________________
विकल्पचषकैरात्मा, पीतमोहासवो ह्ययम् ।
भवोच्चतालमुत्तालप्रपञ्चमधितिष्ठति ॥४-५॥ “વિકલ્પસ્વરૂપ પ્યાલી વડે જેણે મોહસ્વરૂપ આસવ પીધો છે – એવો આ આત્મા ભવસ્વરૂપ દારૂના પીઠામાં વારંવાર જોરથી તાળી પાડવા સ્વરૂપ અપભ્યને પ્રાપ્ત કરે છે.” ચિત્તના વિષય-કષાયોન્મુખ કલ્લોલોને વિકલ્પ કહેવાય છે. સુખપ્રાપ્તિ માટે અને દુઃખનિવૃત્તિ માટે થતી વિચારણા વિકલ્પસ્વરૂપ છે. આ વિકલ્પોથી આત્મા મોહાધીન બને છે. મોહસ્વરૂપ માદકદ્રવ્યના(આસવના) પાન માટે વિકલ્પો ચષક(મદિરાની પ્યાલી) જેવા છે. જેમ ચષકથી મદ્યપાન કરાય છે તેમ વિકલ્પોથી મોહાસનું પાન કરાય છે. આ રીતે મોહાસનું પાન કરનારો આ જીવ ભવસ્વરૂપ દારૂના પીઠામાં પોતાના જેવા માણસોની સાથે જોરશોરથી તાળી આપીને અનેક જાતની ક્રીડાઓ સ્વરૂપ પ્રપન્ચને કરે છે. મદિરાથી ઉન્મત્ત બનેલો માણસ જેમ પત્નીને મા કહે છે અને માને પત્ની કહે છે, તેમ મોહાસવનું જેણે પાન કર્યું છે તે આ સંસારમાં વિવેકથી રહિત બની અનેક જાતની કુચેષ્ટાઓ કરે છે. પરપદાર્થને સ્વ અને સ્વકીય માને છે. તેમ જ સ્વ અને સ્વકીય ગુણોને પર અને પરકીય માને છે. મોહના પ્રભાવ નીચે પોતાનું સાન-ભાન ગુમાવીને અકાર્ય કરવામાં જ એ તત્પર હોય છે. પોતાના સ્થાન(સ્વરૂપ)થી ભ્રષ્ટ થઈને આ ભવમાં (દારૂના પીઠામાં) નિરન્તર ભટક્યા કરે છે.
કહેવાનો આશય સમજી શકાય છે કે મદિરા પીધેલા માણસની જેમ જ મોહાસવને પીધેલા જીવની વિટંબણાનો કોઈ પાર નથી. મદિરાપાનથી સાન-ભાન ગુમાવી દીધેલા માણસની દુર્દશાને આપણે જોઈ શકીએ છીએ. પરન્તુ મોહની ઘેરી અસરતળે થયેલી આપણી દુર્દશાને આપણે જોઈ શકતા નથી. એટલું જ નહિ, આપણી એ દુર્દશાને કોઈ જણાવે તો તે સાંભળી લેવાનું પણ ગમે તેવું નથી. આ પણ મોહનો જ પ્રભાવ છે. મોહનું કામ પણ એટલું જ છે. એક વખત સાન જાય અને ભાન જાય પછી બાકીનું બધું જ કાર્ય આત્મા પોતે જ કરે. તે વખતે મોહનો કોઈ જ કાર્યભાર નથી. આથી જ અનન્તજ્ઞાનીઓએ, સ્વસ્થાનબદ્ધ થવા માટે મોહનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે. મોહના કારણે જે ભ્રમ થાય છે, તેનું બીજ હવે કહેવાય છે. આશય એ છે કે સાન અને ભાન જવા છતાં મદિરાથી ઉન્મત્ત પણ ગમે તેને ગમે
(૩૯)
