________________
જ્યાં સુધી પરપદાર્થોના દોષ અને ગુણને ગ્રહણ કરવામાં મન પ્રવૃત્ત હોય ત્યાં સુધી મધ્યસ્થ પુરુષે મનને આત્માની પરિભાવનામાં વ્યગ્ર(આસક્ત) બનાવવું શ્રેષ્ઠ છે.” રાગદ્વેષથી મુક્ત બનવા માટે રાગદ્વેષના વિષયથી મનને દૂર રાખવા માટે પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ. રાગદ્વેષના વિષયભૂત ઈષ્ટાનિષ્ટ પરપદાર્થો છે, જેને આત્માની સાથે કોઈ સંબંધ નથી. આત્માથી તદ્દન વિલક્ષણસ્વભાવવાળા પર પદાર્થોને આત્મીય માનીને સતત એના જ ગુણદોષોને ગ્રહણ કરવામાં આપણું મન તત્પર હોય છે. નિરન્તર પરપદાર્થોની વિચારણામાં પ્રવૃત્તિશીલ એ મનનું ધ્યાન અન્યત્ર ખસેડવું જોઈએ. પરપદાર્થોથી અન્ય “આત્મા’ અને ‘આત્મગુણો છે. મધ્યસ્થ પુરુષે આત્મા અને તેના ગુણોના ધ્યાનમાં જ મનને વ્યગ્ર કાર્યરત) રાખવું જોઈએ, જેથી મનને પરપદાર્થોની વિચારણા માટે અવકાશ જ ન રહે.
ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યથી વિલક્ષણ એવો આત્મા છે. જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર અને વીર્ય વગેરે ગુણોનો એ સ્વામી છે. આવા આત્મતત્વની પરિભાવના માટે બાર ભાવના, નવ તત્ત્વ, કર્મના બન્ધાદિનાં કારણો, ન નિક્ષેપાનું અધ્યયન મહામુનિ ભગવન્તો કરે છે તેમ જ દ્રવ્યાનુયોગના ગ્રન્થોનું પણ પરિશીલન તેઓ કરે છે. પર પરિણતિની હેયતાનું અને સ્વપરિણતિની ઉપાદેયતાનું ચિન્તન-મનન તેઓ કરે છે. જેથી મનને પરદોષગુણગ્રહણાદિ માટે સમય જ પ્રાપ્ત થતો નથી. આવા મધ્યસ્થ આત્માઓને જે રીતે જે ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે - તે જણાવાય છે :
विभिन्ना अपि पन्थानः समुद्रं सरितामिव ।
मध्यस्थानां परं ब्रह्म प्राप्नुवन्त्येकमक्षयम् ॥१६-६॥ “જુદા જુદા પણ નદીઓના માર્ગો જેમ સમુદ્રને મળે છે, તેમ મધ્યસ્થોના જુદા જુદા પણ માર્ગો એક અક્ષય એવા પરમબ્રહ્મને મળે છે.” લોકપ્રસિદ્ધ વાત છે કે બધી જ નદીઓ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે. તે તે નદીઓના માર્ગ જુદા જુદા હોવા છતાં તે તે માર્ગે નદીઓ અને સમુદ્રમાં જઈ મળે છે અર્થાત્ નદીઓના તે તે માર્ગો સમુદ્રમાં મળે છે તેમ અહીં મધ્યસ્થ આત્માઓ અને જુદા જુદા પણ માર્ગે એક અક્ષય એવા પરમ બ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ એ બધા માર્ગોની પૂર્ણતા પરમબ્રહ્મમાં થાય છે.
કેટલાક મધ્યસ્થ પુરુષો અપુનર્બન્ધક દશાને પામેલા હોય. કેટલાક સમ્યકત્વને પામેલા હોય. કેટલાક દેશવિરતિને પામેલા હોય. કેટલાક સર્વવિરતિને પામેલા
-૧૫૧)
