________________
“વિવેકસ્વરૂપ હાથીને મારી નાખવા માટે સિંહસમાન અને સમાધિસ્વરૂપ ધનનું હરણ કરવા માટે ચોરજેવી ઈન્દ્રિયોથી જે જિતાયા નથી, તેઓ ધીર પુરુષોમાં અગ્રગણ્ય મનાય છે.” સ્વ અને પર, હેય અને ઉપાદેય તેમ જ સદ્ અને અસ ઈત્યાદિનું વિવેચન કરનારને વિવેક કહેવાય છે. વિવેકસ્વરૂપ હાથીને મારી નાંખવા માટે ઈન્દ્રિયો સિંહ જેવી છે. ઈન્દ્રિયોમાં આસક્ત બને એટલે વિવેક નાશ પામે. વિષયાસક્ત જીવો વિવેકશૂન્ય હોય છે. થોડો પણ વિવેક હોય તો તે આત્માઓ વિષયાસક્ત બની શકતા નથી.
આત્મા અને આત્મીય જ્ઞાનાદિ ગુણોના અનુભવમાં લીન બનવા (વિશ્રામ કરવા) સ્વરૂપ સમાધિ છે. કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થનારા પૌદ્ગલિક-ઔદયિકભાવોમાં આનંદનો અનુભવ કરવો એ વસ્તુતઃ સમાધિનો આભાસ છે. જોઈતું મળી ગયાનો આનંદ રતિસ્વરૂપ છે અને સ્વભાવમાં લીન બનવું તે સમાધિ છે. સ્વભાવ અને વિભાવમાં જે ભેદ છે તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. કર્મના ઉદયે મળતા ભાવો વિભાવ છે અને કર્મના ક્ષયોપશમાદિથી પ્રાપ્ત થનારા ભાવો સ્વભાવ છે. સમાધિ
સ્વરૂપ ધનને હરી લેવાનું કામ ઈન્દ્રિયો કરે છે. ઈન્દ્રિયોને આધીન બન્યા પછી વિષયમાં આસક્ત બનેલા જીવોને સમાધિ મળે એ વાતમાં તથ્ય નથી. સમાધિ મેળવવાનું મન થાય તો સમજવાનું કે વિષયોની આસક્તિ ઘટી છે. સમાધિના નામે સુખ માંગવાની પ્રવૃત્તિ આજે ઘણી ચાલે છે. એ એક માયાનો જ પ્રકાર છે. સુખની પ્રાર્થના મોહ છે અને સુખની અભિલાષા સમાધિ છે. આ સમાધિનું હરણ કરવાનું કામ ઈન્દ્રિયો સ્વરૂપ ચોર કરે છે. આવી ઇન્દ્રિયોથી જે જિતાયા નથી તેઓ ધીરપુરુષોમાં અગ્રગણ્ય મનાય છે. આથી જ મુનિભગવન્તો વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા સ્વરૂપ સ્વાધ્યાયમાં લીન બની પાંચ ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવવા પ્રયત્નશીલ બને છે. જેઓ વૈરાગ્યથી વાસિત છે તેઓ ધન્ય છે. જેઓ ગુરવચનમાં રક્ત છે, જેઓ સંસારના ભોગોથી વિરામ પામેલા છે, જેઓ યોગના અભ્યાસમાં લીન છે અને જેઓ પર્વતાદિ નિર્જન સ્થાને પોતાના યૌવનકાળને વિતાવે છે, તેઓ બધા જ ધન્ય ધન્ય છે. આ બધાથી પણ વિશેષ રીતે તેઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે કે જેઓ પોતાની પાંચે ય ઇન્દ્રિયોને વિશે પ્રમાદ કરતા નથી. અને ઉપર જણાવેલી રીતે પાંચેય ઈન્દ્રિયોને જીતવા માટે આપણે અપ્રમત્ત બની રહીએ એ જ એક શુભાભિલાષા.
॥ इति श्रीज्ञानसारप्रकरणे इन्द्रियजयाष्टकम् ॥
