________________
એવું જ્ઞાન થયેલું હોવાથી અને તેથી જ દઢ શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત થવાથી પૂ. મુનિભગવન્તો જગતના સઘળાય પરપદાર્થોની સ્પૃહાથી રહિત હોય છે. આથી જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રનું ઐક્ય મુનિપણામાં છે. ચોથા ગુણસ્થાનકે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ જ્ઞાન દર્શન હોવા છતાં અવિરતિના કારણે ચારિત્ર નથી. જાણકાર હોય અને શ્રદ્ધાળુ હોય પરંતુ આચરે નહિ, તો જ્ઞાન અને દર્શન હોવા છતાં ન હોવા બરાબર છે. તે અપેક્ષાએ નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ જ્ઞાન અને દર્શન ચારિત્રવત્ પૂ. મુનિભગવન્તને જ હોય છે. “મૌન(મુનિ પણું)સ્વરૂપ જ સમ્યકત્વ છે અને સમ્યત્વસ્વરૂપ જ મુનિમણું છે... - આ વાત નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ સમજી શકાય છે. જે કારણથી તેનું પોતાનું કાર્ય ન થાય તો તેને કારણ માનવાનું કોઈ જ કારણ નથી – એ સુપ્રસિદ્ધ છે. શ્રી આચારાંગસૂત્રમાં જણાવેલી એ વાત ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. દરરોજના વ્યવહારમાં આપણે નકામી વસ્તુને વસ્તુ નથી જ માનતા. પરન્તુ ધર્મના વિષયમાં એ પ્રમાણે માનવાનું બનતું નથી. કરેલા ધર્મનું તે તે ફળ ન પણ મળે તો ય આપણને ધર્મ ક્યનો આનંદ હોય છે. દુનિયાનું કોઈ એવું ક્ષેત્ર નથી કે ફળ ન મળે તો ય કાર્ય કર્યાનો આનંદ થાય. એક ધર્મનું ક્ષેત્ર એવું છે કે પ્રાયઃ ફળના અભાવમાં પણ કાર્ય કર્યાનો આનંદ ત્યાં અનુભવાય છે. આવી વિષમસ્થિતિનું મુખ્ય કારણ એ છે કે લૌકિક ફળની ઈચ્છા જેટલી ઉત્કટ છે, એટલી ઈચ્છા લોકોત્તર ફળની નથી. ફળના અર્થીપણાના અભાવમાં ફળની અપ્રાપ્તિનું દુઃખ કઈ રીતે અનુભવાય ? ,
ઉપર જણાવ્યા મુજબ સમ્યગ્દર્શનસ્વરૂપ મુનિનું મુનિપણું છે. હવે તે સમ્યજ્ઞાનસ્વરૂપ છે-એ જણાવાય છે :
आत्मात्मन्येव यच्छुद्धं, जानात्यात्मानमात्मना ।
सेयं रत्नत्रये ज्ञप्ति-रुच्याचारैकता मुनेः ॥१३-२॥ “આત્મા, આત્મા વડે આત્મામાં આત્માને જે શુદ્ધરૂપે જાણે છે, તે જ્ઞાન રુચિ અને આચારની એકતા રત્નત્રયીમાં મુનિને છે.” - આશય એ છે કે આત્મા પોતાના જ્ઞાનાદિ ગુણોનો કર્તા અને જ્ઞાતા વગેરે સ્વરૂપ છે. આત્મા અને જ્ઞાનાદિ ગુણો કથંચિત્ અભિન્ન છે. તે ગુણો આમ તો સહભાવી છે, પરન્તુ તે તે ગુણોની તે તે અવસ્થાને લઈને તે તે ગુણો કાર્યરૂપ મનાય છે. તેનો કર્તા કે જ્ઞાતા વગેરે આત્મા જ છે. આત્માને છોડીને જ્ઞાનાદિ ગુણોનો કોઈ કર્તા નથી, તેમ જ જ્ઞાનાદિ ગુણોને છોડીને બીજા કોઈને પણ ગુણોનો આત્મા કર્તા નથી. જેમ માટી ઘટાદિસ્વરૂપે
-૧૧૯
