________________
આવી છું. મારા પુત્રનો અર્થ ખોટો છે, છતાં આપ જો સાચો કહેશો તો મારા પુત્રની જીભ સુરક્ષીત રહેશે, અન્યથા એ મરી જશે.
રાજા પંડિતજીના પત્નીની વાત સાંભળી મુંઝાઈ ગયા. પોતાની સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્ર જેવી છાપ છે. તેથી સૌને મારું સિંહાસન અદ્ધર આકાશમાં છે તેવો અનુભવ થાય છે. હવે જો ખોટા અર્થને સાચો કહું તો ?
રાજાએ યોગ્ય થશે તેવો ટૂંકો જવાબ આપીને પંડિતજીના ધર્મપત્નીને ચિંતાથી મુક્ત કર્યા. પરંતુ જવાબ આપવામાં રાજદ્રોહ, ન્યાયદ્રોહ, પંડિતદ્રોહ, સત્યવચન દ્રોહ નજર સામે આંટા મારવા લાગ્યા. લાકડી તૂટે નહિ ને ભેંસ (સાપ) મરે નહિ” એવો જવાબ શોધવા લાગ્યા.
બે દિવસ બાદ પ્રવર્તક અને નારદ બને અધ્યયન કાળના ગ્રંથો લઈ રાજસભામાં હાજર થયા. વસુરાજાને પ્રથમ સર્વવૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. જે શબ્દનો અર્થ કરવો છે તે પણ લખી આપ્યો. ખોટો અર્થ કહેનારની જીભ કાઢી નંખાશે એ શિક્ષા પણ કહી. બસ, હવે રાજા જવાબ આપે તેટલી જ વાર હતી.
વસુરાજા આજે ઘણો ચિંતામાં હતો( ખોટું બોલે તો આબરુ જાય. સાચું બોલે તો પ્રવર્તકના પ્રાણ જાય. એક ક્ષણ સાચું બોલી પ્રવર્તકના પ્રાણને જોખમમાં મૂકી પછી રાજાજ્ઞા દ્વારા શિક્ષાત્રે કેન્સલ પણ કરવાનો વિચાર કર્યો. પણ જે રીતે રાજાજ્ઞા અમલી થવી જોઈએ તે રીતે અમલી ન થાય તો ? મૃષાવાદનું પાપ પણ નજર સામે આવ્યું. હવે શું કરવું? તે પ્રશ્ન હતો.
છેવટે આંખ બંદ કરી ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કરી રાજા જુઠું બોલ્યા. પ્રવર્તકનો અર્થ સાચો છે. રાજાના જવાબ સામે નારદને કાંઈ દલિલ કરવા જેવું ન રહ્યું. શિક્ષા અસત્યના ન્યાયે ભોગવવા એ તૈયાર થયો. પણ...
જે ક્ષણે રાજાએ જૂઠું બોલી સત્યાસત્યનો ચુકાદો આપ્યો તેજ ક્ષણે રાજ્યની અધિષ્ઠાયક દેવીએ રાજાના સિંહાસનનો નાશ કર્યો. જે સિંહાસન આજ સુધી અદ્ધર દેખાતું હતું તે મટી ગયું. સાથોસાથ અયોગ્ય કાર્ય, સ્વાર્થ અને પ્રાપ્ત કરેલા જ્ઞાનની વિકૃતીના કારણે રાજાનું કમોતે મરણ થયું ! રૌદ્રધ્યાનથી મારી નરકે ગયા. - પ્રવર્તકનો આનંદ અલોપ થઈ ગયો. નારદ પણ એક ક્ષણ ન્યાય-અન્યાય, સાચું-ખોટું, યોગ્ય-અયોગ્યના વિચારમાં બીજાના દુઃખે દુઃખી થયો.*
પ્રજાને જ્યારે આ ઘટના સત્ય સ્વરૂપે સમજાઈ ત્યારે તે પણ સ્વીકારી બેઠી કે, શુદ્ર સંકુચિત વિચાર દુઃખદાઈ છે. માનવીએ જીવન સફળ કરવા અશુદ્ર (વિશાળ વિચાર) વિચારવાળા બનવું જોઈએ.
* પ્રસન્નચંદ્રને મસ્તક ઉપરના મુગુટને શોધવા જતાં પોતાની ભૂલ સમજાઈ. બાહ્યરીતે કરેલા
બાનને ધર્મના ઊંડાણમાં લઈ જવા તક મળી. યાવતુ કેવળી થઈ મોલે પણ ગયા.
