________________
હોઈએ છીએ. તેનાથી પ્રાપ્ત થનારા ફળને પણ આપણે મેળવતા હોઈએ છીએ. પરન્તુ જો એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ આપણે કરતા ન હોઈએ અથવા તો તેના ફળની સિદ્ધિ આપણને મળતી ન હોય તો માનવું પડે કે તે વસ્તુનું વાસ્તવિક જ્ઞાન આપણને નથી, તેમ જ તેની શ્રદ્ધા પણ આપણને વાસ્તવિક નથી. આ વાતને જ અહીં દૃષ્ટાન્તથી જણાવી છે.
જે માણસને મણિનું જ્ઞાન જ નથી અથવા જે મણિ નથી એવા કાચ વગેરેમાં જ જેને મણિ તરીકેનું જ્ઞાન(વિપર્યય-ભ્રમ) છે તેવો માણસ મણિના વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરતો નથી તેમ જ મણિના વિક્રય વગેરેથી પ્રાપ્ત થતા ધન કે શરીરની શોભા વગેરે સ્વરૂપ ફળને પણ પામતો નથી. કારણ કે તેને મણિનું વાસ્તવિક જ્ઞાન જ નથી. તેથી તેને તેની શ્રદ્ધા પણ નથી. ‘આવી જ રીતે જે આત્માને આત્માની વાસ્તવિક જ્ઞપ્તિ (જ્ઞાન) કે શ્રદ્ધા ન હોય તેને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી.’ આ વાતને જ જણાવાય છે :
-
तथा यतो न शुद्धात्मस्वभावाचरणं भवेत् । फलं दोषनिवृत्ति र्वा न तज्ज्ञानं न दर्शनम् ॥१३-५॥
“તેમ જેનાથી શુદ્ધાત્માના સ્વભાવમાં રમણતા ન થાય અથવા દોષની નિવૃત્તિ સ્વરૂપ ફળની સિદ્ધિ ન થાય તે જ્ઞાન પણ નથી અને દર્શન-શ્રદ્ધા પણ નથી.' દૃષ્ટાન્તમાં (શ્લો. નં. ૪માં) જણાવ્યા મુજબ મણિથી ઝેર દૂર કરવા વગેરેની પ્રવૃત્તિ ન થાય અથવા તો તેના ફળની પ્રાપ્તિ ન થાય તો જેમ મણિનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા તાત્ત્વિક નથી તેમ શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનું આચરણ ન હોય તો તે આત્મજ્ઞાન અને આત્મદર્શન તાત્ત્વિક રીતે આત્મજ્ઞાન અને આત્મદર્શન નથી.
‘આત્મા અને તેના ગુણો જ્ઞાનાદિને છોડીને અન્ય શરીરાદિ પર પદાર્થોથી હું ભિન્ન છું’... ઇત્યાદિરૂપે જે આત્માનો નિશ્ચય છે – તે દર્શન છે. તત્ત્વ-સ્વપરતત્ત્વનો જે વિવેકપૂર્ણ અવબોધ છે, તે જ્ઞાન છે અને તે બંન્નેથી શુદ્ધ અર્થાત્ પરભાવથી રહિત એવા આત્મસ્વભાવમાં જે આચરણ-રમણતા છે તે ચારિત્ર છે. એ ત્રણની જે એકતા (અભેદ) છે તે મૌન છે. આત્મસ્વરૂપના અજ્ઞાનને લઈને આત્માને પરપદાર્થોમાં જ રમવાનું બન્યું હતું, જે સકલ દુ:ખનું મૂળ છે. આત્માના એ અજ્ઞાનનો નાશ આત્મજ્ઞાનથી જ શક્ય છે. આત્મજ્ઞાનથી રહિત પરપદાર્થોનું ગમે તેટલું જ્ઞાન હોય
૧૨૩
