________________
“અપુનર્બન્ધકદશાદિને પામેલા બધા ય જીવોને વિશે “ચારિસંજીવની ચાર’ ના ન્યાયે મધ્યસ્થદષ્ટિ વડે અમે હિતને ઈચ્છીએ છીએ.” આશય એ છે કે અપુનર્બન્ધકદશાને પામેલા જીવો, માર્ગાનુસારી, માર્ગપતિત તેમ જ અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ, દેશવિરતિધર અને સર્વવિરતિધર એવા બધા જીવોને તેમની યોગ્યતા (ભૂમિકા) પ્રમાણે હિતની પ્રાપ્તિ થાય : એવી ઈચ્છા મધ્યસ્થદષ્ટિવાળાને હોય છે.
દરેકનો આત્મા અનાદિથી સહજસિદ્ધ શુદ્ધ સ્વભાવવાળો હોવા છતાં તેના કર્મના યોગે તે શુદ્ધસ્વભાવ તિરોહિત હોવાથી કર્મના યોગે આત્મા જુદી જુદી અવસ્થાઓને પામે છે. જેટલા અંશમાં આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવનો આવિર્ભાવ થાય છે, તેની અપેક્ષાએ આત્માને તેટલા અંશે હિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ રોગીને જોઈને દ્વેષ થતો નથી કે નથી તો નીરોગીને જોઈને રાગ થતો. તેમ અહીં પણ મધ્યસ્થ આત્માને કર્મના રોગીને જોઈને દ્વેષ થતો નથી તેમ જ કર્મના વિયોગીને જોઈને રાગ થતો નથી પણ બંન્ને સ્થાને હિતની દષ્ટિ જળવાયેલી હોય છે. જીવની ભૂમિકાને અનુરૂપ તે તે જીવોનું હિત કરવા માટે મધ્યસ્થ પુરુષો ચારિસંજીવનીચારન્યાયે તત્પર હોય છે.
કોઈ એક સ્ત્રીએ પોતાને સ્વાધીન રહે-એ માટે ઔષધી ખવરાવીને પોતાના પતિને બળદ બનાવેલો. પાછળથી તેણીને ઘણું દુઃખ થયું. બળદને ફરી પાછો માણસ બનાવવાના ઉપાયને જાણતી ન હોવાથી બળદને ચારો ચરાવવા તે લઈ જાય છે. એકવાર વિદ્યાધર યુગલની વાત સાંભળીને તેણીને ખબર પડી કે આ વૃક્ષની નીચે રહેલી સંજીવની ચરાવવાથી આ બળદ પાછો માણસ થઈ જશે. તેથી તે સ્ત્રીએ સંજીવનીનું જ્ઞાન ન હોવાથી તે વૃક્ષની પાસેનો બધો જ ચારો બળદને ચરાવ્યો. એમ કરતાં એકવાર ચારાના ભેગી સંજીવની પણ ચરાવવામાં આવી. તેથી તે બળદ ફરી પાછો માણસ બની ગયો. આ રીતે ચારો ચરાવવાથી પણ બળદનું જે હિત થયું તે
ચારિસંજીવનીચારન્યાય’ છે. બળદમાંથી માણસ બનાવવા માટેનો આ ન્યાય છે. માણસને બળદ બનાવવા માટે આ ન્યાય નથી. અજ્ઞાનીને જ્ઞાની બનાવવા માટે આ ન્યાયનો ઉપયોગ કરવાનો છે. અપુનર્બન્ધકાદિ દશાને પામેલા જીવોને માર્ગાભિમુખાદિ
સ્વરૂપ બનાવવાનો મધ્યસ્થદષ્ટિનો પ્રયાસ છે.... અન્ત આવા પ્રકારની વાસ્તવિક માધ્યય્યદષ્ટિને કેળવવા પ્રયત્નશીલ બની રહીએ એ જ એક શુભાભિલાષા. ॥ इति श्रीज्ञानसारप्रकरणे षोडशं माध्यस्थ्याष्टकम् ।
-૧૫૪)
