________________
પ્રતિભાનો ઉપયોગ સ્પૃહાના ઉચ્છદ માટે કરે છે. પરમાર્થના જ્ઞાતાઓ સારી રીતે સમજે છે કે સર્વ દુઃખોનું મૂળ જ સ્પૃહા છે. અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ પણ માની લીધેલા ઈષ્ટની સ્પૃહામાંથી થઈ છે. સુખ ભોગવવાની ઈચ્છા અને દુઃખ દૂર કરવાની ઈચ્છા સર્વ અનિષ્ટોનું મૂળ છે. સર્વ અનિષ્ટોને ઉત્પન્ન કરનારી સ્પૃહાને ઓળખવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે. તેની ભયંકરતાનો પરિચય થયા વિના તેનો ઉચ્છેદ કરવાની ભાવના નહિ જાગે તેથી તેની ભયંકરતાને ચોથા શ્લોકથી વર્ણવાય છે :
निष्कासनीया विदुषा, स्पृहा चित्तगृहाद् बहिः ।
अनात्मरतिचाण्डालीसङ्गमङ्गीकरोति या ॥१२-४॥ “જે અનાત્મરતિસ્વરૂપ ચાંડાલણીના સદ્ગનો સ્વીકાર કરે છે તે સ્પૃહાને, ચિત્તસ્વરૂપ ઘરમાંથી બહાર વિદ્વાને કાઢી મૂકવી જોઈએ.” એક વાત અહીં સ્પષ્ટપણે જણાવી છે કે વિદ્વાને સ્પૃહાને દૂર કરવી જોઈએ. તેનો આશય આપણે સમજી શકીએ છીએ કે વિદ્વાન જ સ્પૃહાને દૂર કરી શકે છે. મૂર્ખ-અજ્ઞાની જીવોનું એ કામ નથી તેમ જ જે સ્પૃહાને દૂર કરે છે તે જ વિદ્વાન છે. ભણેલા પણ સ્પૃહાને આધીન બનેલા વાસ્તવિક રીતે અભણ છે. જ્ઞાનનું એ એક જ કાર્ય છે કે તે સ્પૃહાને દૂર કરે છે. જ્ઞાન વિના સ્પૃહાને દૂર કરવાનું કોઈ પણ રીતે શક્ય નથી. જ્ઞાન હોય અને સ્પૃહાને દૂર ન કરે તો તે વાસ્તવિક રીતે જ્ઞાન જ નથી-એમ જ માનવું રહ્યું.
સ્પૃહાનું સ્વરૂપ વર્ણવતાં શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી ફરમાવ્યું છે કે સ્પૃહા, અનાત્મરતિ ચાણ્ડાલી છે. ચાન્ડાલણીને આપણે સારી રીતે જાણીએ છીએ, એનો પડછાયો પણ આપણે ના લઈએ. પરન્તુ આપણા આત્મામાં અનાદિકાળથી ઘર કરી રહેલી અનાત્મરતિને આપણે પરમાર્થથી જાણી શક્યા નથી. આત્મા અને તેના જ્ઞાનાદિ ગુણોને છોડીને જેટલા પદાર્થ છે તે બધા જ પદાર્થો અનાત્મભૂત છે. પૌદ્ગલિક પરપદાર્થની રતિ ખરેખર જ ચાંડાલણી જેવી છે. ચાંડાલણીને મડદા પ્રત્યે પ્રીતિ હોય છે. તેમના માટે આજીવિકાનું સાધન મડદું છે. મડદાને ઠેકાણે પાડીને તેમ જ તેનાં કપડાં વગેરે વસ્તુઓ લઈને તેનાથી પોતાની આજીવિકા તેઓ ચલાવે છે. લગભગ આવી જ સ્થિતિ અહીં અનાત્મરતિની પણ છે. મડદું જેમ જડ છે તેમ અનાત્મભૂત પગલ પણ જડ છે. તેની પ્રીતિને લઈને અનાત્મરતિ થતી હોય છે. પ્રીતિનું કાર્ય રતિ છે. જ્યાં રતિ છે, ત્યાં પ્રીતિ હોય-એ સ્પષ્ટ છે. અચેતન-જડ એવા અનાત્મભૂત પદાર્થોમાં થનારી રતિ ચાંડાલણી જેવી છે અને સ્પૃહા એની સગિની
