________________
પ્રથમ પ્રકાશ
૧૪૧ (૧) અસ્તિ જીવા (૨) સ ચ નિત્ય (૩) સ પુનઃ કર્માણિ કરેતિઃ (૪) કૃતં ચ વેદયતિ (પ) નિર્વાણમસ્તિ અસ્ય જીવસ્ય (૬) અસ્તિ પુનક્ષેપાયઃ
(૧) અસ્તિવઃ જીવ વિદ્યમાન છે. પ્રત્યેક પ્રાણીઓને પોતાના સંવેદન અનુભવ પ્રમાણે સિદ્ધ ચૈતન્યની અન્યથાપણાની અપ્રાપ્તિ છે એટલે પોતાના આત્માના અનુભવથી બીજા આત્માની અંદર જણાતી જીવપણાની પ્રાપ્તિ છે. આ જે ચૈતન્ય છે, તે ભૂતોને ધર્મ નથી. પણ જીવન ધર્મ–સ્વભાવ છે. જે તે ભતેનો સ્વભાવ હોય તો તે ચૈતન્યની સર્વ સ્થાને અને સર્વકાલે પ્રાપ્તિનો પ્રસંગ આવે. જેમ પૃથ્વી ભૂતમાં કઠિનતા છે, તેમ ચૈતન્યમાં નથી તે ઉપરથી સવ ભામાં સર્વકાલે ચૈતન્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ધૂળના દેફામાં તથા મુડદામાં પણ ચૈતન્યની અપ્રાપ્તિ છે, માટે ચૈતન્ય ભુતેનું પણ કાર્ય નથી. તેનામાં અત્યંત વિલક્ષણપણું હવાથી ચૈતન્યને તેના કાય કારણ ભાવની પણ અપ્રાપ્તિ છે. કઠિનતાદિ સ્વભાવવાળા ભૂતે પ્રત્યક્ષ પ્રતીત થાય છે અને ચૈતન્ય તો તેનાથી વિલક્ષણ છે, તેથી ચૈતન્ય અને તેને કાય કારણ ભાવ શી રીતે ઘટે? તેમ ચેતન્ય ભુતોને ધર્મ પણ નથી તેમ કાય પણ નથી. તેથી પ્રત્યેક પ્રાણુને સ્વસંવેદન (સ્વાનુભવ) પ્રમાણે જીવ છે, એ વાત સિદ્ધ થાય છે. જેનું આ ચૈતન્ય તે જીવે છે, આથી નાસ્તિક મત પરાસ્ત થઈ જાય છે.
(૨) સ ચ નિત્ય : તે જીવનિત્ય છે. એટલે ઉત્પત્તિ તથા નાશથી રહિત છે. કારણ કે તેને ઉત્પન્ન કરવાના કારણોને અભાવ છે, તેમજ સર્વ પ્રકારે તેનામાં વિનાશપણાનો સ્વભાવ નથી, તેથી તે નિત્ય છે. જે અનિત્ય હોય તે બંધ મોક્ષનું એકાધિકરણપણું ન થાય. તે વિષે કહે છે. જો જીવ આત્માને નિત્ય ન માને અને પૂર્વાપર ક્ષણે ત્રટિત એવા અનુસંધાનરૂપ લક્ષણ અંગીકાર કરે તો કર્મનો બંધ બીજાને થાય અને મોક્ષ બીજાનો થાય. તે તો એક મુખ્ય રહે અને બીજે તૃપ્ત થાય એમ બને. દવા કેઈ ખાય અને રેગ કેઈ બીજાને મટે, એવો પ્રસંગ આવે. તપને કુલેશ બીજે સહે અને સ્વર્ગ બીજાને મળે, તેવા અતિપ્રસંગપણના દેષથી એ વાત ઘટિત થતી નથી. આથી કરી બૌદ્ધમતનો નિરાસ કરવામાં આવ્ય; બૌદ્ધોના સિદ્ધાંતરૂપ અંધકારનો નાશ કરી દીધો.
(૩) સપુનઃ કર્માણિ કરતિ તે જીવ વળી કર્મોને કરે છે એટલે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાયાદિ બંધના હેતુથી યુક્ત હોવાથી તે જીવ નવા કામ કરે છે. જો એમ ન હોય તો દરેક પ્રાણીને પ્રસિદ્ધ અને વિચિત્ર એવા સુખ દુઃખા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
