Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 01
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः
अनु०-'सुप् सुपा सह अव्ययीभावः' इत्यनुवर्तते । अन्वयः - पारे मध्ये सुपौ षष्ठ्या सुपा सह विभाषा समासोऽव्ययीभावो वा ।
अर्थ:- पारे-मध्ये- सुबन्तौ षष्ठ्यन्तेन समर्थेन सुबन्तेन सह विकल्पेन समस्येते अव्ययीभावश्च विकल्पेन समासो भवन्ति । अव्ययीभावसमासे च तयोरेकारान्तत्वं निपात्यते । वा वचनात् पक्षे षष्ठीसमासोऽपि भवन्ति ।
उदा०- ( पारम् ) पारं गङ्गाया इति पारेगङ्गम् । (मध्यम्) मध्यं गङ्गाया इति मध्येगङ्गम् । अत्राव्ययीभावः । षष्ठीसमासपक्षे - गङ्गायाः पारमिति गङ्गापारम्। गङ्गाया मध्यमिति गङ्गामध्यम्।
आर्यभाषा - अर्थ - (पारे मध्ये ) पार और मध्य सुबन्त का (षष्ठ्या ) षष्ठ्यन्त (सुपा) समर्थ सुबन्त के (सह) साथ (विभाषा) विकल्प से समास होता है और उसकी (अव्ययीभावः) अव्ययीभाव संज्ञा होती है। अव्ययीभाव समास में पार और मध्य निपातन से एकारान्त होते हैं। (वा) वा वचन से पक्ष में षष्ठी समास भी होता है ।
उदा०-(पार) पारं गङ्गाया इति पारेगङ्गम् । गङ्गा के पार यहां अव्ययीभाव समास और निपातन से एकार होगया । (मध्य) मध्यं गङ्गाया इति मध्येगङ्गम् । गङ्गा के बीच में। यहां अव्ययीभाव समास और निपातन से एकार होगया । षष्ठीसमास के पक्ष में-गङ्गायाः पारमिति गङ्गापारम् । गङ्गा के पार । यहां षष्ठीसमास होगया। गङ्गाया मध्यमिति गङ्गामध्यम् । गङ्गा का बीच। यहां षष्ठी समास होगया । सिद्धि-(१) पारेगङ्गम् । पार + सु + गङ्गा + ङस् । पारे+गङ्गा । पारेगङ्ग+सु । पारेगङ्गम् ।
यहां इस सूत्र से अव्ययीभाव समास होने पर 'अव्ययीभावश्च' ( २/४ । १८) से नपुंसकलिङ्ग और 'ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य' (१/२/४७) से ह्रस्व होता है। 'अतोऽम्' (७।२।२४) से अम् आदेश होता है। ऐसे ही मध्येगङ्गम् अव्ययीभाव पक्ष में इस सूत्र से पारे मध्ये शब्द एकारान्त निपातित हैं।
(२) गङ्गापारम् । गङ्गा + ङस् +पार+सु । गङ्गापार + सु । गङ्गापारम् । यहां विकल्प पक्ष में 'षष्ठी' (२ 121८) से षष्ठीतत्पुरुष समास होता है ।
३०६
संख्या
(१५) संख्या वंश्येन | १६ |
प०वि० - संख्या १ ।१ वंश्येन ३ । १ । वंशे भवो वंश्यः, तेन-वंश्येन ( तद्धितवृत्ति: ) । दिगादिभ्यो यत् (४।३।५४) इति यत् प्रत्ययः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org