________________
‘ઠરેલપણું’
શ્લોક :
ચરણ-ત્રીજું સૌમ્ય-શાંત પ્રકૃતિ
(પયઉસોમસહાવો, ન પાવકર્મો પવત્તઈ પાયે હવઈ સુહસેવણિજ્જો, પસમનિમિત્તે પરેસિંપિ. ll૧૦૭
ભાવાર્થ :
જે સ્વભાવથી શાંત પ્રકૃતિવાળો હોય, તે પ્રાયઃ પાપપ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તતો, રમતો આનંદને પામતો નથી. તેથી તે જીવ સુખ ભોગવવાલાયક પુરવાર થાય છે. ઉપરાંત બીજા જીવોના કર્મને પણ ઉપશમન (શાંતિથી ભોગવી લેવાની દ્રષ્ટિ) કરવા નિમિત્તરૂપ (પ્રેરણારૂપ) બને છે. (૧૦)
વિવેચન :
આ જીવને શાતાવેદનીય કર્મના ઉદયે ક્ષમા-સમભાવાદિ કારણે સૌમ્ય-શાંત સ્વભાવ પ્રાપ્ત થાય એમ કહીશું તો તે કાંઈ ખોટું નથી. તેજ રીતે જે બીજાને દુ:ખ આપે, વિચારો ખરાબ કરાવે, આર્ત–રૌદ્રધ્યાની થવા નિમિત્તરૂપ બને એ અશાતાવેદનીય કર્મ નવા બાંધે છે એમ કહી શકાય. સુખ આપે સુખ, દુ:ખ આપે દુ:ખ મળે.
મુખ્યત્વે સુખ ભોગવવાની લાયકાત–યોગ્યતા જેણે બીજાને આ ભવમાં કે પરભવમાં સુખ-શાંતિ સદ્ભાવના આપી છે તેવી વ્યક્તિમાં છૂપાઈ છે. જેના મનવચન-કાયા શાંત છે, ગંભીર છે તેજ ધર્મ આચરવા માટે સાચો અધિકારી છે. પાપનો બંધ ચંચળ મન, વચન, કાયા, વિષય, કષાય વિગેરેથી થાય છે. જીવ આ રીતે અશાંત મનાદિના કારણે ઈચ્છાએ કે અનિચ્છાએ કારણસર કે વિનાકારણ પાપથી દંડાય છે. નિકાચિત કર્મ પણ બાંધી લે છે.
સુજ્ઞ પુરુષોએ તેથી જ કહ્યું છે કે, જીવનમાં શાંત–સૌમ્ય પ્રકૃતિ (સ્વભાવ)ને સ્થાન આપો. જે શાંત છે તે બીજાને શાંત કરે. જે તામસ છે તે બીજાને તામસ કરે. જેવું વાવશો તેવું લણશો—મેળવશો.
જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે કે, ધર્મ-મંગળ કરનાર છે, કલ્યાણ કરનાર છે. તેમજ સર્વત્ર સર્વોત્તમ સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ છે.* આવો ધર્મ જીવનમાં ક્યારે આવે ? જીવનમાં ક્યારે પરિણમે ? જ્યારે જીવનમાં ધર્મને શોભે તેવા આચાર વિચાર હોય. ધર્મસ્થાનકોમાં જઈએ પણ જિનમંદિરની આશાતનાથી ન બચીએ તો જ્યાંથી મેળવવાનું છે ત્યાં ખોઈ બેસીશું.
ક્ષમાના પાંચ પ્રકાર છે. (૧) ઉપકાર ક્ષમા, (૨) અપકાર ક્ષમા, (૩) વિપાક ક્ષમા, (૪) વિચાર ક્ષમા, (૫) સ્વભાવ ક્ષમા.
* ‘કૈવલી પત્નત્તો ધમ્મો મંગલં' આદિ.
૧૪
