________________
બોધ માટે કુતર્ક રોગસમાન છે. કુતર્કથી શમનો અપાય-નાશ થાય છે. શ્રદ્ધાનો ભંગ કરનાર અને અભિમાનને ઉત્પન્ન કરનાર એવો કુતર્ક અનેક રીતે આત્માનો શત્રુ છે. એનો ત્યાગ કરી રાગદ્વેષને આધીન બન્યા વિના સાધકને ઠપકો ના મળે તે રીતે મધ્યસ્થ બની રહેવું જોઈએ. મોક્ષની સાધના કરનારા માટે સ્વભાવનો ત્યાગ કરી પરભાવમાં જવું તે જ અહીં ઉપાલંભ છે. મોક્ષની સાધના કરનારા રાગ-દ્વેષને આધીન બની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરે તો તેઓ સ્વભાવથી વિચલિત બની પરપદાર્થમાં રમનારા બને છે, જે સાધક આત્મા માટે ખૂબ જ અનુચિત હોય છે. તેથી તેઓ વિદ્વાનોના ઉપાલંભને યોગ્ય બને છે. શરીરાદિ પર પદાર્થોની પ્રત્યે રાગદ્વેષ ધરનારા આત્મસ્વભાવમાં ક્યારે પણ લીન બનતા નથી અને તેથી તેઓ મોક્ષને સાધી પણ શકતા નથી. જે કાર્ય માટે પોતે પોતાની ઈચ્છાથી સંયમની સાધનાનો આરંભ કર્યો હોય તે કાર્યથી જ જેઓ વિમુખ થાય ત્યારે ચોક્કસ જ તેઓ ઉપાલંભને પામતા હોય છે. તેથી તે રીતે ઉપાલંભને પાત્ર ન બનવા માટે સાધક આત્માએ મધ્યસ્થ બની જવું
જોઈએ.
મધ્યસ્થ બનવું એટલે બધાને સમાન માનવું, એમ નહિ. તત્ત્વ અને અતત્ત્વ, સદ્ અને અસદ્, સત્ય અને અસત્ય, સ્વ અને પર તેમ જ ગુણ અને દોષ... ઈિત્યાદિને યથાર્થ રીતે જાણીને તે તે વિષયમાં રાગ-દ્વેષને કર્યા વિના સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિર થવું, તે માધ્યચ્યું છે. આવા પ્રકારના માધ્યથ્યને પામેલા આત્માની વિશેષતા કેવી હોય છે – તે જણાવાય છે :
मनोवत्सो युक्तिगवीं, मध्यस्थस्यानुधावति ।
તામાવતિ પુછેન, તુછાગ્રહમન:પિઃ II-રા “મધ્યસ્થ આત્માનું મનસ્વરૂપ વાછરડુ યુક્તિસ્વરૂપ ગાયની પાછળ દોડે છે અને તુચ્છ-આગ્રહવાળા જીવોના મનસ્વરૂપ વાંદરો તેને પૂંછડાથી પોતાની તરફ ખેંચે છે.” પહેલા શ્લોકમાં જણાવ્યા મુજબ મધ્યસ્થ આત્માઓ સદસદ્ વગેરેના વિવેકી હોવાથી તત્ત્વના અર્થી હોય છે. રાગાદિને વિવશ બન્યા વિના તત્ત્વને સમજવા માટે પ્રામાણિકપણે તેઓ પ્રયત્ન કરતા હોય છે. નિસર્ગથી જ તેમની પ્રજ્ઞા માર્ગ તરફ દોડતી હોય છે. આ શ્લોકના પૂર્વાર્ધથી એ વાત પ્રસિદ્ધ દષ્ટાન્તથી જણાવી છે. ગાય ત્યાં વાછરડું' - આ લૌકિક કહેવત મુજબ વાછરડું સદાને માટે ગાયની પાછળ પાછળ ફરતું હોય છે તેમ મધ્યસ્થ જનોનું મન સદૈવ યુક્તિ(પ્રમાણસિદ્ધ સિદ્ધાન્ત)
