________________
સભ્યતા જીવનનો પાયો છે. વિવેક કે ડિસીપ્લીન જીવનના વિકાસ માટે અનિવાર્ય આચાર છે. સમકિતના ૬૭ બોલમાં સમકિતની સુરક્ષા માટે અથવા ઉચ્ચ આદર્શ જીવન જીવવા માટે *૧૦નો વિનય કરવાનો–સાચવવાનો કહેવામાં આવેલ છે. એનાથી જીવન નમ્ર બને. પૂજ્યએવા ગુરુવર્યોનું સન્માન કરતાં, માન આપતાં પૂજક પણ પૂજ્ય બની શકે છે.
ગુરુને થોભવંદન કરતાં જે ૩ સૂત્રો બોલાય છે અથવા દ્વાદશાવર્ત વંદન કરતાં જે ક્રિયા-સૂત્ર બોલાય છે. તેમાં શબ્દ શબ્દમાં વિનયના વિચારો ઉપકારી પુરુષોએ ગુંથ્યા છે. અનુજ્ઞા લેવાની અને અનુજ્ઞામાં રહેવાનું તેમાં ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. તેનું મુખ્ય કારણ એજ કે જ્યાં અવિનય છે ત્યાં ઘર્મ નથી.
અવિનીત જીવની ઓળખ માટે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ઉપકારી પુરુષોએ લક્ષણ દર્શાવતા કહ્યું છે કે, ૧. અજ્ઞાની હોય, ૨. આજ્ઞાને ન માનનારો હોય, ૩. અંદરથી શત્રુતા રાખનારો (સ્વતંત્રતા ઈચ્છનાર) હોય, ૪. ગુરુથી દૂર વસનારો હોય, ૫. મીઠા વચનને ઝેર સમજનારો હોય, ૬. હિતશિક્ષાનો ક્રોધથી પ્રતિકાર કરનારો હોય, ૭. લાગણીભર્યા શબ્દોને (સર્પને દૂધ ઝેર થાય તેમ) નકામા સમજનારો હોય વિગેરે.
ક્ષમા માગવામાં જેમ કષાયો કારણભૂત બને છે. તેમ અપ્રીતિ, વિનયરહિત કૃત્ય પણ કારણભૂત બને છે. અજાણપણે અવિનય થાય તો તેથી દોષ જરૂર ઓછો લાગે પણ જાણીબુઝીને કરવામાં આવતો અવિનય ઘણા દોષ-પાપને નિમંત્રે છે.
જિનમંદિરમાં કરવામાં આવતી આરાધના, વિધિમાં પણ વિનયનું પ્રભુત્વ ઘણું છે. વીતરાગ પરમાત્માના દર્શન, પૂજન આદિમાં જે જે અભિગમાદિ પાળવાનું કહેવાયું છે તેમાં પણ વિનય કારણભૂત છે. અવિનયથી કરેલા દર્શન દર્શનશુદ્ધિ કરાવી શકતા નથી. તેથી જ પંચાચારની આઠ ગાથામાં દર્શનાચારના આઠ અતિચાર (આચારો) દર્શાવાયા છે.
રાજા શ્રેણિક વિદ્યા પ્રાપ્તિના શોખીન હતા. એક દિવસ એક ચાંડાલને વિદ્યા આપવા કહ્યું. ચાંડાલે પણ બહુમાનપૂર્વક પ્રભાવિક મંત્ર વિદ્યા આપી. પણ પ્રયત્ન કરવા છતાં રાજા શ્રેણિકને સિદ્ધ ન થઈ. રાજાએ ફરી ફરી પ્રયત્ન કર્યો પણ ફળ ન મળ્યું તેનું કારણ અભયકુમારને પૂછ્યું. અભયકુમારે બુદ્ધિથી પ્રશ્નનો જવાબ આપતાં કહ્યું, પિતાજી ! વિદ્યા વિનયથી પ્રાપ્ત થાય. આપ સિંહાસનથી નીચે ઉતરો, ચાંડાલને વિદ્યા આપવા ઉચ્ચ સ્થાને ઊભા કરો. જરૂર માન આપતાં જ્ઞાન-વિદ્યા મળશે.
રાજા શ્રેણિકે અભયકુમારની સલાહ મુજબ કર્યું તો વિદ્યા પ્રાપ્ત થઈ. આનું જ બીજું નામ વિનય.
નાગાર્જુન સિદ્ધપુરુષ કહેવાય તેને પૂ. પાદલિપ્તસૂરિજી મ. પગે લેપ કરીને * અરિહંત, સિદ્ધ, ચૈત્ય, જ્ઞાન, ધર્મ, સાધુ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સંઘ અને દર્શન. • નિસંક્તિએ નિબંક્તિ, નિવિતિગિચ્છા અમૂઢ દ્રષ્ટિએ ઉવવૂહ સ્થિરીકરણે, વચ્છલ પ્રભાવ અ.
