________________
આત્માદિ સંબન્ધી ભેટ સ્વરૂપ વિવેક પ્રાપ્ત થતો ન હોવાથી તે અત્યન્ત દુર્લભ છે. જે અનાદિકાળથી આત્માને નિરન્તર સંશ્લિષ્ટ છે એવા શરીરાદિ જડ પદાર્થો ચેતન એવા આત્માથી તદ્દન જ ભિન્ન છે. એવા ભેદજ્ઞાનને વિવેક કહેવાય છે.
આત્મા ચેતન છે; પુદ્ગલો ચેતન નથી, જડ છે. આત્મા શુદ્ધ છે, શરીરાદિ પુદ્ગલો અશુદ્ધ છે. આત્મા બુધ અને નિરંજન નિરાકાર છે, શરીરાદિ પુદ્ગલો
એવાં નથી. આ રીતે તદ્દન વિલક્ષણ સ્વરૂપ હોવાથી આત્મા શરીરાદિ પુદ્ગલોથી ભિન્ન છે, એ ભેદજ્ઞાન આજ સુધી પ્રાપ્ત થયું નથી. આત્મા, શરીરાદિપદ્રવ્યથી ભિન્ન છે - એમ બોલવું એ જાદી વાત છે અને તે પ્રમાણે માનવું એ જાદી વાત છે.
અગ્નિ બાળે છે, વિષ મારે છે અને પાણી ડુબાડે છે – આ જ્ઞાન જેટલું મજબૂત છે તેટલું “આત્મા શરીરાદિથી ભિન્ન છે' - આ જ્ઞાન મજબૂત નથી. વાસ્તવિક રીતે તો એ જ્ઞાનની કોઈ છાયા જ વર્તાતી નથી. આથી જ આ શ્લોકમાં જણાવ્યું છે કે કરોડો ભવો થયા પછી પણ શરીર અને આત્માદિની ભિન્નતા સ્વરૂપ વિવેક અત્યન્ત દુર્લભ છે. ભવનિસ્તારક પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં પરમતારક વચનોના પુણ્યશ્રવણથી એ વિવેક પ્રગટે તોપણ ક્ષણવારમાં તો એ જતો રહે – એવું પણ બનતું હોય છે. ખૂબ જ પ્રબળ પુરુષાર્થથી સાધ્ય એ વિવેક છે. આ રીતે શરીરાદિથી આત્મા સ્વભાવથી જ તદ્દન વિલક્ષણસ્વરૂપવાળો હોવાથી ભિન્ન છે તો અવિકારી એવા આત્મામાં વિકારોની ઉપલબ્ધિ કેમ થાય છે - આ શંકાનું સમાધાન કરાય છે :
शुद्धेऽपि व्योम्नि तिमिराद् रेखाभि मिश्रता यथा ।
વિવશતા મતિ, તથાડડભવિષેશતઃ ૨૫-રા “જેમ તિમિર નામના આંખના રોગવિશેષથી, આકાશમાં તે શુદ્ધ હોવા છતાં અનેક પ્રકારની રેખાઓ વડે મિત્રતા(વિચિત્રતા) દેખાય છે તેમ અવિવેકસ્વરૂપ દોષને લઈને આત્મામાં અનેક પ્રકારના વિકારોથી વિચિત્રતા દેખાય છે.” આંખના રોગવિશેષને કારણે લાલ, પીળા કે કાળા વગેરે રંગની રેખાઓ આકાશમાં દેખાતી હોય છે. વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે આકાશમાં તેવી કોઈ જ રેખાઓ હોતી નથી. કારણ કે આકાશ અમૂર્ત(અરૂપી) શુદ્ધ છે. રોગના અભાવમાં આપણને તેની પ્રતીતિ થતી હોય છે. આમ છતાં જ્યારે પણ આકાશમાં તેવી વિચિત્ર પ્રકારની તે તે રેખાઓ દેખાય છે તેમાં કારણભૂત તિમિર નામનો રોગ છે.
