________________
શરીરાદિ પરપદાર્થોમાં આત્મસ્વરૂપતાનો અને આત્મીયસ્વરૂપતાનો ખૂબ જ ઉક્ટ ગ્રહ છે, જે અવિદ્યાસ્વરૂપ છે. તેને લઈને અનિત્ય, અશુચિ અને જડ એવા શરીરાદિને વિશે નિત્યતાદિની ખ્યાતિ થાય છે તેમ જ તે અવિદ્યા છે - એનો ખ્યાલ પણ આત્માને આવતો નથી. શરીરાદિને અનુકૂળ બની જાય અને પ્રતિકૂળ ન બને-એટલે આત્મા કૃતકૃત્ય બની ગયો-એમ જ લાગ્યા કરે તે અવિદ્યાની અસર છે. શરીરાદિની પુષ્ટિમાં આત્માની પુષ્ટિ થતી જણાય અને શરીરાદિની ક્ષીણતામાં આત્માની ક્ષીણતા જણાય - તેમાં અવિદ્યા કારણભૂત છે. પૂ. મુનિભગવન્તોને એવી અવિદ્યા હોતી નથી. સમ્યગ્દર્શનાદિના પ્રબળ સામર્થ્યથી તેઓશ્રીને, જડ અને ચેતનનો જે ભેદ છે તેનું સ્પષ્ટપણે વિવેકપૂર્ણ જ્ઞાન છે. તેથી શરીરાદિમાં નિત્યતાદિનો ગ્રહ તેઓશ્રીને થતો નથી. દ્રવ્યની વિવક્ષાથી અને પર્યાયની અવિવક્ષાથી આત્માને વિશે તેઓશ્રીને નિત્યતા, પવિત્રતા અને આત્મતાનો ગ્રહ થાય છે, જે તત્વબુદ્ધિ છે. તેને યોગાચાર્ય પતંજલિ આદિએ ‘વિદ્યા' તરીકે વર્ણવી છે.
શરીરાદિ અને આત્માની ભિન્નતાનું જ્ઞાન થયા વિના કોઈ પણ રીતે અવિદ્યાનો નાશ થતો નથી અને વિદ્યાનો પ્રાદુર્ભાવ થતો નથી. “આજ સુધી કર્મોના બંધનથી જેઓ પણ સર્વથા મુક્ત થયા છે તેમાં આ ભેદજ્ઞાન જ કારણ છે.' – એમ અધ્યાત્મબિન્દુમાં ફરમાવ્યું છે. પૂ. મુનિભગવન્તોને મોહનીયાદિ ઘાતિકર્મોનો ઉદય હોવા છતાં, આ ભેદજ્ઞાન હોવાથી તેઓશ્રીને અવિદ્યા હોતી નથી – આ વાતને જ જણાવાય છે :
यः पश्येन्नित्यमात्मानमनित्यं परसङ्गमम् ।
छलं लब्धुं न शक्नोति, तस्य मोहमलिम्लुचः ॥१४-२॥ “જેઓ નિત્ય એવા આત્માને દેખે છે અને પરસંયોગને અનિત્ય દેખે છે તેઓના છળને પ્રાપ્ત કરવા માટે મોહરૂપ ચોર સમર્થ થતો નથી.” આત્માનું શુદ્ધ
સ્વરૂપ અનન્તજ્ઞાનાદિમય છે. આત્માથી ભિન્ન એવા કર્મના યોગે આત્માનું એ સ્વરૂપ આચ્છાદિત હોવા છતાં પર(આત્મભિન્ન)નો – કર્મનો એ સંયોગ અનિત્ય – અધ્રુવ (અસ્થિર) છે, એનો પૂર્ણ ખ્યાલ આત્મજ્ઞાનીને છે જ. તેથી તેઓ નિરન્તર આત્માને નિત્ય - ધ્રુવ અને સ્થિર એક સ્વભાવવાળો દેખે છે અને ગમે તેટલો પરનો સંયોગ અનુકૂળ જણાતો હોય તોપણ તે વિનશ્વર-અનિત્ય છે, એનું સતત ભાન તેમને હોય છે. તેથી તેવા આત્મજ્ઞાની મહાત્માઓને મોહની કોઈ અસર થતી નથી.
(૧૨૮
