________________
વ્યવહારથી તે તે ક્રિયાઓનો કર્તા આત્મા છે – એમ મનાય છે. પરન્તુ શુદ્ધ નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્મા પોતાના ગુણોનો અને પર્યાયોનો જ કર્તા છે. જેની સાથે કશો જ સંબન્ધ નથી તેનો કર્તા તે ન જ હોય – એ સ્પષ્ટ છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યની જેમ આત્મા પણ સ્વગુણાદિનો કર્તા છે. આત્માથી બીજા ભાવોનો તે કર્તા નથી, તે તે ભાવોનો સાક્ષી (જાણવાના સ્વભાવવાળો) છે. આથી સમજી શકાશે કે જગતના જ્ઞાતા એવા સ્વભાવસુખમાં મગ્ન બનેલા યોગી, વિષયગ્રહણ કરવા છતાં તેઓ તે કરતા નથી. શરીર ઇન્દ્રિયો પોતાનું કામ કરે અને આત્મા આત્માનું કામ કરે. તેથી સ્વભિન્નના કાર્યમાં સ્વ માત્ર સાક્ષી છે, કર્તા નથી.
સ્વભાવસુખમાં મગ્ન અને જગતતત્ત્વાવલોકનને કરનારા વિષયોનું ગ્રહણ કરતા નથી, એ સ્પષ્ટ કરાય છે :
परब्रह्मणि मग्नस्य, श्लथा पौद्गलिकी कथा | દામી ચામીરોન્માવા:, ારા દ્વારાવા: હ્ર = ૨-૪૫
જ્ઞાનામૃતના સમુદ્ર જેવા પરબ્રહ્મમાં જેઓ મગ્ન છે તેમની પુદ્ગલસંબન્ધી કથા શિથિલ હોય છે, તો પછી સુવર્ણાદિને ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ ઉન્માદ ક્યાંથી હોય ? અને સ્ત્રીઓને વિશે અત્યન્ત આદર ક્યાંથી હોય ? સુવર્ણાદિ સ્વરૂપ અને સ્ત્રી વગેરે સ્વરૂપ આત્માતિરિક્ત પદાર્થો પર હોવાથી, અભોગ્ય હોવાથી અને અસાર હોવાથી પરમબ્રહ્મમાં મગ્ન બનેલા તે મહાત્માઓ પર પદાર્થની વાત પણ કરતા નથી. સંયોગવશ જે થોડી પણ વાત થતી હોય તે પણ સાવ શિથિલ હોય છે. અર્થાત્ તેમાં એવો કોઈ રસ હોતો નથી, ઔદાસીન્ય ચિકાર હોય છે.
જે પદાર્થો પર હોય છે (સ્વ કે સ્વકીય હોતા નથી) તેની આપણે આમ પણ વાત કરતા નથી. જેની સાથે આપણને કાંઈ પણ નિસબત નથી, તેની પ્રત્યે આપણું વલણ ઔદાસીન્યથી ભરેલું હોય છે. આપણે તો વાત ન જ કરીએ, પણ બીજા કોઈ એની વાત કરે તો તેમાં આપણે સહેજ પણ રસ લેતા નથી. તેમ જ જે જ વસ્તુ ભોગ્ય નથી (અર્થાત્ આપણા કામની નથી) તેમાં પણ આપણું ઔદાસીન્ય પરિપૂર્ણ હોય છે. તેવી રીતે જે વસ્તુ અસાર છે તેમાં પણ તે અંગે આપણે ઉપેક્ષાભર્યું વલણ રાખી– એ છીએ - એ ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની પ્રતીતિ થયા પછી તેમાં મગ્ન બનેલા યોગી મહાત્માઓને સુવર્ણાદિ(અર્થ) અને સ્ત્રી વગેરે(કામ)નું પરત્વ,
૧૯
