभ्यां सुच्' (५/४/१८) से 'द्वि' शब्द से कृत्वोऽर्थ में सुच्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । कर्तरि कर्मणि च षष्ठी
(१७) कर्तृकर्मणोः कृति । ६५ । प०वि०-कर्तृ-कर्मणोः ७।२ कृति ७।१। स०-कर्ता च कर्म च ते - कर्तृकर्मणी, तयो: - कर्तृकर्मणोः
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
