________________
તદ્દન જ ભિન્ન છે – એમ અનન્તજ્ઞાનીઓ ફરમાવે છે. તો કર્મના યોગે પ્રાપ્ત થનારી વસ્તુઓને આપણી તરીકે કે આપણા સ્વરૂપે જેવી તે ખૂબ જ મોટો અવિવેક છે. દૂધ અને પાણીને હંસ જેમ જુદા પાડે છે તેમ પૂ. મુનિભગવન્તો સ્વરૂપ હંસ આત્મા અને કર્મને જુદા કરે છે. તેથી તે પૂ. મુનિભગવન્તો વિવેકવન્ત છે. છઠ્ઠા સાતમા ગુણસ્થાનકનો એ પ્રભાવ છે. જ્યાં સુધી તાત્વિક રીતે આત્મા અને કર્મને જુદા જાણવામાં નહિ આવે ત્યાં સુધી તેને જુદા પણ કરી શકાશે નહિ. સમ્યગ્દર્શનાદિને પામ્યા પછી પણ આ વિવેકને પામવાનું અત્યન્ત કઠિન છે – તે જણાવાય છે :
देहात्माद्यविवेकोऽयं, सर्वदा सुलभो भवे ।
भवकोट्याऽपि तद्भेदविवेकस्त्वतिदुर्लभः ॥१५-२॥ “સંસારમાં સર્વ કાળે શરીર અને આત્માદિ સંબન્ધી અવિવેક સુલભ છે. પરન્તુ કરોડ ભવમાં પણ તે સંબન્ધી વિવેક અત્યન્ત દુર્લભ છે.” આશય એ છે કે કર્મના યોગે આત્માને શરીરાદિનો સંબન્ધ પ્રાપ્ત થયો છે. અનાદિકાળના સહવાસથી શરીરાદિ પરપદાર્થોને આત્માએ અભિન્ન સ્વરૂપે જ માન્યા છે. તાત્વિક રીતે આત્મા અને તેની સાથે એકરૂપ બનેલા શરીરાદિ પરપદાર્થો તેના સ્વરૂપાદિને લઈને સર્વથા ભિન્ન હોવાથી તેને અભિન્ન સ્વરૂપે જાણવા : તે અવિવેક છે. આ સંસારમાં આવો અવિવેક કાયમ માટે જીવને સુલભ છે. અત્યાર સુધીના દરેક ભવમાં તે અવિવેક જ જીવને પ્રાપ્ત થયો છે. જ્યારે પણ વિવેકને પ્રાપ્ત કરવાના સામાન્ય સંયોગો પ્રાપ્ત થયા ત્યારે પણ મિથ્યાત્વાદિ ઉત્કટ દોષોને લઈને વિવેક પ્રાપ્ત થયો નહિ અને અવિવેક વધતો જ રહ્યો.
આશ્ચર્ય તો એ છે કે પરપદાર્થો; અણગમતા, અનિષ્ટ, નકામા અને અહિતકર વગેરે સ્વરૂપે જણાય ત્યારે તો ત્યાં ચોક્કસ રીતે તેને આત્માથી ભિન્ન માનીને તેને દૂર કરાય છે. પરન્તુ જ્યારે તે પરપદાર્થો મનગમતા, ઇષ્ટ, કામના અને હિતકર વગેરે સ્વરૂપે જણાય ત્યારે તો તેને વિશે ભેદજ્ઞાન કરવાનું ખૂબ જ અઘરું છે. સ્વ-પર પદાર્થોનું તાત્વિક સ્વરૂપ વિચારવાથી સમજી શકાશે કે વસ્તુ વસ્તુ છે, સ્વ સ્વ છે અને પર પર છે. તેમાં પ્રિય કે અપ્રિય, ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ, સાર્થક કે નિરર્થક અને હિતકર કે અહિતકરનો વિભાગ કરવો : એ એક પ્રકારનું અજ્ઞાન છે, જે અવિવેકનું મૂળ છે. વસ્તુના વસ્તુત્વને છોડીને તેને આપણી કલ્પના મુજબ પ્રિયાપ્રિયાદિ સ્વરૂપે માનવાના કારણે જ વિવેકની પ્રાપ્તિ થતી નથી. કરોડો ભવો વીત્યા પછી પણ શરીર અને
(૧૩૭)
