________________
પડે છે. પોતાની માન્યતાના સમર્થન માટે એકાદ નયનું આલંબન લઈને દુરાગ્રહી જનો પોતાની માન્યતાનું સમર્થન કરતા હોય છે. વસ્તુના અનન્તાંશોમાંથી એકાદ અંશને પ્રાધાન્ય આપીને તેને જ વસ્તુના સ્વરૂપ તરીકે તેઓ માની લઈને દુરાગ્રહી બન્યા રહે છે. પરન્તુ મધ્યસ્થ પુરુષો વસ્તુના સમગ્ર સ્વરૂપને જોઈને સકલ યુક્તિઓને અનુસરતા હોવાથી સમદષ્ટિ હોય છે – તે જણાવાય છે :
नयेषु स्वार्थसत्येषु, मोघेषु परचालने ।
समशीलं मनो यस्य, स मध्यस्थो महामुनिः ॥१६-३॥ “પોતાની માન્યતાનું સમર્થન કરવામાં સાચા અને બીજાની માન્યતાનું નિરાકરણ કરવામાં નકામા એવા નયોના વિષયમાં જેમનું મન સમાનસ્વભાવવાળું છે, તે મહામુનિ મધ્યસ્થ છે.” અનન્તધર્માત્મક વસ્તુના તે તે ધર્મની મુખ્યતાનો અને તે તે ધર્મોથી ભિન્ન ધર્મોની ગૌણતાનો સ્વીકાર કરાવનારા નયો છે. એ નયો, સ્વાભિપ્રેતાર્થનું નિરૂપણ કરવામાં સાચા છે. પરન્તુ સ્વાભિપ્રેતાર્થથી ભિન્ન અર્થનું નિરાકરણ કરવામાં તદ્દન જ નકામા છે. કારણ કે નયાન્તરની અપેક્ષાએ સ્વાનભિપ્રેતાર્થની સિદ્ધિ સારી રીતે થઈ શકે છે.
આશય એ છે કે વસ્તુના અનન્તા ધર્મોમાંથી તેના એકાદ ધર્મને આશ્રયીને વસ્તુના સ્વરૂપને વક્તા જણાવે છે. વક્તાની વાણીના પ્રકારોને આશ્રયીને નયોના અસંખ્ય પ્રકારો છે. સામાન્યથી નૈગમ, વ્યવહાર, સંગ્રહ, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત - આ સાત નો પ્રસિદ્ધ છે. અનેક પ્રકારથી વસ્તુને જણાવવાનું કાર્ય, નૈગમનય કરે છે. લોકમાં પ્રસિદ્ધ વસ્તુને જણાવવાનું કાર્ય વ્યવહારનય કરે છે. જાતિની અપેક્ષાએ અનેકને એક જણાવવાનું કાર્ય સંગ્રહનય કરે છે. આપણી પોતાની અને વર્તમાનમાં ઉપયોગી બનતી વસ્તુને જ વસ્તુ તરીકે જણાવવાનું કાર્ય ઋજુસૂત્રનયનું છે. શબ્દને અનુસરીને તેની મુખ્યતાએ ભાવભૂત અર્થને જણાવવાનું કાર્ય શબ્દનયનું છે અર્થા સામત નય સ્વરૂપ પ્રથમ પ્રકારના શબ્દનયનું છે. શબ્દનયનો બીજો પ્રકાર સમભિરૂઢનય છે. પર્યાયવાચક તે તે શબ્દથી જણાવાતા અર્થને ભિન્ન માનવાનું કાર્ય સમભિરૂઢનયનું છે અને જે પદનો જે અર્થ છે તે અર્થ વિદ્યમાન હોય ત્યારે જ તે અર્થને જણાવવાનું કાર્ય તે પદથી એવંભૂતનય કરે છે, જે શબ્દનયનો ત્રીજો ભેદ(પ્રકાર) છે. “શબ્દનય’ આ પદથી સામાન્ય રીતે સમભિરૂઢ અને એવંભૂત પદના પ્રયોગના સન્નિધાનમાં શબ્દનયનો “સામ્પ્રત’ આ પ્રથમ પ્રકાર સમજાય છે. સામાન્યથી સાત
-૧૪૮)
