________________
आत्मबोधो नवः पाशो, देहगेहधनादिषु ।
: fક્ષણોધ્યાત્મના તેષ, સ્વસ્થ વળ્યાય ગાયતે ૨૪-દા “શરીર, ઘર અને ધન વગેરેને વિશે આત્મા કે આત્મીયપણાનો જે બોધ છે, તે નવા જ પ્રકારનો પાશ(બંધન) છે. કારણ કે આત્માએ તે પાશ શરીરાદિમાં નાંખેલો હોવા છતાં તે, આત્માના પોતાના બંધ માટે થાય છે. શરીરાદિના બંધ માટે થતો નથી.” સામાન્ય રીતે કોઈ પણ પ્રકારનું બન્ધન આપણે જેની ઉપર નાંખીએ તે બન્ધનથી તે જ બંધાય છે પણ બન્ધન નાંખનાર પોતે બન્ધાતો નથી. અહીં વિચિત્રતા એ છે કે આત્મબોધ સ્વરૂપ બન્ધન ફેંકનાર આત્મા પોતે બન્ધાય છે. તેથી આ એક નવા જ પ્રકારનો પાશ-બન્ધ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય સ્પષ્ટ છે કે જે આત્મા શરીરને આત્મસ્વરૂપ માને છે અને ઘર કે ધન વગેરેને આત્મીય (પોતાના) સ્વરૂપ માને છે, તે આત્માના કર્મબન્ધ માટે થાય છે. શરીર અચેતન છે, વિનાશી છે અને પુદ્ગલાદિસ્વરૂપ છે જ્યારે આત્મા ચેતનાદિસ્વરૂપ છે, તદ્દન જ શરીરથી વિલક્ષણ સ્વરૂપ છે. ઘર કે ધન વગેરે આત્માના ગુણો નથી. જ્ઞાન, દર્શન કે ચારિત્રાદિ આત્માના ગુણો છે. કર્મયોગે આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણો ઢંકાયા છે અને ઘર કે ધન વગેરે મળેલાં છે. અજ્ઞાનવશ આત્મા, પોતાના ગુણોને જોયા વિના કર્મથી વળગેલા શરીર અને ગૃહાદિને સ્વ અને સ્વકીય સ્વરૂપે માન્યા કરે છે, જેથી કર્મનો બંધ થયા જ કરે છે. આત્મા અને તેના ગુણોનું જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી કર્મબન્ધને અટકાવવાનું શક્ય નથી. અનાદિના જડ અને ચેતનના
સંબન્ધથી એ બન્નેમાં કોઈ પણ ભેદ જ વર્તાતો નથી. એ બંને એક જ છે- એમ ' જ લાગ્યા કરે છે. અનાદિના ગાઢ પરિચયથી થયેલું જડ અને ચેતનના અભેદનું જ્ઞાન
અનેક દોષોનું નહિ, સર્વ દોષોનું મૂળ છે. જ્યાં સુધી આત્મા અને શરીરાદિમાં રહેલા ભેદનું જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી રાગાદિ દોષોથી મુક્ત થવાનું શક્ય નહીં બને. શરીરાદિ જડ દ્રવ્યો અને ચેતનભૂત આત્મદ્રવ્ય પરસ્પર ભિન્ન છે – એમ બોલવું માનવું : એ જેટલું સરળ છે, એટલું સરળ એનો અનુભવ કરવાનું નથી. એવો અનુભવ જે રીતે થાય છે - તે જણાવાય છે :
मिथोयुक्तपदार्थानामसङ्क्रमचमत्क्रिया । चिन्मात्रपरिणामेन, विदुषैवानुभूयते ॥१४-७॥
(૧૩૩
