________________
૪૨
શ્રી દેવચંદ્રજી કૃત ચોવીશી ભાગ : ૧
અવતરણ ઃ- કોઈ પણ કાર્ય કરવામાં જો કે ઉપાદાન કારણ મુખ્ય છે. તો પણ બીજી વિવક્ષાએ નિમિત્તકારણની પ્રધાનતા પણ એટલી જ છે. તે સમજાવતાં કહે છે કે
ઉપાદાન આતમ સહી રે, પુષ્ટાલંબન દેવ । ઉપાદાન કારણપણે રે, પ્રગટ કરે પ્રભુસેવ ॥ જિનવર પૂજો રે. ॥ ૩ ||
ગાથાર્થ :- જો કે ઉપાદાનકારણ આત્મા જ છે. પરંતુ વીતરાગદેવ એ પુષ્ટ આલંબન સ્વરૂપ છે. (એટલે કે પ્રબળ નિમિત્તકારણસ્વરૂપ છે.) પ્રભુની સેવા તે ઉપાદાનકારણમાં ઉપાદાનકારણતા પ્રગટ કરે છે. ગા
વિવેચન ઃ- કાર્ય જેમાં પ્રગટ થાય, અથવા જે કારણ પોતે કાર્ય રૂપે બની જાય તેને ઉપાદાન કારણ કહેવાય છે. જેમ કે ઘર એ કાર્ય માટી નામના કારણમાંથી નીપજે છે. એટલે કે માટી એ પોતે ગૃહાત્મકપણે બને છે. તેથી માટી એ ઘરનું ઉપાદાનકારણ કહેવાય છે. અને ઉપાદાન કારણમાં કાર્ય નિપજાવવા માટે કર્તાના વ્યાપારને કારણે જે પ્રધાનપણે સહકાર આપનારૂં કારણ હોય છે તેને નિમિત્તકારણ કહેવાય છે. ઉપાદાનકારણ પોતે જ કાર્યરૂપે પરિણામ પામે છે માટે અભિન્ન હોય છે. પરંતુ નિમિત્તકારણ તો કાર્ય ઉત્પન્ન કરવામાં સહકારમાત્ર આપીને દૂર જ રહે છે તેથી તે કારણ ભિન્ન હોય છે. જેમ ઘટ બનાવવામાં માટી એ ઉપાદાનકારણ છે અને દંડ-ચક્રાદિની સામગ્રી તે નિમિત્તકારણ છે. તેવી જ રીતે આત્મકલ્યાણ સાધવામાં આત્મા એ ઉપાદાનકારણ છે અને વીતરાગ જિનેશ્વરદેવ એ પ્રબળ નિમિત્તકારણ છે.
સર્વે પણ ઉપાદાનકારણમાં કાર્ય કરવાની કારણતા નિમિત્તકારણના સહકારથી પ્રગટે છે. જેમ અંકુરા ઉત્પન્ન કરવાનું ઉપાદાનકારણ બીજ છે પરંતુ પૃથ્વી - પવન અને જલાદિ નિમિત્ત કારણોનો સંયોગ
