________________
૩૦૯
તૃતીય પ્રકાશ
પાંચ ઈદ્રિના નિગ્રહનું સ્વરૂપ પંચ મહાવ્રતને પાલવાની ઈચ્છા રાખનાર મુનિ શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પશરૂ૫ પાંચ વિષયમાં રાગદ્વેષને ત્યાગ કરી શ્રોત્ર, નેત્ર, ઘાણ જિલ્લા અને સ્પશ લક્ષણવાળી પાંચ ઈંદ્રિયેનો નિગ્રહ કરે. તેમાં ૧ સુસ્વર-મધુર સ્વરવાળા એવા મુરજ, વેણુ, વિષ્ણુ, સ્ત્રી આદિના શુભ અને કાગ, ઊંટ, ઘુવડ ગધેડા, ઘટી અને રેંટ આદિના અશુભ શબ્દો સાંભળીને તથા ૨ અલંકાર, ગજ, ઘેડો, વનિતા આદિનું શુભ અને કુજ, કુછી, વૃદ્ધ અને મડદુ આદિનું અશુભરૂપ દેખીને તથા ૩ ચંદન, કપૂર, અગર, કસ્તૂરી આદિને શુભ અને મલ, મૂત્ર, મરેલા કલેવર આદિના અશુભ ગંધને સુંધીને તથા ૪ ખાંડ, સાકર મેદક આદિને શુભ અને લખું વાસી અન્ન અથવા કેહી ગયેલું અન્ન અને ખારું પાણું ઈત્યાદિકનો અશુભ સ્વાદ કરીને તથા ૫ સ્ત્રી, તલાઈ અને વસ્ત્રાદિકનો શુભ અને પાષાણ, કંટક, કાંકરાદિનો અશુભ સ્પર્શ અનુભવીને તેઓ ઉપર જ્યારે “આ મને ઈષ્ટ છે એ રાગ, અને “આ મને અનિષ્ટ છે” એવો દ્વેષ ધારણ ન કરે ત્યારે અનુક્રમે તે શ્રેત્રાદિક ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ થાય છે.
વળી કદી મુનિને પૂર્વે ભેગવેલા ભેગ, કીડાનું સ્મરણ થઈ આવે તેમ, વલી કુતૂહલપણને લઈને ઇંદ્રિય ઉદ્દત થઇ જાય ત્યારે મુનિએ આ પ્રમાણે આત્માને શીખામણ દેવી -
“परिमियमाउ जुव्वण मसंठियं वाहिवाहियं देहं ।
परिणइविरसा विसया, अणुरज्जसि तेसु किं जीव ॥ १॥" આયુષ્ય પરિમિત છે. વિનય અસંસ્થિત છે, શરીર વ્યાધિવડે પીડિત છે અને વિષયની પરિણતિ મહાવિરસ છે, માટે હે જીવ! તું એને વિષે શું રાચે છે ? ૧
જે મુનિ ઈદ્રિને નિગ્રહ કરે નહીં, પરંતુ ઉદ્ધત અશ્વની પેઠે પિતાની ઇચ્છાઓને ચલિત કરે, તે આ લેક તથા પરલેકમાં મેટા દુઃખનું ભાજન બને છે.
આ વિષે શ્રી જ્ઞાતાધમકથા સૂત્રને વિષે અન્વય તથા વ્યતિરેકથી બે કાચબાના દૃષ્ટાંતો આપેલા છે.
બે કાચબાના દૃષ્ટાંત વારાણસી નગરીની પાસે ગંગાનદીમાં મૃદંગતીર નામે એક પ્રહ છે. તેમાં ગુખેંદ્રિય અને અગુઑદ્રિય નામે બે કાચબાઓ રહેતા હતા. તે બંને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
