________________
પરમશાન્તિના રસનો આસ્વાદ અનુભવાય. એથી જે તૃપ્તિ થાય છે, તે અતીન્દ્રિય છે. ઈન્દ્રિયો દ્વારા ત્યાં રૂપાદિ વિષયોનું ગ્રહણ નથી. તેથી જ એ તૃપ્તિનો અનુભવ ઈન્દ્રિયોનો વિષય બનતો નથી. અતીન્દ્રિય એવી આ તૃપ્તિ રસનેન્દ્રિય દ્વારા થયે રસનો આસ્વાદ લીધા પછી પણ પ્રાપ્ત થતી નથી.
સામાન્ય રીતે અહીં રસનેન્દ્રિયથી તીખા કડવા ખાટા તુરા ખારા અને મધુર રસના આસ્વાદનથી થનારી તૃપ્તિની વાત જણાવી છે. પરંતુ એનાથી સ્પર્શનેન્દ્રિયાદિ બધી જ ઈન્દ્રિયો દ્વારા બધા જ વિષયોના ઉપભોગથી પણ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિનો સંભવ નથી – એ વાત પણ સમજી લેવાની છે. પાંચેય ઈન્દ્રિયોમાં રસનેન્દ્રિયની ઉપર વિજય મેળવવાનું કામ ખૂબ જ કપરું છે. એ સૂચવવા શ્લોકમાં જિલ્વેન્દ્રિયનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ કર્યો છે. સ્પર્શનાદિ ઈન્દ્રિયોનો નિગ્રહ હજુ શક્ય છે. પરંતુ રસનેન્દ્રિયનો નિગ્રહ લગભગ અશક્ય જેવો છે. સંયમજીવનમાં જે કાંઈ ગણો તે એક રસનેન્દ્રિયનો જ વિષય છે. રૂપ ગન્ધ સ્પર્શ અને શબ્દમાં તો રસ ખાસ પડતો નથી. એનો ભોગ કરવાથી સાધુમહાત્મા લોકમાં નિંદાને પાત્ર બને છે. રસના પરિભોગમાં એવું બનતું નથી. ઉપરથી લોકો એમ માનતા હોય છે કે મહાત્મા તપસ્વી છે. મહાત્માને સંયમની સાધનામાં એ અનુકૂળ છે. તેઓશ્રીના પાત્ર પડશે તો આપણને લાભ મળશે. તેથી લોકો મહાત્માને ખૂબ જ ભક્તિથી આહારપાણી વહોરાવતા હોય છે. સંયમજીવનમાં જેટલો રસાસ્વાદ લેવાનું સરળ છે એટલે બીજા વિષયોનો પરિભોગ કરવાનું સરળ નથી... ઇત્યાદિ વાતને જણાવવા માટે અહીં રસનેન્દ્રિયનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ છે. બાકી તો પાંચેય ઈન્દ્રિયોના સર્વ વિષયોના પરિભોગથી પણ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિની પ્રાપ્તિ થવાની નથી.
ઈન્દ્રિયોથી પૌદ્ગલિક વિષયોનો અનુભવ થાય છે. આત્મા સ્વરૂપનો અનુભવ કરે છે. તે પુદ્ગલના રૂપાદિ ગુણોનો વાસ્તવિક રીતે જ્ઞાતા છે, ભોક્તા નથી. પુદ્ગલના ગુણો વાસ્તવિક રીતે આત્માને માટે ભોગ્ય નથી. મોહના ઉદયથી આહારાદિ સંજ્ઞાને લઈને વિષયોનું આસ્વાદન છે, સ્વાભાવિક નથી. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોનો અનુભવ સ્વરૂપથી હોવાથી તેને લઈને થનારી તૃપ્તિ વાસ્તવિક તૃપ્તિ છે. પૌલિક વિષયોના અનુભવથી થનારી તૃપ્તિ વાસ્તવિક નથી, આરોપિત છે – તે જણાવાય છે :
संसारे स्वप्नवन् मिथ्या, तृप्तिः स्यादाभिमानिकी । तथ्या तु भ्रान्तिशून्यस्य, सात्मवीर्यविपाककृत् ॥१०-४॥
