________________
જગત તૃણની જેમ અસાર છે.” સ્પૃહાના કારણે જીવોને અનેકાનેક વિડંબના ભોગવવી પડતી હોય છે. પરન્તુ વિચિત્રતા તો એ છે કે સ્પૃહાના કારણે એ વિડંબના, વિડંબના લાગતી નથી. કોઈ પણ વિષયની સ્પૃહા થઈ ગયા પછી તેને મેળવી લેવા માટે શું કરવું પડે અને ન કરવું પડે એ કહી શકાય એવું નથી.
ગમે તેવા કુલીન અને ખાનદાન માણસને પણ એ સ્પૃહાની પરવશતાને લઈને પોતાની કુલીનતાનો ત્યાગ કરવો પડતો હોય છે. માંગવું અને મરવું: બંન્ને સમાન લાગવા છતાં સ્પૃહાની પરવશતા યાચના કરાવ્યા વિના રહેતી નથી અને યાચના કર્યા પછી પણ જ્યારે સ્પૃહા-ઈચ્છા મુજબ વસ્તુ મળે નહીં ત્યારે હાથ જોડીને કરગરવું પડે છે અને એ મુજબ પ્રાર્થના કરવી પડે છે. એ પણ રાજા મહારાજાદિ મોટા માણસ પાસે જ નથી કરવી પડતી, ગમે તેવા માણસની પણ પાસે પ્રાર્થના કરવી પડતી હોય છે. જેનું મોઢું જોવું પણ ના ગમે તેની પાસે હાથ જોડીને પણ પ્રાર્થના કરવી પડે-આ કાંઈ જેવી-તેવી વિટંબણા નથી. શ્લોકના પૂર્વાર્ધથી તેનું યથાસ્થિત વર્ણન કરાયું છે.
શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી નિઃસ્પૃહ મહાત્માઓની મનોદશાનું વર્ણન કરતાં ફરમાવ્યું છે કે જેઓ અમાત્ર-અપરિમિત એવા જ્ઞાનના ભાજન છે, એવા નિસ્પૃહ મુનિભગવન્તને મન આ સમગ્ર જગત તૃણની તોલે છે. તૃણ જેમ નિસાર અને તુચ્છ છે તેમ સંપૂર્ણ જગત પરપદાર્થ સ્વરૂપ હોવાથી નિઃસાર છે. જગતમાં એવી કોઈ વસ્તુ નથી કે જે આત્માના સ્વભાવભૂત જ્ઞાનાદિની તોલે આવી શકે. અલ્પ પ્રમાણમાં જ્ઞાન મળ્યું હોય તો આ જગતમાં કોઈ વસ્તુ સારભૂત લાગત પરન્તુ પૂરતા પ્રમાણમાં (અપરિમિત) અહીં જ્ઞાન હોવાથી કોઈ પણ વસ્તુ સારભૂત જણાતી નથી. તેથી સર્વથા સ્પૃહાથી રહિત એ મુનિભગવન્તોને જગત તૃણની જેમ નિઃસાર અને તુચ્છ લાગે એમાં આશ્ચર્ય નથી. આશ્ચર્ય તો એ છે કે જ્ઞાનીને સ્પૃહા હોય. વાસ્તવિક રીતે તો જેમને પર પદાર્થોની સ્પૃહા હોય તેમને જ્ઞાન પ્રાપ્ત જ થયું નથી. જ્ઞાનનું ફળ જ વિરતિ છે. જેમને સ્પૃહા થતી હોય છે તેમના માટે વિરતિને પામવાનું શક્ય બનતું નથી. જે કારણથી કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થાય તે કારણને, તે કાર્યનું કારણ માનવાનો કોઈ અર્થ નથી. તેથી પારમાર્થિક રીતે જ્ઞાની મહાત્માઓ સ્પૃહાને છેદવા માટે જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરતા હોય છે - તે જણાવાય છે :
छिन्दन्ति ज्ञानदात्रेण, स्पृहाविषलतां बुधाः । मुखशोषं च मूर्छा च, दैन्यं यच्छति यत्फलम् ॥१२-३॥
-૧૦૯
