________________
છે. તેની સ્પૃહા મોટામાં મોટું દુઃખ છે. તેને લઈને જ બાકીનાં બીજાં દુઃખો પ્રાપ્ત થાય છે. બધા જ દુઃખોનું મૂળ પરસ્પૃહા છે. અનાદિકાળથી પરપદાર્થની પ્રાપ્તિમાં જ આપણે સુખ માન્યું છે. પરન્તુ પરપદાર્થની પ્રાપ્તિની વાત તો દૂર રહી, પણ પરંપદાર્થની ઈચ્છામાં પણ દુઃખ જ છે – એમ અહીં ફરમાવ્યું છે. અહીંની વાતમાં અને આપણી વાતમાં ઘણું અન્તર છે. જ્યાં સુધી સાચા સુખની વાત સમજાય નહીં ત્યાં સુધી દુઃખી જ થવાનું છે. દુઃખને જાણ્યા વિના દુઃખનો પ્રતિકાર કરવાથી દુઃખ ક્યારે પણ નહિ જાય. વસ્તુનો અભાવ-એ દુઃખ નથી વસ્તુની સ્પૃહા એ દુઃખ છે. નથી મળ્યું એ દુઃખ નથી, જોઈએ છે – તે દુઃખ છે. દુઃખ જોઈતું ન હોય તો પર પદાર્થને પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન છોડી દઈને પરપદાર્થોની સ્પૃહાનો અન્ત લાવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
શ્લોકના બીજા પાદથી સુખનું વાસ્તવિક લક્ષણ જણાવ્યું છે. પુણ્યથી પ્રાપ્ત થનારા અનુકૂળ વિષયોની પ્રાપ્તિ કે અનુભૂતિમાં પરમાર્થથી સુખ નથી. પરન્તુ વિષયોની સ્પૃહાના અભાવમાં સુખ છે. અત્યાર સુધી અનન્તીવાર આપણે વિષયોના ઉપભોગથી સુખને પ્રાપ્ત કરવા માટે ચિકાર પ્રયત્નો કર્યા છે. પરંતુ હજુ સુધી આપણી ઈચ્છા મુજબનું સુખ આપણને મળ્યું નથી : એ નક્કર હકીકત છે. ઉત્કટ પ્રયત્ન હોવા છતાં આપણે ઈષ્ટ વસ્તુ મેળવી ના શકીએ તો માનવું જ પડે કે આપણે જે ઉપાય સેવીએ છીએ તે ઉપાય વાસ્તવિક નથી. આપણા ઈષ્ટનો વાસ્તવિક ઉપાય આ શ્લોકમાં જણાવ્યો છે. સ્પૃહાનો અભાવ જ સુખની પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે. સુખ આત્માનો ગુણ છે. કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થનારું સુખ ઔદયિકભાવનું છે. એ આત્માનો ગુણ નથી. કર્મયોગે પ્રાપ્ત થતું સુખ વાસ્તવિક રીતે દુઃખસ્વરૂપ છે. એની સ્પૃહાનો નાશ થયે છતે આત્માને પરમ સુખનો અનુભવ થાય છે. ઘણાની ફરિયાદ છે કે વિષયોના ઉપભોગથી જેમ સુખનો અનુભવ થાય છે તેમ આત્મિક સુખનો અનુભવ ક્યાં થાય છે? પણ એ ફરિયાદ સાચી નથી. આપણા જીવનમાં દરરોજ ઓછાવધતા પ્રમાણમાં આપણે આત્મિક સુખનો અનુભવ કરી જ રહ્યા છીએ. આપણે એ ધ્યાનમાં લેતા નથી, એટલે આપણને એની જાણ થતી નથી. દુનિયાની દષ્ટિએ આપણે જે વિષયસુખો અનુભવીએ છીએ તે અત્યન્ત તુચ્છ અને અલ્પ છે. છતાં દુનિયાની અપેક્ષાએ આપણે વધારે સુખી છીએ. એ સુખ વિષયોના ઉપભોગનું નથી. પરંતુ સન્તોષના ઘરનું અને ‘નથી જોઈતું એ અધ્યવસાયના ઘરનું છે. આ જ તો આત્મિક સુખ છે. જેટલા અંશમાં સુખનો અનુભવ થાય છે તેટલા અંશમાં વિષયસુખની ઈચ્છાનો
૧૧૬)
