________________
સુખનો અનુભવ થયા કરશે ત્યાં સુધી ઈન્દ્રિયોને જીતવાનો વિચાર પણ નહિ આવે. ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવવાની વાત તો ત્યાર પછીની છે. ધર્મ તો થયા કરશે. જ્ઞાન ધ્યાન તપ ત્યાગ વગેરે બધું થશે, થયું હતું અને થાય પણ છે. પરન્તુ એની પાછળનો ઈન્દ્રિયજયનો આશય સચવાતો નથી. ઈન્દ્રિયો આપણું શું બગાડે છે કે જેથી તેની ઉપર આપણને જય મેળવવો પડે ? આ શંકાનું સમાધાન કરાય છે :
वृद्धास्तृष्णाजलापूर्णैरालवालैः किलेन्द्रियैः ॥
मूर्छामतुच्छां यच्छन्ति, विकारविषपादपाः ॥७-२॥ તૃષ્ણાસ્વરૂપ પાણીથી પરિપૂર્ણ એવા ઈન્દ્રિયોસ્વરૂપ ક્યારાથી વધેલાં વિકારસ્વરૂપ વિષવૃક્ષો અત્યન્ત મૂચ્છને પ્રાપ્ત કરાવે છે.” લોભની વિકલતાને અને લાલસાને સામાન્યથી તૃષ્ણા કહેવાય છે. લોભના કારણે માણસ વિષયને મેળવવા માટે આકુળવ્યાકુળ બને છે. જ્યાં સુધી એ વિષયની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી તે વિકલજેવો જ હોય છે. એ લોભના કારણે થયેલી વિકલતાને તૃષ્ણા કહેવાય છે, જે વિષયની લાલસા સ્વરૂપ છે. સર્વત્ર અને સર્વદા વિષયોની સામે જોતાં જ રહેવાની પ્રવૃત્તિ લાલસાને જણાવે છે. વિષયો મળે કે ન પણ મળે, તો પણ તેની આશાનો અન્ત ન આવે – એ તૃષ્ણાનો પ્રભાવ છે.
વિષયોનો ઉપભોગ કરવામાં રસિક એવી ઈન્દ્રિયો તૃષ્ણાસ્વરૂપ પાણીને બરાબર સંગ્રહી રાખે છે. તૃષ્ણાજલથી પરિપૂર્ણ ઇન્દ્રિયોસ્વરૂપ ક્યારા વિકારસ્વરૂપ વિષવૃક્ષોને વધારે છે અને વધેલાં એ વિષવૃક્ષો જીવને અત્યન્ત મૂચ્છિત કરે છે. વિષયોનું સેવન એક પ્રકારનું વ્યસન છે. જ્યાં સુધી વિષયોનું સેવન કર્યું ન હોય ત્યાં સુધી બધું બરાબર ચાલ્યા કરે. પરન્તુ એકાદવાર પણ એનો અનુભવ કરવામાં આવે તો પછી એ વિષયના અનુભવ વિના જીવને ચેન જ ન પડે. અહીં તો ભવોભવથી અનુભવેલા વિષયો હોવાથી આત્મા તો વિકારમય બનેલો છે. એની ઘેરી અને ઝેરી અસર નીચે આત્મા તો અત્યન્ત મૂચ્છિત અવસ્થામાં પડેલો છે. સાન અને ભાન બને જતા રહેલા છે. આવી સ્થિતિમાં આત્માને ભાનમાં લાવવા ઇન્દ્રિયો ઉપર જય મેળવ્યા વિના ચાલે એવું નથી. ઈન્દ્રિયો માંગ્યા કરે અને એ મુજબ આપણે આપ્યા જ કરીએ તો ઈન્દ્રિયો ઉપર ક્યારે ય વિજય મેળવી શકાશે નહિ. વિષયોથી દૂર રહેવા માટે પ્રયત્ન કરી ઇન્દ્રિયો ઉપર કાબૂ મેળવી લઈએ તો આ આત્મા મોહની મૂચ્છમાંથી મુક્ત બને.
૬૪
