________________
એ એમ
મી,,
ઉપકારી ગુરુદેવની વાતો સાંભળી ફીરકદંબક પંડિત જાગી ગયા. વૈરાગ્યવાન થઈ પાપભીરુ આત્મા જેમ પાપથી છૂટો થાય તેમ આત્મકલ્યાણ-સંયમના માર્ગે પ્રયાણ કર્યું. પુત્ર પરિવાર, સંસારીઓ, પડોસીઓ પંડિતજીના ન કલ્પેલા વિચાર જાણી-સાંભળી આશ્ચર્ય પામ્યા. મનોમન પંડિતજીના ત્યાગની અનુમોદના કરવા લાગ્યા. પંડિતજીએ “જ્ઞાનસ્ય ફલ વિરતિ' એ સૂત્રને યથાર્થ કર્યું.
ફીરકદંબકનો સ્થાને પંડિતપુત્ર પ્રવર્તક હવે પોતાના શિષ્ય-વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત વિદ્યા ભણાવતા હતા. એક પ્રસંગે પોતાના વિદ્યાર્થીઓને તેણે “અજૈર્યષ્ટમ્' આ વેદ વાક્યનો અર્થ બકરાવડે (બકરાનું બલિદાન કરી) યજ્ઞની ક્રિયા કરવી' એવો મનગમતો અર્થ કર્યો. યોગાનુંયોગ તે દિવસે ઘર્મપુત્ર નારદ પણ પાઠશાળામાં ઊભા ઊભા આ ચર્ચા સાંભળતા હતા.
પ્રવર્તક પંડિતપુત્ર દ્વારા જે રીતે શબ્દનો અર્થ કરાયો છે, તે ખોટો હોવાથી નારદે મિત્રભાવે પ્રવર્તકને “અજૈર્યષ્ટ શબ્દનો સાચો અર્થ બતાડ્યો કે – જૂની (સાત વર્ષ પૂર્વેની)* વ્રીહી દ્વારા યજ્ઞની ક્રિયા કરવી.'
નારદનો અર્થ વાસ્તવિક રીતે સાચો હતો. પણ પોતાના મુખે બોલાઈ ગયા પછી પાછા ફરી જવું એ પ્રવર્તકને ન ગમ્યું. તેથી બંને મિત્રો વચ્ચે રિક થયો. અંતે સહઅભ્યાસી જે અત્યારે વસ રાજા તરીકે છે તે રાજપુત્રને લવાદરૂપે અર્થના સાચા-ખોટાપણા માટે નક્કી કર્યો. સાથે સાથે જેનો અર્થ ખોટો તેની જીભ ખેંચી કાઢવી તેવી શિક્ષા પણ નક્કી કરી.
આ વાત પ્રવર્તકની માતાને ખબર પડી. બન્ને પાસેથી ગંભીરતાપૂર્વક અર્થને પણ જાણી લીધા. માતાએ સ્વીકારી પણ લીધું કે, પુત્રનો અર્થ ખોટો છે, નારદ સાચો છે. પરંતુ જો રાજપુત્ર વસુ પુત્રના વિરુદ્ધ અર્થને ખોટો કહે તો ?
માતૃદદય ખળભળી ઊઠવું. પુત્રના રાગે-મોહે જોર કર્યું. ગમે તે પ્રકારે વસુરાજા નારદના અર્થને ખોટો અને પ્રવર્તકના અર્થને સાચો કહે તો પુત્ર ઉપરનું સંકટ ટળે. તેને જીવતદાન મળે. અન્યથા ?
માતાને વિચાર સ્ફર્યો. એ વસુરાજા પાસે પહોંચી ગઈ. પંડિતજીના પત્નીને ઘણા સમયે જોવાથી વસુરાજા પણ આનંદીત થયા. ઘરના ક્ષેમકુશળ પૂછી રાજાએ કાંઈ કામ હોય તો જણાવવા કહ્યું.
માતાએ કહ્યું, પ્રવર્તક પુત્ર અને નારદ વચ્ચે થોડો વાદવિવાદ એક શબ્દના અર્થ બાબત થયો છે. તેઓ શબ્દનો સાચો અર્થ ક્યો તેનો ન્યાય કરવા આપની પાસે આવવાના છે. પૂર્વકાળમાં આપે એક વચન મને આપેલું તે આજે હું પૂર્ણ કરવા - વિનયન વિદ્યાગ્રાહ્યા, પુષ્કલેન ઘને નવા અથવા વિધયા વિદ્યા ચતુર્થ નવ કારણભૂ I * એક જાતનું જૂનું અનાજ. તે અચિત્ત જેવું હોવાથી ફરીથી ઉગવાનું નથી માટે “અજ' કહેવાય છે.
