________________
“પરસ્પર જોડાયેલા પદાર્થોના સત્ક્રમના અભાવ સ્વરૂપ ચમત્કારને માત્ર જ્ઞાન સ્વરૂપ પરિણામ વડે વિદ્વાન જ અનુભવે છે.” અનાદિકાળથી આત્માને અને કર્મને ખૂબ જ ઘનિષ્ઠ સંબન્ધ છે, જેના યોગે આત્માને અને કર્મને એકરૂપ જ આપણે જોતા આવ્યા છીએ અને માનતા આવ્યા છીએ. પરંતુ વાસ્તવિકતા એ છે કે આત્માનો અને કર્મનો સ્વભાવ તદ્દન જ ભિન્ન છે. ગમે તેટલો કાળ જાય અને ગમે તેટલો પ્રયત્ન કરવામાં આવે તો પણ આત્મા જડ નહિ બને અને કર્મ ક્યારે પણ ચેતનસ્વરૂપ નહિ બને.
લોકાકાશમાં વ્યાપીને રહેલાં ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો અનન્તાનન્ત કાળથી પરસ્પર અનુગત હોવા છતાં સ્વસ્વરૂપનો ત્યાગ કરી પરસ્વરૂપે પરિણમેલાં નથી, પરિણમતાં નથી તેમ જ ભવિષ્યમાં પરિણમવાનાં પણ નથી. આવી જ રીતે આત્મા અને કર્મ અનાદિકાળથી પરસ્પર સંયુક્ત છે. દૂધ અને પાણીની જેમ પરસ્પર અનુગત છે. તેથી પરસ્પર એ બંન્ને યુક્ત છે-એમ જણાય છે. પરન્તુ વસ્તુતઃ એ બન્નેનું સ્વરૂપ એક નથી. કર્મો જડ-પુદ્ગલસ્વરૂપ છે અને આત્મા ચેતન છે. આત્મા જડ નહિ બને અને કર્મો ક્યારે પણ ચેતનસ્વરૂપ નહિ બને. આ રીતે પરસ્વરૂપમાં નહિ પરિણમવાનો
સ્વભાવ દરેક પદાર્થનો છે. પરસ્પર સંયુક્ત પદાર્થો દ્રવ્યાદિને આશ્રયીને પરમાર્થથી ભિન્ન છે. પોતપોતાની જ અર્થક્રિયાને તે કરતા હોય છે. પરદ્રવ્યની ક્રિયાને તે દ્રવ્યો નિમિત્તભાવે કરતાં હોય છે. દ્રવ્યથી દ્રવ્ય ભિન્ન છે, ગુણથી ગુણ ભિન્ન છે અને પર્યાયથી પર્યાય ભિન્ન છે. ચેતન દ્રવ્ય, તેના ગુણો અને પર્યાયથી કર્માદિ ગુગલ દ્રવ્ય, તેના ગુણો અને પર્યાય ભિન્ન છે. ક્યારે પણ તે એકબીજારૂપે પરિણામ નથી પામતા. આમ છતાં અજ્ઞાનને લઈને આપણે જીવ અને પુદ્ગલના ભેદને જાણી શકતા નથી અને તે અવિદ્યાના પ્રભાવે સતત છવ અને પુદ્ગલના અભેદનો જ અનુભવ કરતા હોઈએ છીએ. અવિદ્યાથી વિલક્ષણ વિદ્યા છે.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને કાળમાં એકસાથે રહેલા ભાવોને શ્રુતજ્ઞાનના પ્રભાવે ભિન્ન સ્વરૂપે જાણવા, તે વિદ્યા છે. આ વિદ્યાના પ્રભાવે જ્ઞાનમાત્રના પરિણામથી વિદ્વાનો પરસ્પર અનુગત (એકબીજામાં પ્રવિષ્ટ) એવા પણ પદાર્થોના અસક્રમ (સ્વસ્વરૂપનો ત્યાગ કર્યા વિના, બીજાની સાથે રહેવા છતાં બીજાના સ્વરૂપને ધારણ ન કરવા) સ્વરૂપ ચમત્કારને અનુભવે છે. અર્થાદુ એવા પ્રકારના ચમત્કારનો અનુભવ કરનારા જ વિદ્વાન છે અને તેમનો એ અનુભવ જ વિદ્યા છે. એ વિદ્યાસમ્પન્ન આત્માઓને જે ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે ફળને જણાવાય છે :
(૧૩૪)
