________________
આવી જ રીતે આત્માનો સ્વભાવ અમૂર્ત શુદ્ધ બુદ્ધ અને ચૈતન્યાદિ સ્વરૂપ છે. તેમાં કોઈ પણ પ્રકારના રાગાદિ વિકારો નથી. સર્વથા અવિકારી એવા આત્મામાં પણ જે વિકારો દેખાય છે, તે વાસ્તવિક રીતે કર્મના ઉદયાદિને લઈને છે. કપડા ઉપર લાગેલા ડાઘ જેમ તેલ વગેરેના છે, ઔપાધિક છે, સ્વભાવસિદ્ધ નથી તેમ આત્મામાં દેખાતા તે તે વિકારો કર્મજન્ય છે, ઔપાધિક છે, સ્વભાવસિદ્ધ નથી. અન્યથા એ સ્વાભાવિક હોય તો ક્યારે પણ તેનો નાશ નહિ થાય. કારણ કે સ્વભાવનો નાશ થતો નથી. સ્ફટિકમાં દેખાતી લાલાશ જેમ સ્ફટિકની નથી, પરંતુ તેની પાસે રહેલા ઉપાધિભૂત જપાપુષ્પની છે, તેમ અહીં પણ આત્મામાં જણાતા વિકારો, બધા જ કર્મના કારણે છે. પરન્તુ અવિવેકને લઈને અવિવેકી જનો કર્મજન્ય વિકારોને આત્માના કે આત્માએ કરેલા માને છે, જે એક પ્રકારનું અજ્ઞાન છે. તત્ત્વના પરિચયથી વિવેક પ્રગટે છે. તત્ત્વનો પરિચય કરવાનું એટલું સહેલું નથી. અતનો પરિચય ટળે નહિ ત્યાં સુધી તત્ત્વનો પરિચય શક્ય નથી. અનાદિનો ખૂબ જ નિકટનો અતત્ત્વનો પરિચય છોડતાં મનને ઘણું જ મનાવવું પડે તેમ છે. - અવિકારી અખંડ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મા છે. એને શરીરાદિ પરપદાર્થોની સાથે કોઈ જ સંબંધ નથી. પરંતુ પરપદાર્થની સાથેની તન્મયતા થવાથી તે, પરભાવોના કર્નાદિ સ્વરૂપે ભાસે છે. પરભાવોનો કર્તા વગેરે ન હોવા છતાં તેને તે સ્વરૂપે કેમ કહેવાય છે-તે જણાવાય છે :
यथा योधैः कृतं युद्धं, स्वामिन्येवोपचर्यते ।
शुद्धात्मन्यविवेकेन, कर्मस्कन्थोर्जितं तथा ॥१५-४॥
જેમ સૈનિકોએ કરેલું યુધ, એ સૈનિકોના સ્વામી રાજાદિએ કર્યું છે – એમ ઉપચારથી કહેવાય છે તેમ કર્મપુદ્ગલોના સમુદાયથી નિષ્પન્ન પુણ્ય પાપ કે સુખ દુઃખાદિ સ્વરૂપ ફળ અવિવેકને કારણે શુદ્ધ એવા આત્મામાં ઉપચારથી જણાવાય છે. અર્થાત્ તે શુદ્ધ આત્મામાં મનાય છે.” કહેવાનો આશય સ્પષ્ટ છે કે રાજાઓના સૈનિકોમાં યુદ્ધ ચાલતું હોય છે. તેમાં તેમની હારજીત થતી હોય છે. ત્યારે લોકમાં આ રાજા હાર્યો અને આ રાજા જીત્યો-આવો વ્યવહાર થતો હોય છે. વાસ્તવિકતા તો એ છે કે હાર કે જીત સૈન્યની હોય છે. પરંતુ તેનો ઉપચાર તે તે રાજામાં થાય
(૧૩૯,
