________________
નયોનું સ્વરૂપ અહીં જણાવ્યું છે. વિસ્તારથી વિશેષ સ્વરૂપ તેના જ્ઞાતા એવા મહાત્માઓ પાસેથી સમજી લેવું જોઈએ.
જ
ઘડાના વિષયમાં નૈગમાદિ નયોની માન્યતા એ છે કે દરેક પ્રકારના, દરેક ક્ષેત્રના, નાના કે મોટા, નામ સ્થાપના દ્રવ્ય કે ભાવ તેમ જ પોતાનો કે પારકાનો તે હોય, તો તે બધાય ઘડાને ઘડા તરીકે જણાવવાનું કાર્ય નૈગમનય કરે છે. પાણી વગેરે ભરવા માટે જે ઘડો કામ લાગે તેને જ ઘડો કહેવાનું કાર્ય વ્યવહારનય કરે છે. સંગ્રહ નય, ઘટજાતીય બધા જ ઘડાને એક જણાવે છે. પોતાના કામમાં આવતા વર્તમાન ઘડાને જ ઘડો માનવાનું કાર્ય ઋજુસૂત્રનયનું છે. ઘટ શબ્દના અર્થને અનુસરનારા ઘડાને જ ઘડો, શબ્દ-સામ્પ્રતનય માને છે. એવા પણ ઘડાને કળશ, કુમ્ભ, ઘડીથી જુદો માનવાનું સમભિરૂઢનય જણાવે છે અને એ ઘડો પાણી વગેરેથી ભરેલો હોય એટલે પોતાનું કાર્ય કરતો હોય. ત્યારે જ તેને ઘડો માનવાનું એવંભૂતનય જણાવે છે......... ઇત્યાદિ નયના જ્ઞાતાઓ પાસેથી સમજી લેવું. અહીં માત્ર દિશાસૂચન કર્યું છે.
આ નયો પોતપોતાની અપેક્ષાને સ્પષ્ટ કરતી વખતે સાચા છે. પરન્તુ બીજા નયની માન્યતાનું નિરાકરણ કરવાના વિષયમાં તે નકામા-નિરર્થક છે. કારણ કે જે નય બીજા નયની વાતનું નિરાકરણ કરે તે નયની વાતનું નિરાકરણ પણ બીજો નય કરી શકે છે. એમ કરવામાં આવે તો અરસ-પરસ કોઈ પણ નયની વાત ટકી શકશે નહિ. સ્વાભિપ્રાયથી સ્વાભિમતની સિદ્ધિ થવાથી તે રીતે દરેક નયની વાત સિદ્ધ થઈ શકે છે. તેથી પરના નિરાકરણ માટે નયો નિરર્થક છે. દરેક નય સ્વાભિમતાર્થમાં મુખ્ય હોવા છતાં ગૌણસ્વરૂપે પરનયની વાતનો સ્વીકાર કરનારા છે. અન્યથા પરનયની વાતનો ગૌણસ્વરૂપે પણ સ્વીકાર ન કરે તો તે નય દુર્નય બને. આથી જ મધ્યસ્થ પુરુષો દરેક નયની વાતોને સમજ્યા પછી સમસ્વભાવમાં સ્થિર બને છે. તેઓ સમજે છે કે ‘દરેક નયો પોતાના વિષયમાં મુખ્ય છે અને બીજાના વિષયમાં ગૌણ છે.’ એ રીતે દરેક નયને એક જ સ્વરૂપે જોતા હોવાથી તેઓ સમશીલ(સમસ્વભાવી) બની રહે છે.
સ મધ્યસ્થો મહામુનિ: - આ પદથી જણાવેલી વાત કોઈ પણ રીતે વિસ્મરણીય નથી. મહામુનિ જ ખરી રીતે મધ્યસ્થ રહી શકે છે. જેમને કોઈ પણ પ્રકારની પરસ્પૃહા નથી, તેઓશ્રી જ તત્ત્વદ્રષ્ટા છે. સંસારની કોઈ પણ ચીજની જેમને સ્પૃહા છે તેઓ તે તરફ ઢળ્યા વિના નહિ રહે. વિચિત્રતા તો એ છે કે એક તરફ ઢળી ગયેલા પાછા
૧૪૯
