________________
૨૮
જેનયુગ
ભાદ્રપદથી-કાર્તક ૧૯૮૫-૬
! આ લક્ષણમાંના કન--4થમૂ-રૂછો તીતિનિરાકૃત ઉમેર્યો છે. એ પ્રતીતિનિરાકૃતમાંજ તેણે એ શબ્દોની સાર્થકતા દર્શાવી નિરાકૃત શબ્દની સાથે- લોકનિરાકૃતને સમાવેશ કર્યો હોય એમ લાગે છે. આ કતા બતાવતા ગ્રન્થકાર કહે છે:-પુતાગ્રંક્ષળથોનેsfજ ૪ઃ સાપ ગમે પણ પ્રતીતિ-શ્રદ્ધા-માન્યતા પર આધાર રાખતા
હોઈ અગમનિરાકૃતને પણ પ્રતીતિનિરાકૃતમાં સમાવેશ यितु मिष्टोऽप्यर्थः प्रत्यक्षानुमानप्रतीतिस्ववचनै निरा
કરવા ધાર્યું હશે એમ લાગે છે, દિગંબર પરીક્ષામુખકાર કે જે कियते न स पक्ष इति प्रदर्शनार्थम् । तत्र प्रत्यक्ष.
ધમકીર્તિ પછી થયા તેમણે “તત્રાનિછાવઃ પક્ષમાર:” નિપાત ચા-મશ્રાવ: રાજ હતિ / અનુમાન
રૂ-૧૨ વાષિતઃ પ્રત્યક્ષનુમાનામત્રોઝવવેચને ”, નિરાત યથા–નિચઃ શ તા અતfસનિ.,
એ રાત્રેથી પૂર્વવત તૈયાયિકએ ન વર્ણવેલ અનિષ્ટ નાTwત થા–વત્રઃ શનિ | વચનોની- મને પક્ષાભાસ વિરોષ દર્શાવ્યા છે, બાકી દિનાગના
તો ધા-નાનુમાન પ્રમાણમ | gવ તુ ચચસત્યાર્થ પ્રત્યક્ષવિદ્ધ, અનુમાનવિરુદ્ધ, આગમવિરુદ્ધ, કવિમજૂરયાWાનિ ન યાતાનિ મવતિ | fત ચ- રુદ્ધ, સ્વવચનવિરુદ્ધ અને પ્રસિદ્ધસંબંધ પક્ષાભાસે
ત્વા: પક્ષામાં ઉતરાતા મરજિત ધમકી- સ્વીકાર્યા છે, અને દિનાગના બાકીના મૂકી દીધા છે. તિ પહેલાં થયેલા બૌદ્ધાચાર્ય દિનાગ પોતાના બન્યાય પરીક્ષા મુખકારના લેકબાધિત તથા સ્વવચનબાધિતનાં પ્રવેશ સૂત્ર” ગ્રંથ-કે જેની ઉપર પ્રસિદ્ધ હરિભદ્રસૂરિએ ઉદાહરણે પણ દિનાને આપેલાં તેજ છે. પ્રમાણુનયતત્તાટીકા કરી છે તેમાં પક્ષાભાસ આમ વર્ણવે છે:- કાલંકારે અત્ર વર્ણવ્યું છે તેમ પરીક્ષામુખકારે સ્વીકા“સાધરિામણોfપ પ્રત્યક્ષાલિવિદઢ: જક્ષામાસ: ”તથા લા સવ પતા ભાસા સ્વીકાર્યો છે. પૂર્વવત કોઇ પણ प्रत्यक्षविरुद्धः १ अनुमानविरुद्धः २ आगमविरुद्धः ३
નાયિકાએ ન દર્શાવેલા એવા, રત્નાકરાવતારિકા ટીકાलोकविरुद्धः ४ स्ववचनविरुद्धः ५ अप्रसिद्ध विशेषणः ६
કારે સ્કુટ કર્યા પ્રમાણે, સ્મરણનિરાકૃત, પ્રત્યભિજ્ઞાનનિ
રાકૃત, તથા તકનિરાકૃત આ પક્ષાભાસ સૂચવ્યા છે-જુઓઅપ્રસિદ્ધવિરોઘઃ મગરમચ: ૮ પ્રસિદ્ધસંવરધધ મહા
* આજ પરિચ્છેદના ૪૫ મા સૂત્રનું વિવરણ. બદ્ધતૈયાયિકો મતિ સિદ્ધસેન દિવાકર ન્યાયાવતારના ઉપર-ટાંકેલા પ્લેકમાં તે આ ત્રણેને અનુમાનનિરાકૃતમાં સમાવેશ કરી શકે “સિપાઘ૪ જfસ'એ શબ્દમાં જે પક્ષાભાસ વર્ણવે તેથી તેમણે પૃથક્ નિર્દેશ ન કર્યો હોય એ સંભવે છે. છે તેજ દિડનાગને પ્રસિદ્ધસંવળ્યું છે. બાકીના “ક્ષામાણો પરંતુ પરીક્ષા મુખકારને તે આ પૃથક્ દર્શાવવા પડે ક્ષતિ : હોવ વચનાખ્યા ૨ વાધિત્ત: એ શબ્દોથી અને માનવા પડે. વળી રનાકરાવતારિકા ટીકાકારે દિડનાન્યાયાવતારમાં વર્ણવેલ પક્ષાભાસે ન્યાયપ્રવેશસૂત્રકારના
ગના અપ્રસિદ્ધવિશેષણ, અપ્રસિદ્ધ વિશેષ્ય, અપ્રસિદ્ધ ભયનું પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ, અનુમાનવિરુદ્ધ, વિદ્ધ તથા સ્વવચન
ખંડન આજ પરિચ્છેદના ૪૬ મા સૂત્રની ટીકામાં કર્યું છે. વિરુદ્ધ નામના પક્ષાભાસે છે. ન્યાયપ્રવેશસૂત્રકારે આગમ
પ્રમાણુમીમાંસાકાર પક્ષની તેની વ્યાખ્યા પરથી પરીક્ષામુખકારે વિરુદ્ધ,અપ્રસિદ્ધવિશેષણ, અપ્રસિદ્ધવિશેષ્ય, અપ્રસિધ્ધભય
તથા પ્રમાણુનયકારે સ્પષ્ટ રીતે વર્ણવેલા પક્ષાભાસો સ્વીકારે એ પક્ષાભાસે વધારે જણાવ્યા છે. ન્યાયબિંદુકાર ધમકીતિ
છે તે માલમ પડે છે, પરંતુ આગમ અને લક બાધિતથી
પ્રતીતિબાધિત ભિન્ન માની વિશેષ દર્શાવ્યો છે જુઓઃ પ્રતીતિનિરાકૃત નામને પક્ષાભાસ ઉમેરે છે અને ન્યાચાવતારને લોકબાધિત તેમજ દિનાગના આગમવિરુદ્ધ
“ પ્રચક્ષાનુમનામોચવચનગ્રતીતયો વાધા: ” તેમજ અપ્રસિદ્ધવિશેષણ આદિ ત્રણ છોડી દે છે. ચા. ૧૨-૧૪ || પ્રમાણ મીમાંસાકારની પક્ષની વ્યાખ્યાઃયાવતારની પક્ષાભાસનિરૂપણપદ્ધતિ અને ન્યાયપ્રવેશસૂત્રની
“સિપારિતિમસિદ્ધમવા સાર્થ :” ૧-૨-૧૩. પક્ષાભાસનિરૂપણપદ્ધતિ સરખાવતાં ન્યાયાવતારની પુરાણું માલુમ પડે છે જેમાં ન્યાયપ્રવેશકારે વિકાસ કરી
પ્રથમ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ–પ્રતીત સાધ્ય વધારે દશાવ્યા. ધર્મકીર્તિ એ તેના પૂર્વવર્તી દિનાગનું
ધર્માવિશેષણ (નામનો પક્ષાભાસ), જેમકે આહતકેટલેક સ્થળે ખંડન પણ કર્યું છે અને
જને પ્રતિ અન્યથી કરાતે “જીવ છે” ઇત્યાદિ એ
તે તેની સમાલોચના કરી પિતાને સ્વતંત્ર મત પણ શા છે , કાન્ત વગરને પ્રયાગ, ૩૯. તાના પૂર્વવતી તૈયાયિકાએ પ્રરૂપેલા પક્ષાભાસમાંના કેટ- જેને જીવાદિ સકલ વસ્તુ અનેકાનાત્મક માને છે લાક તેથી તેણે ઠીક ન લાગવાથી મૂકી દીધા અને પ્ર- તેથી અન્ય કોઈ વાદીએ એકાન્ત રહિત કરેલ સમસ્ત
