________________
સામાન્ય રીતે ક્રિયામાત્રને પોતાના કારણભૂત કર્તા વગેરે છ કારકની સાથે સંબન્ધ છે. કર્માદિ કારકો આત્માદિ સ્વરૂપ કર્તાથી ભિન્ન(જુદા) હોય છે. આથી કર્માદિ પર પદાર્થોની સાથે આત્માને કાર્યકારણભાવસ્વરૂપ સંબન્ધ તો છે જ. તો પછી પર પદાર્થોની સાથે આત્માને કશું જ લાગતુંવળગતું નથી-એમ કઈ રીતે માનવું આ શંકાનું સમાધાન કરાય છે :
आत्मन्येवात्मन: कुर्याद्, यः षट्कारकसङ्गतिम् । क्वाविवेकज्वरस्यास्य, वैषम्यं जडमज्जनात् ॥१५-७॥
“આત્મામાં જ આત્માના ‘છ’ કારકને જે સંગત કરે છે એને જડ પદાર્થોમાં લીન થવાના કારણે પ્રાપ્ત થનારી અવિવેકસ્વરૂપ તાવની વિષમતા ક્યાંથી હોય ?'' આશય એ છે કે નિશ્ર્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્યાદિ સ્વરૂપ છે. પોતાના અને જ્ઞાનાદિ ગુણોના પર્યાયોનો કર્તા છે. પરન્તુ જડ-પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યાદિનો કર્તા નથી. કારણ કે આત્મા ક્યારે પણ આજ સુધી સ્વસ્વરૂપનો ત્યાગ કરી પરસ્વરૂપે પરિણમ્યો નથી તેમ જ તે તે પુદ્ગલો ચૈતન્યસ્વરૂપે પરિણમતાં નથી. સ્વ સ્વ છે અને પર પર જ રહે છે. તેથી સ્વનું કારણ(કારક) સ્વ છે અને પરનું કારણ પર છે. અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે તે તે કાર્યની પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ સ્વસ્વરૂપ કે પરસ્વરૂપ જ હોય છે. નિમિત્ત તો ગમે તે બને. વસ્તુતઃ એ અકિંચિત્કર છે. એનું કોઈ મહત્ત્વ નથી.
આત્મા જાણવાદિની ક્રિયા કરે છે, તેથી તે કર્તા છે. આત્મા પોતાને જ્ઞાનસહિત કરે છે, તેથી તે સ્વયં કર્મ છે. ઉપયોગ વડે આત્મા જાણવાદિની ક્રિયા કરે છે, તેથી ઉપયોગ સ્વરૂપ આત્મા કરણ છે. આત્મા પોતે જ જ્ઞાન વગેરેનું પાત્ર બને છે, તેથી તે સમ્પ્રદાન છે. કારણ કે આત્માની ક્રિયા આત્મા માટે જ છે. આત્માની તે તે અવસ્થાઓ પૂર્વ પૂર્વ અવસ્થાઓમાંથી ઉત્પન્ન થતી હોવાથી પૂર્વ પૂર્વ અવસ્થાપન્ન આત્મા અપાદાન છે અને સ્વગુણપર્યાયનો આત્મા પોતે આધાર હોવાથી સ્વગુણપર્યાયથી અભિન્ન એવો આત્મા અધિકરણ છે. આ રીતે આત્મા પોતે જ કર્તા, કર્મ, કરણ, સમ્પ્રદાન, અપાદાન અને અધિકરણ સ્વરૂપ છે. પરભાવોની પ્રત્યે તે કારક (કર્તા કર્મ વગેરે) નથી. કાર્યને જે કરે છે તે કર્યાં છે. કાર્ય સ્વયં કર્મ છે. તેના મહત્ત્વના સાધનને કરણ કહેવાય છે. તે કાર્ય જેના માટે છે તે સમ્પ્રદાન છે. તે જેમાંથી થાય છે તે અપાદાન છે. તે જેમાં થાય છે તે અધિકરણ છે. આત્માથી અભિન્ન એવા છ કારકોની જેઓ સંગતિ કરી શકે છે, તેમને અવિવેકસ્વરૂપ તાવની
૧૪૨
