________________
આત્મા સ્વસ્વરૂપના અનુભવમાં મગ્ન છે. તેને કશું જ મેળવવાનું નથી. બધું તેની પાસે છે અને તેને કશું જ છોડવાનું નથી. બધું જ છૂટી ગયું છે. તેથી હેય-ઉપાદેયનો કોઈ વિકલ્પ નથી. અથવા તો વિકલ્પજન્ય કોઈ જ ક્રિયા પણ નથી. આ રીતે ગ્રહણ અને ત્યાગ સ્વરૂપ ક્રિયાનો અભાવ હોય છે - તે જણાવીને હવે ક્રિયામાત્રને આશ્રયીને ત્યાગની કર્તવ્યતાને જણાવાય છે :
योगसंन्यासतस्त्यागी, योगानप्यखिलांस्त्यजेत् ।
इत्येवं निर्गुणं ब्रह्म, परोक्तमुपपद्यते ॥८-७॥ . “બાહ્ય અને અભ્યન્તર સમસ્ત પરભાવના ત્યાગી આત્માએ યોગસંન્યાસ યોગથી સઘળા ય યોગોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. આ પ્રમાણે કરવાથી બીજાં શાસ્ત્રોના જાણકારોએ જણાવેલ નિર્ગુણ બ્રહ્મ ઉપપન્ન બને છે.” ચાર ઘાતિકર્મોના સર્વથા ક્ષયથી આત્મા સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી બને છે. ભવોપગ્રાહી – અઘાતિ ચાર કર્મોના ઉદયથી ઉત્કૃષ્ટપણે આત્મા દેશોન (નવ વર્ષ ઓછાં) પૂર્વ કરોડ વર્ષ સુધી કેવલીપણામાં વિચરે છે. અન્ત મન-વચન-કાયાનો નિરોધ કરવા સ્વરૂપ યોગસંન્યાસયોગથી મનવચન-કાયાના સર્વ યોગોનો ત્યાગ કરે છે, જેથી આત્મા સંપૂર્ણ સ્વસ્વરૂપનો અનુભવ કરે છે. આ રીતે સ્વસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે સકલ પર પદાર્થોનો ત્યાગ કરવાનું આવશ્યક છે. પોતાની ગુણસ્થાનકની પરિણતિ અનુસાર તે તે ધર્મોનો ત્યાગ કરવાથી ક્રમશ: આત્મતત્વનો તે તે અંશે આવિર્ભાવ થતો જાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે ત્યાગ : એ નિર્જરાનું મૂળ છે.
યોગસંન્યાસયોગથી આત્મા સકલ પર ધર્મોથી રહિત બને છે. તેથી તેમાં એક પણ પરપ્રત્યયિક ગુણ ન હોવાથી તે નિર્ગુણ બને છે. આથી જ બીજા શાસ્ત્રવિદોએ જણાવેલી નિર્ગુણ બ્રહ્મની વાત સંગત બને છે. સત્ત્વ રજસ્ અને તમન્ આ ત્રણ ગુણોથી રહિત આત્મતત્ત્વ શુદ્ધ છે, ચિન્મય છે અને નિરુપાધિક છે. એવી અવસ્થા યોગસંન્યાસયોગથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. અનન્તગુણમય પોતાનું સ્વરૂપ હોવા છતાં યોગસંન્યાસયોગની પૂર્વાવસ્થામાં ઔપાધિક ગુણોથી આત્માનો પ્રતિભાસ થતો હોય છે. અજ્ઞાનથી બીજાના કારણે આત્માને ગુણવાન તરીકે માનીને આત્માના ગુણોની ઉપેક્ષા થતી હતી. તેથી જ આત્માને નિર્ગુણ બ્રહ્મ સ્વરૂપે જોનારાએ આત્માને નિર્ગુણ જણાવ્યો હતો. વસ્તુતઃ આત્મા નિર્ગુણ નથી, અનન્તગુણમય છે - તે જણાવાય છે :
