________________
મધ્યભાગની જેમ તે ખરેખર જ દુષ્પર (અપૂરણીય) છે. તેની પૂરણીયતા માટે શમ અને સન્તોષ સ્વરૂપ અભ્યન્તર ઉપાય છે. એને છોડીને બીજો કોઈ જ ઉપાય નથી. જે મળ્યું છે, તેનાથી નભાવી લેવાનો પરિણામ સન્તોષ છે અને જે મળ્યું છે તેની પણ અપેક્ષા છોડી દેવી તે શમ છે.
આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોનું આલંબન લીધા વિના તૃષ્ણાનો ક્ષય નહિ થાય. શરીરાદિ પરભાવોને સ્વ અને સ્વીય (પોતે અને પોતાના) સ્વરૂપે માનવાથી તૃષ્ણા વધતી જ રહેવાની. જેની સાથે આત્માને કશો જ સંબંધ નથી એવા તે તે વિષયોની તૃષ્ણા મોહના કારણે છે. આત્માનો શુદ્ધ અનુભવ કરતાં કરતાં મોહની માત્રા ઘટવાથી કાલક્રમે તૃષ્ણા પણ વિલય પામે છે. આ રીતે આત્માના આન્તરિક સ્વરૂપની પ્રતીતિથી તૃષ્ણાનો નાશ થવાથી આત્મા તૃપ્તિનો અનુભવ કરે છે. મારે જે જોઈએ છે તે બધું જ મળ્યું છે- આવી તૃપ્તિ કરતાં, મારું મારી પાસે જ છે, મારે કશું જ મેળવવાનું નથી – આવી તૃપ્તિને મેળવીને આત્માએ તૃપ્ત થવું જોઈએ. મેળવીને તૃપ્ત થવાનું ક્યારે ય શક્ય નહિ બને, છોડીને જ તૃપ્ત બનાશે – એ નિરન્તર સ્મરણીય છે. આત્માને ઈન્દ્રિયો જે રીતે હેરાન કરે છે તે જણાવાય છે :
आत्मानं विषयैः पाशैः, भववासपराङ्मुखम् ।
इन्द्रियाणि निबध्नन्ति, मोहराजस्य किङ्कराः ॥७-४॥ “સંસારમાં રહેવાથી ઉગને પામેલા આત્માને વિષયસ્વરૂપ પાશ વડે મોહરાજાની નોકર જેવી ઈન્દ્રિયો બાંધી દે છે.” અનાદિકાળથી ચારગતિમય સંસારમાં આત્મા વસે છે. પૂ.ભવનિસ્તારક ગુરુભગવન્તાદિના અચિન્ય સામર્થ્યથી કોઈ વાર આ સંસારમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા થઈ જાય ત્યારે મોહરાજાને આધીન નોકર જેવી બધી જ ઇન્દ્રિયો પોતપોતાના રૂપ રસાદિ વિષયો સ્વરૂપ પાશ (જાળ-બન્ધન) નાંખીને આત્માને બાન્ધી દે છે, કે જેથી આત્મા આ સંસારમાંથી સહેજ પણ ખસી શકતો નથી.
મોહની એ એક કરામત છે કે પોતાની પકડમાંથી સહેજ પણ ખસી જતો આત્મા જણાય એટલે તેની સામે થોડા અનુકૂળ વિષયો નાંખી દે છે, જેને જોઈને આત્માને તે સેવવાનું મન થઈ જાય; જેથી ભવવાસની પરાક્ષુખતા જતી રહે છે, અને તદુપરાન્ત સંસારમાં જ રહેવાની ઈચ્છા ફરીથી મજબૂત બની જાય છે. આ
૬૬
