________________
પરસ્પર મુક્ત કરવા કહ્યું. ક્યાંથી થાય ? બન્ને બંધાયેલા હતા. તેમ કથાકાર પરોપકારી હોય તો જ અસર થાય.
સત્કથીની જેમ કથાનું શ્રવણ કરનારના માટે પણ શ્રોતાના ગુણની ચર્ચા કરવામાં આવી છે તેમાં મુખ્યત્વે સુશ્રુષા-સાંભળવાની ઈચ્છા શ્રોતાને કેવી છે તે ઘણું મહત્વનું છે.* આ ઉપરાંત સુશ્રુષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, ઉહ, અપોહ, અર્થવિજ્ઞાન, તત્ત્વવિજ્ઞાન જેવા જ્ઞાનના ગુણ અંગેના વિચારોને નજર સામે રાખવા જરૂરી છે. તો જ એ સત્કથા જીવને પ્રેરણાત્મક બને. તીર્થંકર પરમાત્મા જ્યારે ધર્મદેશના આપે ત્યારે વાણીના ૩૫ ગુણયુક્ત એ ધર્મદેશના હોય છે. તેથી શ્રવણ કરાનાર દરેક આત્માને સ્પર્શે. પ્રભુ મારા માટે, મારા હિત માટે જ કહે છે તેવું માને, સ્વીકારે.
વીતરાગ પરમાત્માની વાણી (૧) ઘી જેવી સ્નિગ્ધતાવાળી, (૨) દૂધ જેવી શુભ-નિર્મળ, (૩) સાકર જેવી મીઠી મધુરી, (૪) પાણી જેવી શાતા આપનારી શીતળ હોય છે. જ્યારે આજના માનવીઓની વાણી તોછડાઈ ભરેલી, સખ્તાઈ (હુકમશાહી)વાળી, મધુર (નમ્ર, મીઠાશવાલી) અને કરુણાળુ એમ અનેક પ્રકારની જોવા મળે છે. હકીકતમાં જેવી વ્યક્તિ તેવી વાણી ઉચ્ચારાય છે. તેથી એ ફળવંતી થતી નથી.
સત્કથા માટે ખાસ ત્રણ પદ્ધતિ જોવા મળે છે.
(૧) મૃદુકારૂણિકી - જે કથા વારંવાર સાંભળવી ગમે, અંતરને કુણું બનાવી દે, લાગણી ઉત્પન્ન કરી મનમાં કરૂણા-દયાના અંકુરો પ્રગટાવે તેવી હિતકારી મૃદુકારૂણિકી કથા છે. ભ. મહાવીરે મેઘકુમારને પૂર્વભવમાં પાળેલી જીવદયા યાદ કરાવી એ જીવને સંયમમાં સ્થિર કર્યો. જીવન રથના પ્રભુ સારથી થઈ ગયા. ભ. આદિનાથે ૯૮ પુત્રોને સંયમના માર્ગે વાળી યુદ્ધની ભાવનાથી છૂટા કર્યા.
(૨) દર્શનભેદી કથા ષડદર્શનને નજર સામે રાખી અન્ય દર્શનોની અને જૈનદર્શનની તુલનાત્મક વિચારધારા આપવી. જેથી જૈનદર્શન ઉપર અનુરાગ વધુ થાય. અન્ય દર્શનીઓની વાતો અપૂર્ણ સમજાય. સમક્તિ નિર્મળ થાય.
-
હરિભદ્રસૂરિજી જૈનદર્શનના તત્ત્વને અનેક વખત સમજ્યા પછી ‘શક્રસ્તવ’ લલિતવિસ્તરા ગ્રંથને ઉંડાણથી વાંચ્યા પછી જૈનધર્મમાં સ્થિર થયા. આનંદઘનજી, યશોવિજયજી, દેવચંદ્રજી આદિ આધ્યાત્મિક પુરુષોએ પણ કથાના બદલે કાવ્યના માર્ગે ધર્મ વિસ્તાર્યો. આધ્યાત્મના રાગી કર્યા.
(૩) ચારિત્રભેદની કથા ચારિત્ર એટલે વિરતિમય જીવન, ચરિત્ર એટલે ગુણવાન જીવન. (દુષ્પરિત્ર છોડીને) આ બે શબ્દમાં જુઓ તો જમીન-આસમાન જેટલો ફરક છે. છતાં ચારિત્રવાનનું ચરિત્ર અનુમોદનીય બને છે. તેથી મહાપુરુષોનો ગુણાનુંવાદ કથારૂપે જે આત્મા સાંભળે તે ધન્ય બને છે.
* તુમ બકતે રહો, હમ સુનતે રહે. 5
જિનમુખ દીઠી વાણી મીઠી સુરતરુ વેલડી. (થોય)
૭૩
—
