________________
शमशैत्यपुषो यस्य, विप्रुषोऽपि महाकथा ।
किं स्तुमो ज्ञानपीयूषे, तत्र सर्वाङ्गमग्नता ॥२-७॥
જેમના શમની શીતલતાના પોષક એવા બિન્દુની પણ મહાકથા છે, ત્યાં, જ્ઞાનામૃતમાં સર્વાગિણી જેમની મગ્નતા છે તેમની સ્તવના અમે કઈ રીતે કરીએ?” રાગ અને દ્વેષનો જે ઉપશમ છે તેને શમ કહેવાય છે. ગમે તેવા રાગ-દ્વેષનાં નિમિત્તો મળવા છતાં રાગ-દ્વેષને આધીન બન્યા વિના સ્વભાવસ્થ રહેવાની અવસ્થા અમાવસ્થા છે. જ્ઞાનમાં મગ્ન બનેલા મહાત્માઓ સ્પષ્ટપણે સમજે છે કે કોઈ પણ પદાર્થ(જડ કે ચેતન)માં રાગ-દ્વેષને ઉત્પન્ન કરવાનો સ્વભાવ નથી. વસ્તુનું જે સ્વરૂપ છે તેનો વાસ્તવિક પ્રત્યય જેમને થયો નથી તેઓ મોહાધીન બની વસ્તુના આલંબને રાગાદિને કરતા હોય છે, જે વસ્તુનો સ્વભાવ નથી પરન્તુ વિભાવ છે. તેથી જ સામાન્ય લોકો જેને પામીને રાગ-દ્વેષ કરતા હોય છે, તેને પામીને પણ જ્ઞાનમગ્ન મહાત્માઓ શમાવસ્થાના અનુભવમાં લીન હોય છે. રાગાદિને આધીન બનેલા દુ:ખથી સંતપ્ત હોય છે, ત્યારે તેવા સંયોગોમાં પણ શમાવસ્થાના અનુભવમાં લીન બનેલા પરમશીતલતાનો અનુભવ કરતા હોય છે. દુઃખમાં પણ આનંદનો અનુભવ કરનારા અને સુખમાં પણ દુઃખી થનારાની, જ્ઞાનમગ્નતા અને મોહાધીનતાને આપણે સમજી શકીએ છીએ.
સ્વભાવસુખમાં મગ્ન બનેલાની શમાવસ્થા તો આંશિક છે. એના જેવી અવસ્થાઓ આમ તો આત્મગુણોની અપેક્ષાએ અનન્તી છે. શમની શીતલતાને પુષ્ટ બનાવનારા એ બિન્દુ(અંશ)નું વર્ણન કરવા ધારીએ તો તે વર્ણન જ્યાં મહાકથા સ્વરૂપ થાય છે ત્યાં જ્ઞાનમગ્ન મહાત્માઓની સર્વાગિણી(બધી રીતે) મગ્નતાનું વર્ણન કઈ રીતે થઈ શકે ? કહેવાનો આશય એ છે કે આત્માના અનન્ત ગુણો છે. એમાં મુખ્ય જ્ઞાન છે. એની મગ્નતાને લઈને સમાદિ ગુણોનો આવિર્ભાવ થાય છે. જેઓ જ્ઞાનમાં મગ્ન છે, તેઓ બધા જ આત્મગુણોમાં મગ્ન છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ અમૃતમાં જે મગ્ન છે તે મહાત્માને આત્મા અને તેના ગુણોને છોડીને બીજા બધા જ પર પદાર્થોમાં રસ રહેતો નથી. જ્ઞાનમાં આંશિક મગ્નતા આવે તો થોડોઘણો રસ પર પદાર્થોમાં રહેવાનો. જેમને પર પદાર્થોમાં રસ છે, તેઓને જ્ઞાનમાં મગ્નતા આવવાનું વાસ્તવિક કોઈ કારણ નથી. બધું જ જેને ગમે એને એક પણ ન મળે – એ સ્પષ્ટ
