________________
દયાનદીમાં પૂર આવે છે, જેથી દયા નદીના કિનારે પહેલાં જે વિકારસ્વરૂપ વૃક્ષો હતાં તેનો મૂળમાંથી ઉચ્છેદ થાય છે. વિષય-કષાય સ્વરૂપ વિકારવૃક્ષો દયાનદીના પૂરમાં તણાઈ જાય : એ વાત સમજી શકાય છે. વિષયકષાયસ્વરૂપ વિકારોથી યુક્ત આત્મા જ્ઞાનાદિગુણોના આવરણભૂત કર્મોના ઉદયથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. તે જ આત્મા સ્વસ્વભાવમાં લીન બનવાથી શમને લઈને જ વિકારોને મૂળમાંથી ઉખેડે છે.
આ રીતે કામક્રોધાદિ વિકારો શમથી દૂર થતા હોય તોપણ તે વખતે જ્ઞાન ધ્યાન વગેરે પણ ગુણો હોવાથી વિકારોના ઉન્મેલનમાં માત્ર શમ જ કારણ છે અને જ્ઞાનાદિ નથી, એ વાત બરાબર નથી – આ શંકાનું સમાધાન કરાય છે :
ज्ञानध्यानतप:शीलसम्यक्त्वसहितोऽप्यहो !।
तं नाप्नोति गुणं साधुर्यमाप्नोति शमान्वितः ॥६-५॥ “જ્ઞાન ધ્યાન તપ શીલ અને સભ્યત્વથી સહિત હોવા છતાં સાધુમહાત્મા જે ગુણ પ્રાપ્ત કરતા નથી, તે ગુણ શમથી યુક્ત એવા સાધુમહાત્મા પ્રાપ્ત કરે છે. જીવ અજીવ વગેરે તત્ત્વોના અવબોધને જ્ઞાન કહેવાય છે. પરિણામની સ્થિરતા સ્વરૂપ
ધ્યાન છે. ઈચ્છાના નિરોધને તપ કહેવાય છે. બ્રહ્મચર્ય શીલસ્વરૂપ છે અને જીવાદિ તત્ત્વોની રુચિ સ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન છે. તેમ જ સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર સ્વરૂપ રત્નત્રયીની સાધના વડે જે મોક્ષની સાધના કરે છે, તે સાધુમહાત્મા છે. આવા સાધુમહાત્મા પણ સમ્યત્વ તપ શીલ જ્ઞાન અને ધ્યાનથી સહિત હોવા છતાં જે કેવલજ્ઞાનસ્વરૂપ ગુણને પ્રાપ્ત કરતા નથી તે કેવલજ્ઞાનને સમતાને પ્રાપ્ત કરેલા સાધુમહાત્મા પ્રાપ્ત કરે છે.
અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે ઉપર જણાવેલા જ્ઞાન ધ્યાન તપ શીલ અને સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણો, સર્વથા આવરણરહિત એવા કેવલજ્ઞાનના પરંપરાએ કારણ છે અને કષાયના અભાવ સ્વરૂપ શમ-યથાખ્યાત ચારિત્ર કેવલજ્ઞાનનું નજીકનું કારણ છે. આથી સમજી શકાશે કે ક્ષયોપશમભાવના જ્ઞાનાદિ ગુણોથી યુક્ત એવા મહાત્માઓ પણ જે ગુણને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી, તે ગુણને પરમકોટિના શમને પામેલા મહાત્માઓ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી જ ધીર અને દર્શનશાનાદિ ગુણોના સ્વામી મહાત્માઓ પૂર્વાભ્યાસનો અભ્યાસ કર્યા કરે છે, ગુરુકુળવાસનો આશ્રય કરે છે, લોકથી રહિત એવા વનાદિમાં વસે છે અને આત્માને પરમાત્મસ્વરૂપ બનાવવા શમપૂર્ણ અવસ્થા માટે પ્રયત્ન કરતા રહે છે. આવા મહાત્માઓ નિરુપમ કોટિના હોય છે – તે જણાવાય છે :
(૫૮)
