________________
વિષમતા પ્રાપ્ત થતી નથી. કર્માદિ જડ પદાર્થોની મગ્નતાને કારણે અવિવેકની વિષમતા છે. કર્મના સંશ્લેષને કારણે અવિવેક થયા જ કરે છે. અવિવેકના ઉચ્છેદ માટે કર્મનો ઉચ્છેદ કરવાનું ખૂબ જ આવશ્યક છે. એ માટે ઉપાય જણાવાય છે :
संयमास्त्रं विवेकेन, शाणेनोत्तेजितं मुनेः।।
धृतिधारोल्बणं कर्म-शत्रुच्छेदक्षमं भवेत् ॥१५-८॥ “વિવેકસ્વરૂપ સરાણ ઉપર ઘસવાથી અત્યન્ત તીક્ષ્ણ બનાવેલું અને ધૃતિ સ્વરૂપ ધારાથી ઉત્કટ એવું સંયમસ્વરૂપ શસ્ત્ર, મુનિભગવન્તોના કર્મશત્રુના ઉચ્છેદ માટે સમર્થ બને છે.” કર્મના ક્ષય માટે “સંયમ' એ એક જ શસ્ત્ર-અસ્ત્ર છે. કર્મને અહીં શત્રુની ઉપમા આપી છે. કર્મ શત્રુરૂપ લાગે તો તેના ઉચ્છેદ માટે સંયમ-સ્વરૂપ શસ્ત્રનો ઉપયોગ અનિવાર્ય છે. | સર્વ સાવધ યોગથી (પાપવ્યાપારથી) વિરામ પામવા સ્વરૂપ સંયમ છે. પૌલિક પદાર્થોમાં લીનતા-રતિ વગેરે થાય ત્યારે સંયમનું પાલન શક્ય બનતું નથી. તેથી પારમાર્થિક રીતે તો પર પરિણતિના ત્યાગ સ્વરૂપ જ સંયમ છે. પરનો ત્યાગ કર્યા પછી પણ પરપરિણતિનો ત્યાગ કરવાનું ઘણીવાર બનતું નથી. વસ્તુનો ઉપયોગ ન કરવા છતાં તે સારી છે કે ખરાબ છે.. ઇત્યાદિ સ્વરૂપ પરિણામ તો પડ્યા જ રહે છે. તેથી બાહ્ય દષ્ટિએ સંયમ હોવા છતાં તે કર્મના ઉચ્છેદ માટે સમર્થ બનતું નથી. આ સંયમ એવું તીક્ષ્ણ હોતું નથી, કે જેથી તે કર્મશત્રુનો ઉચ્છેદ કરે. આત્મા અને શરીર વગેરેના ભેદનું પારમાર્થિક જ્ઞાન થવાથી પ્રાપ્ત વિવેકના કારણે સંયમસ્વરૂપ શસ્ત્ર તીક્ષ્ણ બને છે. કારણ કે પરના કોઈ જ પરિણામની અસર આત્માની ઉપર પડતી નથી. વિવેકને લઈને આત્માને સ્વ-પરના સ્વભાવનો પૂર્ણપણે ખ્યાલ હોય છે.
આ રીતે પરપરિણતિનો ત્યાગ કરવા સ્વરૂપ સંયમને તીક્ષ્ણ બનાવ્યા પછી પણ પૂર્વે કરેલાં શુભાશુભ કર્મના ઉદયથી અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગો પ્રાપ્ત થયા પછી ધીરજ રહેતી નથી. મળેલી અનુકૂળતા જાય તોપણ અને ગમે તેવી પ્રતિકૂળતા આવે તોપણ ચિંતા ન કરવી-એ ધૃતિ છે, જે સન્તોષવિશેષ સ્વરૂપ છે. સંયમસ્વરૂપ શસ્ત્રને એ ધારદાર બનાવે છે. શાસ્ત્રમાં મૂળથી જ ધાર ન હોય તો તીક્ષ્ણ બનાવી જ ના શકાય. સંયમશાસ્ત્રની ધાર ધૃતિ છે. મૂળથી જ જેની ધાર ન હોય એવા શસ્ત્રને વસ્તુતઃ શસ્ત્ર જ ન કહેવાય. એવા અવાસ્તવિક શસ્ત્રને તીક્ષ્ણ બનાવવાનું
(૧૪૩)
