________________
જેન દૃષ્ટિએ મહાત્મા ગાંધી
૧૧
હકીકતમાં જેટલા માણસ તેટલા ધર્મ છે. માણસ પછી જે આત્મ કલ્પી શકાતે હોય તે તે ઈશ્વર
જુદા છે ત્યાં સુધી ધર્મ જુદા છે. ને જે જડ વસ્તુ નથી પણ શુદ્ધ ચિતન્ય છે. જાદા જાદા ધર્મ. જ રહેશે. જે માણસ પિતાના ઈશ્વરની કોઈ કાળે ને કઇ સ્થિતિએ જરૂર નથી.
આત્માની બીજાના આત્મા ને જરૂર માનવાથી આત્માની અનંત શક્તિની સાથે ઐક્યતા જોશે તે ધર્મમાં પણ ઐય જશે. પૃ. ૩૯. આપણે હદ બાંધીએ છીએ, પૃ. ૯૯-૧૦૦ ઇશ્વર છે ને નથી. તેના મૂળ અર્થ નથી. “કૃષ્ણ, રામ, બુદ્ધ, જીસસ વિ. માં કોણ મોટું મેક્ષ પામેલો આત્મા ઈશ્વર
તે કહેવું મુશ્કેલ છે. બધાંનાં ઈશ્વર છે, એટલે તેને સંપૂર્ણ જ્ઞાન શ્રીકૃષ્ણાદિ, કાર્ય જુદાં, જુદે વખતે, ને છે. ભક્તિને ખરે અર્થ તે
જુદા સમયને લઈને હતાં. આત્માની શોધ એ છે. જ્યારે આત્મા પિતાને એ- ચારિત્રનેજ વિચાર કરતાં વખતે બુદ્ધ ચઢી જાય. ળખે છે ત્યારે ભક્તિ મટી જ્ઞાન પ્રકટ થાય છે. (પૃ. ૩૭) પણ કેમ કહેવાય ? તેઓનાં વર્ણન ભક્તોએ ઠીક ઈશ્વર નથી એમ કહેનારા અવળે રસ્તે ચડે. લાગ્યાં તેમ કર્યો છે. કૃષ્ણને વિષે પૂર્ણ કળા વૈષ્ણ
કેમકે તેઓએ આત્મા નથી એ માની છે. ને માનવી જ જોઈએ. તે વિના અવતાર, એમ કહેવું પડશે. (૩૮) અનન્ય ભક્તિ ન ઉપજેપ્રીતિ, જીસસને વિષે
અવતારની જરૂર છે ને સદાય એવું માને છે. હિન્દુસ્થાનમાં કૃષ્ણ છેલ્લા તેથી તેમને રહેવાની જ. જ્યારે લોકોમાં અત્યંત નિરાશા પેદા થાય મહીમા વિશેષ છે. જેઠ ૧૯૬૯ (પૃ. ૩૭–૩૮). અને અનીતિ ફેલાય ત્યારે જ અવતાર મનાય, ઘણું “ ભાગવતને એક તમે ટાંક, તેના શબ્દાર્થને દુષ્ટ લોકેમાં કેટલાક સાધારણ નીતિ જાળવનારા
વળગાય તેમ નથી. કૃષ્ણની પિતાને સારૂ મદદ ઇચ્છે છે, તે સમયે જે બળવાન
કૃષ્ણલીલા, લીલા કૃષ્ણજ જાણે. તે કામનીતિવાળે છે, ને દુષ્ટોથી દબાતું નથી પણ દુષ્ટો
નાવાળા થઈને કામ કરે તો તેનાથી દબાય છે, તે અવતાર રૂપે તેના મરણ પછી પણ આપણે પૂલ પ્રાણીથી તેમ ન થાય. તેની કે જીવતાં જ મનાય છે. ઘણે ભાગે તે પોતે પ્રભુતા તેને છુટ આપે તે આપણાથી ન લેવાય. અવતાર છે એમ જન્મથીજ માને છે એમ બાકીતે કહષ્ણુને વિષે ભાગવતને લખનારે પિતાના નથી બનવા જોગ. ૩૮. પૃ.
જ્ઞાનની હદ પ્રમાણે લખ્યું. ખરા કૃષ્ણને કઈ ૧. સવાલ-ઈશ્વર ન હોય તે મોક્ષ ક્યાંથી જાણતું નથી. અસાડ ૧૯૬૯ (પૃ. ૪૨) હોય? મોક્ષને અર્થ શું ?
હવે સં. ૧૯૫૦ માં પિતાને રામકૃષ્ણ માટે પ્રશ્ન જવાબ–ઈશ્વર ન હોય તે મેક્ષ ક્યાંથી એ થો હતા અને શ્રીમદ્ રાજચંદ્રને પૂછ્યું હતું ત્યારે મોક્ષ ન સમજવા જેવું છે. મોક્ષને અર્ધો અર્થ જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શું ઉત્તર આપ્યો હતો તે જોઈએ - આપણે જાણી શકીએ. બાકી તે અનુભવાય પણ
પ્રશ્ન-“કૃષ્ણાવતાર ને રામાવતાર એ ખરી વાત વણુ વાય નહીં. તેનું વર્ણન કરવાની આપણી પાસે છે ? એમ હોય તો તે શું ? એ સાક્ષાત ઈશ્વર હતા. ઈદ્રિય નથી. જે જાણી શકાય તે આડ-અનેક પ્રકા કે તેના અંશ હતા ? તેમને માનીને મોક્ષ ખરો ? રન દેહની પ્રાપ્તિમાંથી ને તેથી નિપજતા કલેશે- ઉત્તર. (૧) બને મહાત્મા પુરૂષ હતા એ તે. માંથી છૂટવું. છતાં ઈશ્વર નથી એમ કહેવાની જરૂર મને પણ નિશ્ચય છે. આત્મા હોવાથી તેઓ ઈશ્વર નથી. ઈશ્વરને ખરો અર્થ આપણા જ્ઞાનની સીમા હતા; સર્વ આવરણ તેમને મટયાં હોય, તે તેને પ્રમાણે કરીએ. ફળ દેનારે જે કર્તા ઇશ્વર તો મોક્ષ પણ સર્વથા માનવામાં વિવાદ નથી. ઈશ્વરને નથી, પણ દેહધારી આત્માઓ ટા થયા છે તે અંશ કે જીવે છે એમ મને લાગતું નથી, કેમકે
