________________
અશુભની નિવૃત્તિ જણાતી હોય તોપણ આત્મરમણતાનો અનુભવ થતો ન હોય તો તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિ વાસ્તવિક રીતે ચારિત્ર નહીં બને. વાસ્તવિક ચારિત્ર આત્મરમણતા સ્વરૂપ છે, જે આત્મસ્વરૂપના અવબોધથી અભિન્ન છે.
આત્માના શુદ્ધ-સ્વભાવસિદ્ધ સ્વરૂપનો અવબોધ (અનુભવાત્મક બોધ) થાય તો પરપદાર્થોમય સમગ્ર વિશ્વ, તુચ્છ લાગ્યા વિના નહિ રહે. જે આપણું સ્વરૂપ નથી અને જે આપણા માટે સર્વથા નકામું છે એવા પરપદાર્થોથી સમગ્ર વિશ્વ પરિપૂર્ણ છે. આપણું પોતાનું (આત્માનું) સ્વરૂપ ક્યારે પણ નાશ પામતું નથી અને બીજે ક્યાંય જતું નથી. સદાને માટે તે આપણામાં જ છે. પરપદાર્થો સ્વરૂપ આપણે નથી તેમ જ તે આપણા કામના પણ નથી. આપણને આપણું જ કામ લાગે છે. ગમે તેટલું પરપદાર્થોનું સ્વરૂપ સારું હોય પરન્તુ તે આપણાથી ભિન્ન હોવાથી આપણા કામનું નથી... ઇત્યાદિ પ્રકારે જે આત્માનો અવબોધ છે, તેને જ્ઞાન કહેવાય છે.
-
‘પોતાના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં વ્યાપકસ્વરૂપે સહજપણે રહેલા અનન્તજ્ઞાનાદિ પર્યાયવાળો હું છું. મારું બીજું કોઈ સ્વરૂપ નથી.' - આ પ્રમાણે આત્માનો જે નિર્ણય છે, તેને દર્શન કહેવાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે આત્મા જ્ઞાન અને દર્શન સ્વરૂપ બે ઉપયોગમય છે. આત્માથી અભિન્ન દર્શન અને જ્ઞાન છે. તેનાથી અભિન્ન ચારિત્ર છે. શુદ્ધજ્ઞાનની મુખ્યતાની અપેક્ષાએ વિચારીએ તો ચારિત્રની સિદ્ધિ, શુદ્ધ જ્ઞાનથી જ થાય છે. ક્રિયાની મુખ્યતાએ વિચારીએ તો શરૂઆતની અવસ્થામાં ક્રિયાનો લાભ થવાથી ચારિત્રની સિદ્ધિ થાય છે. જોકે ક્રિયાની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ ચારિત્રની સિદ્ધિ તો શુદ્ધજ્ઞાનથી જ થાય છે. અશુદ્ધજ્ઞાનથી ચારિત્રની સિદ્ધિ થતી નથી – એ સ્પષ્ટ રીતે જણાવાય છે :
यतः प्रवृत्ति र्न मणौ, लभ्यते वा न तत्फलम् । अतात्त्विकी मणिज्ञप्ति, र्मणिश्रद्धा च सा यथा ॥१३-४॥
66
‘જેથી મણિને વિશે પ્રવૃત્તિ થતી નથી અથવા મણિથી પ્રાપ્ત થતું ફળ મળતું નથી, તો તે જેમ વાસ્તવિક રીતે મણિનું જ્ઞાન પણ નથી અને મણિની શ્રદ્ધા પણ નથી.’' આશય એ છે કે જ્ઞાનનું ફળ શ્રદ્ધા છે, શ્રદ્ધાનું ફળ તેના વિષયમાં પ્રવૃત્તિ છે અને પ્રવૃત્તિનું ફળ છે તેના ઉદ્દેશની સિદ્ધિ. જે કોઈ પણ વસ્તુનું આપણને જ્ઞાન હોય અને તે વસ્તુની શ્રદ્ધા હોય તો તેને મેળવવાની પ્રવૃત્તિ અવશ્ય આપણે કરતા
૧૨૨
