________________
‘‘વચનના ઉચ્ચારણના અભાવ સ્વરૂપ મૌન તો એકેન્દ્રિયપણામાં પણ સુલભ છે. મનવચનકાયાના યોગોની પુદ્ગલોને વિશે જે પ્રવૃત્તિનો અભાવ છે, તત્સ્વરૂપ મૌન ઉત્તમ છે.’’ આશય એ છે કે નહિ બોલવાની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ મૌન સુપ્રસિદ્ધ છે. લોકમાં મૌન તરીકે એને જ મનાય છે. પરન્તુ જેમને માત્ર સ્પર્શનેન્દ્રિય જ પ્રાપ્ત થઈ છે, એવા એકેન્દ્રિય જીવોને એવા પ્રકારનું મૌન નિસર્ગથી જ પ્રાપ્ત થયેલું હોય છે. રસનેન્દ્રિયનો અભાવ હોવાથી તેઓ સદા બોલી શકે એમ નથી. તેથી આવું મૌન તો જીવોને ખૂબ જ સુલભ છે. પરન્તુ તેથી આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
આત્મસ્વરૂપના આવિર્ભાવ માટે, મન-વચન-કાયાના યોગોની પ્રવૃત્તિ(જે પુદ્ગલોમાં થાય છે તે)ને દૂર કર્યા વિના ચાલે એવું નથી. પુદ્ગલોમાં તેવા પ્રકારના યોગોની પ્રવૃત્તિનો જે અભાવ છે તે જ મૌન પારમાર્થિક છે. વર્ણ ગન્ધ રસ અને સ્પર્શ જેમાં છે એને પુદ્ગલ કહેવાય છે. મનગમતાં પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિને વિશે અને અણગમતાં પુદ્ગલોને દૂર કરવા સ્વરૂપ નિવૃત્તિને વિશે મનવચન-કાયાના યોગોની પ્રવૃત્તિ સતત ચાલતી હોય છે, જે સંસારમાં પરિભ્રમણ માટેનું મુખ્ય કારણ છે. તેને રોકવા માટે જ મુનિપણું - મૌન છે. માત્ર બોલવાની પ્રવૃત્તિ રોકવાથી વસ્તુતઃ કશું જ બંધ થતું નથી. મન તો નિરન્તર પુદ્ગલનું ગ્રહણ કરતું જ રહે છે. આત્મા અને તેના ગુણોના વિષયમાં મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ ચાલતી હોય તોપણ તે પારમાર્થિક રીતે મૌન છે. પરન્તુ મનવચનકાયાની પ્રવૃત્તિ લગભગ બન્ધ જેવી હોય તોપણ લોકોત્તર દૃષ્ટિએ તે મૌન નથી – એ સમજી શકાય છે. ક્રિયા પ્રવર્તતી હોય તોપણ મૌન છે - તે જણાવાય છે :
ज्योतिर्मयीव दीपस्य, क्रिया सर्वाऽपि चिन्मयी | यस्यानन्यस्वभावस्य, तस्य मौनमनुत्तरम् ॥१३-८ ॥
66
દીપકની પ્રકાશમય ક્રિયાની જેમ, જેમનો અનન્ય (પરભિન્ન) સ્વભાવ છે તેમની બધી જ જ્ઞાનમય ક્રિયા, અનુત્તર કોટિનું મૌન છે.'' - આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ જ્ઞાનાદિ ગુણ સ્વરૂપ છે. કર્મનાં આવરણોથી આચ્છાદિત થયેલા એ શુદ્ધ સ્વરૂપનો આપણને ખ્યાલ ન હોવાથી એને પ્રગટ કરવાનો આપણને વિચાર પણ આવે નહિ – એ સ્પષ્ટ છે. અનન્તજ્ઞાની હોવા છતાં અનાદિથી આપણી પ્રવૃત્તિ અજ્ઞાનમૂલક જ રહી છે. આનાથી બીજી કોઈ વિટંબણા હોઈ શકે ? જે મહાત્માઓને સદ્ગુરુદેવોના પાવન પરિચયે પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન થયું છે, તે મહાત્માઓની દરેક પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનમય હોય છે.
૧૨૫
