Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

View full book text
Previous | Next

Page 516
________________ द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४७५ 'स नपुंसकम् (२।४।१७) से नपुंसकलिङ्ग होता है, अत: यहां द्वन्द्व समास के लिङ्ग विधान में इतरेतरयोगद्वन्द्व का ग्रहण समझना चाहिये। द्वन्द्वसमासः (११) पूर्ववदश्ववडवौ।२७। प०वि०-पूर्ववत् अव्ययपदम्, अश्ववडवौ १।२ । षष्ठ्य र्थे (प्रथमा) । स०-पूर्वस्येव पूर्ववत् (तद्धितवृत्ति:)। अश्वश्च वडवा च तौअश्ववडवौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-लिङ्गं द्वन्द्वे इति चानुवर्तनीयम्। अन्वय:-अश्ववडयोर्द्वन्द्वे पूर्ववत् लिङ्गम् । अर्थ:-अश्ववडयो: शब्दयोर्द्वन्द्व समासे पूर्ववत्-पूर्वपदस्य इव लिङ्गं भवति। पूर्वसूत्रस्यायमपवादः । उदा०-अश्वश्च वडवा च तौ-अश्ववडवौ । आर्यभाषा-अर्थ-(अश्ववडवौ) अश्व और वडवा शब्द के (द्वन्द्वे) द्वन्द्व समास में (पूर्ववत्) पूर्वपद के समान ( लिङ्गम्) लिङ्ग होता है। यह पूर्व सूत्र का अपवाद है। उदा०-अश्वश्च वडवा च तौ अश्ववडवौ । एक घोड़ा और एक घोड़ी दोनों। सिद्धि-अश्ववडवौ । अश्व+सु+वडवा+सु । अश्ववडव+औ। अश्ववडवौ। यहां द्वन्द्व समास में पूर्वपद अश्व पुंलिङ्ग और उत्तरपद वडवा शब्द स्त्रीलिङ्ग है। इस सूत्र से समस्तपद, पूर्वपद अश्व के समान पुंलिङ्ग होता है। विभाषा वृक्षमृगः' (२।४।१२) से पशुओं के द्वन्द्व समास में विकल्प से एकवद्भाव का विधान किया गया है। अश्व और वडवा के द्वन्द्व समास में जब एकवद्भाव नहीं होता तब इतरेतरयोग समास में यह पूर्वपद के समान पुंलिग होता है। द्वन्द्वसमास: (१२) हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च छन्दसि।२८। प०वि०-हेमन्त-शिशिरौ १।२ अहो-रात्रे १।२ च अव्ययपदम्, छन्दसि ७१। स०-हेमन्तश्च शिशिरं च तौ हेमन्तशिशिरौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अहश्च रात्रिश्च ते-अहोरात्रे (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अत्र उभयत्र षष्ठ्यर्थे प्रथमा। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org


Page Navigation
1 ... 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590