________________
દ્વિતીય પ્રકાશ
૧૫૩ હવે ગૃહસ્થોને તે સ્થલ બાદર પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્તિ થઈ શકે પણ સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્તિ થઈ શકે નહીં, કારણ કે તેમને પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ, પ્રમુખથી પચન પાચનાદિ સમસ્ત કિયાની પ્રવૃત્તિ રહેલી છે.
એવી રીતે સ્થાવર જીવની હિંસાને નિયમ ન હોવાથી વીસમાંથી દસ વિશ્વા અપગમે એટલે તેમને દસવિશ્વા દયા રહે છે.
સ્થલ પ્રાણિવધ સંકલ્પ અને આરંભ–એમ બે પ્રકારનો છે. હું મારૂ એ પ્રકારે મનમાં જે સંકલ્પ થાય તે સંકલ્પથી પ્રાણિવધ કહેવાય છે. ખેતીવાડી તથા ઘર પ્રમુખને જે આરંભ, તેમાં પ્રવતવું, તે બીજો આરંભથી પ્રાણિવધ કહેવાય છે. તેમાં સંકલ્પથી સ્થળ પ્રાણિવધમાંથી નિવૃત્ત થવું, એ ગૃહસ્થથી બની શકે છે, પણ આરંભથી નિવૃત્ત થવું, એ બની શકતું નથી. જે આરંભથી નિવૃત્ત થવા ઈચ્છા રાખે તો તેના શરીરને અને કુટુંબાદિકનો નિર્વાહ થઈ શકે નહીં; તેથી આરંભત્પન્ન હિંસાને અનિષેધ થતાં દસ વિશ્વામાંથી પાંચ વિશ્વ દયા અપગમે એટલે બાકી પાંચ વિશ્વા દયા રહી. હવે જે સંક૯પથી વધે છે, તે પણ બે પ્રકારે છે. સાપરાધ અને નિરપરાધ. તેમાં જે સાપરાધ ચૌર, જાપુરૂષ વગેરેને વધ સંકલ્પથી વજી શકે નહીં અને નિરપરાધનો વધ સંકલ્પથી વજી શકે, એમ સાપરાધ હિંસાનો નિયમ ન હોવાથી પાંચ વિશ્વા દયામાંથી અઢી વિશ્વા દયા અપગમે એટલે બાકી અઢી વિશ્વા દયા રહી. હવે નિરપરાધ વધે છે, તે સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં અપેક્ષા એટલે શંકા તેનાથી યુક્ત તે સાપેક્ષ શંકા સ્થાન કહેવાય છે અને તેથી જે વિપરીત એટલે અપેક્ષા રહિત તે નિરપેક્ષ કહેવાય છે. તેમાં ગૃહસ્થ શ્રાવક સાપેક્ષ હિંસા થઈ શકતો નથી, નિરપેક્ષ હિંસા વજી શકે છે જેમ કોઈ રાજાના અધિકારી શ્રાવકે બારવ્રત અંગીકાર કર્યા હોય તે પિતાના ધર્મનો જાણ હોવાથી તેને શંકા રહે છે, તેથી કોઈ નિરપરાધી પુરૂષ હોય તો પણ તેને વધનો નિષેધ કરી શકતો નથી અને રાજા અથવા કોઈ શત્રુના પુત્રને પણ અપરાધ છતાં વધ અટકાવી શકતો નથી, તેથી સાપેક્ષ હિંસા ન વવાથી અઢી વિધા દયામાંથી સવા વિશ્વા દયા ગઈ એટલે બાકી સવા વિશ્વા દયા રહે છે; તેથી ગૃહસ્થ શ્રાવક સવા વિશ્વા દયા પાળી શકે છે. તેને માટે કહ્યું છે કે
" साहु वीसं सड्ढे, तस संकप्पा वराह साबिखे ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
