Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsomaprabhAcAryaviracita sUktimuktAvalI E saMskRtaTIkAkAra : cAra a zrIharSa kI tiri: 134 pUcintya prajJAza dhAraka duvA kuni 1. pravidhi sAmaH jI mahA sampAdaka : paramapUjya 108 zrI ajitasAgarajI mahArAja sAyaka prakAzaka : zrI zAMti vIra di0 jaina saMsthAna zAMti vIra nagara, zrImahAvIrajI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAdya vaktavya divaMgata AcArya pravara zrI 108 zrI zivasAgarajI mahArAja ke suziSya vartamAna saMghanAyaka paramapUjya AcAryakalpa 108 zrI zrutasAgarajI saMghastha 108 zrI ajitasAgarajI mahArAja nirantara jJAnArAdhanA meM tallona rahate haiN| unheM subhASita zlokoM kA saMkalana bahuta priya hai isIke phalasvarUpa unake dvArA saMkalita subhASita majjarI ke do bhAga aura subhASitAvalI ye tIna anya prakAzita ho cuke haiM / satpazcAta 108 zrI ajitasAgarajI mahArAja kA dhyAna sUktimuktAvalI jisakA dUsarA nAma sindUraprakara para gyaa| yaha laghu kAya pranya hote huye bhI bahuta hI lokapriya nIti kAvya hai, apanI sarasa aura sarala racanA ke dvArA saMskRta sAhitya meM bahuta prasiddha hai| isameM eka sau subhASina zlokoM kA saMgraha hai, jisameM dharmopadeza, tauIkara bhakti, jinamatabhakti, gurubhakti, saMghakti, paMca pApoM kA tyAga, catuH kaSAyake doSoM kA kathana, guNijana saGgati, indriyadamAna, dAnaphala, tapAphala ityAdi aneka viSayoM para hRdayamAdI varNana hai| yaha racanA sarala, sarasa tathA subodha hai| inhIM zlokoM ke AdhAra para hindI jaina kaSi zrI banArasIdAsajI dvArA hindI padyAnuvAda bhI race gaye haiN| jo kaI varSa pUrva mUlasahita prakAzita ho cukA hai| isa mUla prantha ke kaga bhI somaprabhAghArya haiN| ye apane samaya ke supratiSThita vidvAna the, dharma zAstroM kA talasparzI adhyayana kiyA thA, tarka zAstra meM ye bahuta paTu the, kAvya racanA meM bhI inakI acchI gati thI, vyAsthAnakalA meM ye ati nipuNa the| prastuta prantha kI saMskRta TIkA ke racaritA zrI harSakIrti sUni haiN| Apa vaidyaka, jyotiSa chanda, vyAkaraNa aura kAmya Adi aneka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayoM ke suprasiddha vidvAna the / ataH prastuta prantha ko parama pUjya 108 zrI ajitasAgarajI mahArAja dvArA jana sAdhAraNa jIvoM ke sadupayogI jAna sampAdana kara pAThakoM ke prastuta kiyA jA rahA hai / AzA hai pAThakagaNa isase yathArtha lAbha utthaaveNge| isake prakAzana meM zrI naMdalAlajI mAMgIlAlajI posTa DomApura ( nAgAleNDa ) nivAsI ne Arthika sahayoga dekara apanI caSacala lakSmI kA sadupayoga kiyA hai, etadatha unheM zatazaH dhanyavAda hai / na. lAimala adhiSThAtA zrI zAMtivIra gurukula, zrI mahAvIrajI atha samarthayati ? somaprabhAcAryamamA ca yanna puMsAM tamaH paGkamapAkaroti / tadapyamuSminnupadezaleze nizamyamAne'nizameti nAzaM // 99 // vyAkhyA - somaprabhA candrakAntizca puna arthamabhA aryamA sUryo bhA prabhA sUryaprabhA'pi puMsAM ( jIvAnAM ) yattamaHpaGka andhakArakardamaM na apAkaroti na dUrIkaroti / tadapi tAdRzamapi samaH paGka' zrajJAnapApaM bhamuSmin upadezaleze ( dharmopadezalapepi ) nizamyamAne zrayamANe sati anizaM nirantara nAzaM cayaM pati bAti / etacchuvaraNAcamaH ajJAnaM pApaM ca yAti / atra somaprabhAcArya iti pranthakRtA vanAmApi sUcitaM // 66 // iti pAThAntaram / 2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinastutiH tribhuvanaguro ! jinezvara paramAnandaikakAraNaM kuruSva / mayi kiGkare'tra karuNAM yathA tathA jAyate muktiH // 1 // nirviSNo'haM nitarAmaIn bahuduHkhayA bhavasthityA / apunarbhavAya bhavahara kuru karuNAmatra, mayi dIne ||2|| udbhara mAM patitamato viSamAdbhavakUpataH kRpAM kRtvA / ahennalamuddharaNe tvamasIti punaH punarvacmi // 3 // svaM kAruNikA svAmI svameva zaraNaM jineza tenA'ham / moharipudalitamAnaM pUtkaraNaM tatra puraH kurve // 4 // prAmapaterapi karuNA pareNa kesApyupadrute puMsi / jagatAM prabho! nakiM tava jina mayi khalu karmabhiH prahate // 5 / / apahara mama janma dayAM kRtvA cetyekavacasi vaktavyaM / tenAvidagdha iti me deva babhUva pralApitvam // 6 // taba jina caraNAjayugaM karuNAmRtazItalaM yAvat / saMsAratApataptaH karomi hRdi tAvadeva sukhI // 7 // jagadekazaraNa ! bhagavan ! naumi zrIpacananditaguNodha / ki bahunA kuru karuNAmatra jane zaraNamApanne ||8||
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasI vilAsa meM prakAzita sUktimuktAvalI meM nimna pAMca zloka vizeSa pAye Ate haiM : vAJchA sajjana saMgame gurujane prItirgurornamratA, vidyAyA vyasanaM svayoSitira tirlokA pacAdAdbhayaM / bhaktizcAIti zaktirAtmadamane saMsargamuktiH khale, yasyaitAH pariNAmasundarakalAH zlAdhyaH sa eva kSitau || 1 || nindAM suzca rAmAmRtena hRdayaM svaM mizca RNa krudhaM, santoSaM bhaja lobhamutsRja janeSvAtmaprazaMsAM tyaja / mArgA varDa karma varjana sArmikeSvarjaya zreyo dhAraya ta vAraya madaM svaM saMsRtestAraya || 2 || AlasyaM tyaja saMzrayodyamamalaM sevasva pAdau guroH duSpApAni vacAMsi kRtyamakhilaM jAnIkatyaM tathA / devaM pUjaya saMghamarcaya kRpAmanyopakAraM tapodAnaM satyavaco bhavadbhayamayaM paMthA RjuH sadgateH // 3 // yadi vahati hi daMDaM nagnamuNDaM jaTAM vA, yadi vasati guhAyAM vRkSamUle zilAyAM / yadi paThati purANaM vedasiddhAMtatattvaM, yadi hRdaya zuddhaM sarvametana kiMcit // 4 // // yathA na sIdanti gurUpadezA yathA ca na syuH vizunapravezAH / yathA ca dharmaH samupaiti vRddhiM pravartanIyaM ca tathA bhavadbhiH ||
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI kamarsamyA viSayanAma maGgalAcaraNam dharmopadezaprakramaH upadezadvAra prakamaH tIrthakarabhaktiprAkramaH gurubhaktiprakramaH jinamatabhaktivakramaH saMghabhaktiprakamaH bhahiMsAprakramaH satyaprakramaH asteyaprakramaH mAnavaprakamA parigrahazyAgaprakramaH koSajayaprakramaH mAnajayarakramaH mAyAtyAgakramaH lomatyAgaprakramaH saujanyaprakramaH guNisaGgatiprakramaH indriyajayaprakramaH lakSmIsvabhAvaprakramaH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA krama saMkhyA viSaya dAnaprakramaH tapaHprakramaH bhAvanAprakamaH 112 rAgyaprakAma: sAmAnyopadezaprakramaH prazastiH paJcaparameSThistutiH AcAryakalpa zrIzratasAgarastutiH 136 sUktamuktAvalyAM prayuktachandAnAM vivaraNaM kramAGka chanda nAma zArdUlavikrIDita indravanA mandAkAntA zikhariNI vaMzastha mAlinI harizI vasantatilakA pendravanA pRthvI sragdharA kula 1.0
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaH zrI somaprabhAcArya viracitA ) sUktimuktAvalI $ ( varSa kIrtimUrikRta vyAkhyAsahitA ) [ maGgalAcaraNaM ] zrImatpArzvajinaM natvAM svAvasAyasya kArakaM / sayaH saMsmRtimAtreNa pratyUhavyUhavArakaM // 1 // zrIcandrakIrttisUrINAM sadgurUNaprasAdataH / sindUraprakaravyAkhyA, kriyate harSakIrtinA || 2 || yugmaM atha pranthakartA AdI iSTadevatAcaraNaramaraNarUpa maMgaLAcaraNapUrvakaM zrotRn prati AzIrvAdavRttamAha 1 ( zArdUlavikrIDita chandaH ) sindUraprakarastapaH kariziraHkoDe kaSAyATavI dAvAccinicayaH prabodha divasamAraMbhasUryodayaH /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI muktistrIkucakuMbhakuMkumarasaH zreyastaroH pallava prollAsaH kramayo khadyutibharaH pArzvaprabhoHpAtu vaH / / 1 / / vyAkhyA-pAcaprabhoH zrIpAnAthasya kamayozcaraNayo nakhadya tibharaH nakhakAMtisamUho vo yuSmAn pAtu avatu rksstu| kaSabhUto nakhadya vibharaH sapaHkarizirako sidUraprakaraH tapa eva karI hastI tasya ziraHkrosomastakamadhyabhAgaHkumbhasthalaM tatra siMdUraprakaraH sindUrapura kukumasahazA nakhA tibharasya raktasvAt / sindUraprakaropamaH punaH kayaMbhUtaH kapAyAdaSI dAyAdhirnicayaH kaSAyAH / krodhamAnamAyAlobhAsta eva adavI araNyaM vanaM tasyAH dAyAcini- ' cayaH vAsaniyA madatu yaH : kuna kAryabhUsaH prazoSadivasaprAraMbhasUryodayaH prabodho jJAna sa eva divaso dinaM tasya prArabhe udaye sUryodayasamAnaH / punaH kathaMbhUtaH muktisvIkucakumbha kumarasa: muktireva strI tasyAH kucASetra phubhau tatra phukumarasa: kAzmIrajanma dravalepatulyaH / muktistrIvavanakaku kumarasaH iti vA pAThaH / punaH kayaMbhUtaH ayastaro.pallavaprollAsa: zreyaH kalyANameva saru vRkSastasya pallavAnAM nUtana patrANAM prollAsa: udgmH| IrazaH pArzvaprabhoH kramayozcaraNayornakha libharo vo yuSmAn pAtu rksstu| nakhadya tibharasya raktavarNasvAt / raktA evopmaa| bho bhavyaprANina ! evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya zrIpArzvanAthasya caraNakamalo eva sevyo| sevamAnAnAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasApAta uttarottaramAMgalikyamAla vistarantu // 1 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI arya--pArzvaprabhu ke caraNoM kI nakha kI kAnti kA samUha tumhArI rakSA kare yaha AcArya kA sabake liye AzIrvAda hai| vaha nakha kAnti samuha kaisA hai usakA utprekSAlaMkAra rUpa upamA meM varNana kiyA gayA hai: __ bhagavAna ke dvArA kiyA gayA jo tapa [ upratapasyA ] vahI huA hAthI, usa hAthI ke mastaka meM lage huye sindUra kA samUha hI hai. mAnoM, kaSAya rUpI banI ko bhasma karane ke liye dAvAnala hI hai mAnoM, jJAna rUpI dina kA prArambha sUrya kA sadaya hI hai mAnoM (kyoMki sUrya udaya hote samaya lAla hotA hai aura bhagavAna ke nakha bhI lAla haiM) mukti strI ke stana kamaza kI kezara hI hai mAnoM, kalyANa rUpI vRkSa kI kUpala kA harSollAsa hai mAnoM, isaprakAra pArya prabhu kA nakha-kAnti-samUha tumhArI tathA hama saba kI rakSA kre| aya kaviH sajjanapuruSAn prati svavijJaptimAhasantaH santu mama prasannamanaso vAcAM vicArodyatA: sUte'mmaH kamalAni tatparimalaM vAtA vitanvaMti yat / kiMvAbhyarthanayAnaya yadi guNo'styAsAM tataste svayaM kAraH prathanaM na cedatha yazaHpratyarthinA tena kiM // 2 // vyAkhyA-santa: sajjanA mama prasannamanasaH saMtu mamopari prasannacittA bhavaMtu kiMviziSTAH saMtaH pAcAM vicArodyatAH vAcA kavivANInAM vicAre sadasadvicAre udyatAH saavdhaanaaH| iyaM kavivANI samIcInA iyaM asamIcInA iti vicArajJAH / yat
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI yasmAt kAraNAta ambhaH pAnIyaM kamalAni sUte umpAdayati para tatparimalaM teSAM kamalAnA AmodaM vAsA vAyavo vitanvati vistArayanti / tathA enaM athaM racayiSyAmi paraM granyasya vistAraNaM sajanAH kariSyanti yataH padmAni bodhytyk"| kAvyAni kurute kaviH tatsauramaM nabhasvaMtaH santastanvanti tadguNAn / vA athavA anayA mama me abhyarthanayA satAmane prArthanayA kiM api tu na kimapi kutaH yadi cesa bhAsAM mama vANInAM madhye guNo'sti tatastadA te santaH svayameva prathanaM vistAraM kartAraH kariSyanti yadi asminazAstra kazcid guNobhaviSyati tadA santaH svayameva mamAbhyarthanayA vinaiva vistAra kariSyanti / atha yadi ceta AsAM mama vANInAM madhye guNo nAsti tavA tena prathanena vistAraNena kiM apitu na kimapi / kathaMbhUtena tena prathanena vistAraNena yazaHpratyarthinA yazasaH pratyarthi zatrubhUtaM yattat yazaHpratyarthi sena yazaHpratyarthinA yazaso vinAzakena nirguNasya vistAraNena ayaza eva bhavatItyarthaH / / 2 / / artha-nirmala cisa vAle sasuruSa mere vacanoM ke vicAra meM lAmavAn ho / jaise jala kamaloM ko utpanna karatA hai parantu pavana ( vAyu ) manako sugandha ko phailAtA hai| kamaloM kI prArthanA se pavana sugandha ko nahIM vistRta karatA parantu apane svabhAva se hI vistRta karatA hai usI prakAra yadi mere vacanoM meM guNa (pAhatA kA aMza ) hai to prArthanA se kyA lAbha aura yadi guNa vidyamAna nahIM haiM to bhI prArthanA kara kyA sAdhya hai| bhAvAtha-isa zloka meM bhAcArya ne apanI laghutA evaM bar3e AcAryoM kI mahattA pragaTa kI hai ki-satpuruSa svabhAva se hI guNa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI pAhI hote haiM dUsaroM ke doSoM ko grahaNa kamI nahIM karate / AcArya kahate haiM ki hama isa kAvya prantha kA nirmANa kara rahe haiM so pUrva bhAcAryoM kI paramparA se kara rahe haiM, apanI buddhi se nhiiN| isa hetu ( kAraNa ) se ima karttA nahIM haiN| kevala bhakti ke anurAga se grantha racanA kI hai| ataH pramAda yaza se kahIM para bhUla cUka ho to sajjana puruSa vicAra kara zuddha krleN| kyoMki unakA svabhAva hI aisA hotA hai jo guNa prahaNa hI karate haiM doSoM para dRzripAta nahIM karate to pesI dazA meM unase prArthanA karane se kyA prayojana ? kyoMki yadi hamAre vacanoM meM guNa hoMge to ve sAmana puruSa vistAra hI kareMge aura yadi doSa hoMge to doSoM ko dUra kara vistAra kreNge| jaise jakha kamaloM ko utpanna karatA hai parantu pavana gandha ko phailAtA hai kyoMki pavana kA khabhAva yahI hai| isI prakAra pranthakartA ko yadi yaza nahIM to yazavistAra kI prArthanA karane se kyA prayojana hai ? yadi yaza hai to bhI prArthanA karane se kyA prayojana 1 ataH sajjana puruSa mujhe bAlaka samajha kara anugraha buddhi kara zuddha kareMge hii| isa prakAra pratyakAra ne apanI laghutA pradarzita kI hai| atha vihitasakalasurAsurasevAya devAdhidevasya zrIvIsarAgasyAgamAnusAreNa bhanyAnAM hitahetave dhammopadezamAi indravannAchandaH vitrarmasaMsAdhanamantareNa, pazorivAyurviphalaM narasya / tatrApi dharma pravaraM vadaMti, na taM vinA yadbhavato'rthakAmau / / 3 / /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA-mo bhavyAH trivargasaMsAdhanamaMtareNa narasya AyuH pazoriva viphalaM jJeyam / dharmArthakAmamokSAzcatvAraH puruSArthAzcaturva- . gasteiSAM madhye sAmprataM asmin bharatakSetre mokSaH sAdhayituM na zasyaH / ataH kAraNAta zeSAstrivargAH dharmArthakAmarUpAsteSAM trivargANAM saMsAdhanaM upArjanamantareNa vinA narasya manuSyasya AyuH zrIvitaM pazoriva viphalaM niSphala vRthatyarthaH / thena nareNa dhamAkAmAnAM sAdhanamupA naM na kriyate tasya jIvitaM pazoriva chAgaderiva vRthA niSphalaM / tathA coruu| dharmArthakAmamokSANAM, yasyaiko'pi na vidyate / ajAgalastanasyeva niHphalaM tasya jIvitam // 1 // iti ! te ayopi kiM sahazAH vA kinidantamityAha tatrApi trivargapi dharma pravaraM vadati zreSTha kathayanti / kutaH yat yasmAt kAraNAt taM dharma vinA arthakAmo na bhavataH / yena puruSeNa pUrvamanmani parmaH kRto bhavati tasyaivAnArthakAmau bhavataH nAnyasya / yadurA ki jaMpiNena bahuNA jaM jaM dIsai samaccha jiyaloe / iMdiyamaNobhirAmaM taM taM dhammaphalaM savvaM // 3 // ataH kAraNAt trivarNo dharma eva zreSThaH / bho bhavyaprANin ! evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya zrIsarvajJapraNIto dharma evaM AcararaNIyaH / dharmamAparatA satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAt sattarottara mAMgalikyamAlA Avirmayatu vistaraMtu // 3 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha-dharma, artha, kAma ina tIna puruSArthoM ke sAdhana binA manuSya kI Ayu pazu-samAna hai aura unameM dharmaM puruSArtha sabase mukhya hai| kyoMki dharma ke binA artha - puruSArtha aura kAma puruSArtha kI siddhi nahIM hotI / - atha narabhavasya durlabhatvamAha yaH prApya duSprApyamidaM naratvaM dharmaM na yatnena karoti mUDhaH / klezaprabandhena sa labdhamadhau, cintAmaNi pAtayati pramAdAt // 4 // vyAkhyA - yo mUDho mUrkhaH idaM duSprApyaM naratvaM prApya yatnena udyabhena dharmaM na karoti sa klezaprabandhena labdhaM cintAmaNi ratnaM pramAdAt AlasyAt adha samudre pAtayati / yo mUrkhaH pumAn duHkhena mahaska ena prApyaM / 'cora' pAsa'M' jUbA' ramaNAra' sumaNi' 'cakkaM vA / kummaM juga maNuyalaMbhe " / / 10 paramANu dasa ditA ba0 pU0 367 t ityAdi dazabhirhaprAntaiH / evaM durlabhaM naratvaM manuSyajanma prApya labdhvA yatnena sAvadhAnatayA zrIvItarAgapraNItaM dharmaM na karoti utprekSate / saH pumAn klezapravandhena mahatA kaSTena atiprayAsena labdhaM pratyakSa prAptaM ciMtAmaNiranaM pramAdAd anya samudra pAtamati / atra brAhmaNa rasnIpadevyA evaM ciMtAmaNiratnaM samudra pAtanasambandho vAdhyaH | bho bhavyamAkhim / evaM jJAsyA manasi vivekamAnIya manena dharma eva kAyaiH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dharma ca kurvatAM satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottaramANalikyamAlA pistarantu // 4 // artha-jo ajJAnI kaThinatA se prApta hone vAle isa manuSya paryAya ko pAkara bhI sarvajJa vItarAga praNIta dharma ko yatna se ( sAvadhAna hokara ) sevana nahIM karatA vaha ajJAnI kaSToM se prApta kiye hue citAmaNi ratna ko pramAda se samana meM pheMkatA hai| bhAvArtha-manuSya bhava kI prApti vizeSa puNyodaya se hotI haiN| praddhApUrvaka vItarAga veSa, jinAgama evaM nirgandha guruoM kI bhakti karanA hI isa manuSya janma kI saphalatA prApta karanA hai| jo aisA na karake sAMsArika viSaya vAsanAoM meM lipta hokara marniza ( rAtadina ) vyatIta karate haiM ve ajJAnI haiM, ve mAnoM bar3e parizrama se prApta cintAmariNa ranako pAkara samudra meM pheMkate haiN| isaliye dharma sAdhana kara manuSya janma saphala karanA yogya hai| Age isI kathana ko dRSTAnta dvArA hada karate haiM atha manuSyabhayasya sarvotkRSTatvamAha mandAkrAntAchandaH svarNasthAle kSipati sa rajaH pAdazaucaM vidhatte, pIyUSeNa pravarakariNaM vAhapatyendhabhAram / / cintAratnaM vikirati karAdvAyasoDAyanArtham, yo duSprApyaM gamayati mudhA maya'janma pramasaH // 5)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA--ya: pumAn pramattaH san pramArasya vazaM gataH san zaM paritaH san vipAzAlikamA mApAtaH san duSprApaM caturazItilakSa jIvayonipu bhramatA jovena du.khena mahatA kaSTena prApyaM yat mayaMjanma manuSyabhavaM nat mudhA vRthA zrIjinadharma vinA niSphalaM gamati / sa pumAn svarNasyAle rajo dhUli kacarAdi kSipati svarNasthAlatusthaM martya janma rajaHsadRzAH pramAdAH / punaH sa pumAn pIyUSeNa amRtena kRtvA pAdazaucaM caraNaprakSAlanaM vidharo karoti / pIyUSasya vindumAtrapAnenA'jarAmaratvaM syAt tat pAdaprazAlanArthaM vRthA gamayatItyayukta / punaH sa pumAn pravarakariNaM pradhAnadastinaM aindhabhAra kAsamUhaM vAyati yasmin gaje dvAre baddhe sati zobhA bhavati tena indhanAnayanamayukta / punaH sa pumAna vAyasoDAyanArtha kAkasya uDDAyananimitta ciMtAmaNiratnaM karA hastAd trikirati vikSipati yayA manovAMchitArthAyakasya cintAmaNiratnasya kAkasya uDAyanAya vikSepaNamayukta tayA dharmasAdhakena mayaMjanmanA pramAdasevanamayuktaM / bho bhavyaprANin / evaM jJAsyA manasi viSekamAnIya pramAdaM tyaktvA dharmeNa kRtvA manuSyajanma saphala kArya dharmamAcaratAM satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAdusarottaramAGgalikyamAlA vistarantu // 5 // artha-jo pramAdI puruSa durlabha manuSya janma ko pAkara vyartha hI viSaya kaSAya sevana, vikathA zravaNa, jUA khelanA Adi meM gamAtA hai vaha mAnoM sone ke thAla meM dhUla bharatA hai arthAt suvarNa thAla meM dUdha dahI dhI minI Adi sundara svAdiSTa bhojana karanA cAhiye thA kintu murkha basa svarNa thAla meM dhUla bharane kA kArya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sUktimuktAvalI zra karatA hai / athavA vaha amRta ko pAkara use paira dhone ke kAma meM lAtA hai, athavA mahAn hAthI ko pAkara usase Indhana Dhone kA kAma karatA hai, yA vaha mUrkha AdamI kauve ko bar3hAne ke liye cintAmaNi ratna ko pheMkatA hai 1 ) ye tu asArANAM viSayANAM kRte dharmam svajanti te mUDhA evetyAha- zAhU vikrIDita chandaH te dhaca rataruM vapanti bhuvane pronmUlya kalpadramaM cintAratnamavAsya kAcazakalaM svIkurvate te jar3AH / vikrIya dviradaM girIndrasadRzaM krINanti te rAsabhaM ye labdhaM parihRtya dharmamadhamA dhAvanti bhogAzayA // 6 // vyAkhyA - ye adhamAH mUrkhAH puruSAH labdhaM prAptaM dharma parihRtya tyaktvA bhogAzayA viSayavAcyA dhAvanti viSayArthI pravartataM te narA bhavane svagRdde oodgatamutpanna kalpavRkSaM pronmUlya svAya dhatUra vRkSaM vapanti Aropayanti punaste jahA: mUrkhAH cintAmaNiratnamapAsya tyaktvA dUrIkRtya kAcazakalaM kAcarakhaeDaM svIkurvate gRhanti punaste jaDhA girIndrasadRzaM parvataprAyakAryaM tavaM dviravaM hastinaM vikIya rAsabhaM gardabhaM kInti mUlyena gRhNanti / atha kalpavRkSasadRzo dharmaH dhana rasadRzA bhogAH evaM sarvatropanayaH / mo bhavyaprANin ! evaM jJAtvA 5 manasi vivekamAnIya kalpavRkSa cintAmaNisadRzaH zrIdharma evArAdhyaH dharmamArAdhayatAM satAM yatpuNyamutpadyate tat puNyaprasAdAduttarottara mAMgalikyamAlA vistarantu || 6 ||
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ " sUktimuktAvalI 11 artha- jo nIca puruSa pavitra evaM kalyANakArI vItarAga dharma ko pAkara bhogoM kI AzA se use chor3a kara anya saMsAra ke kAmoM meM dauDha dhUpa lagAte haiM arthAt viSaya bhogoM meM magna ho jAte haiM ve buddhi mahala meM lage hue kalpavRkSa ko ukhAr3a kara dhatUre ke per3a ko bote haiM, cintAmaNi ratna ko dUra pheMka kara kAMca kA Tukar3A svIkAra karate haiM, parvata sadRza UMce hAthI ko beca kara gadhe ko kharIdate haiN| atha narabhavasya dharmasAmapracAzca durlamastramAhazikhariNI chandaH apAre saMsAre kathamapi samAsAdya nRbhavaM na dharmaM yaH kuryaadiprH| baDhan pArAvAre pravaramapahAya pravahaNaM sa mukhyo mUrkhANAmupalamupalabdhuM prayatate // 7 // vyAkhyA - traH pumAn viSayasukhatRSNAtara chitaH san viSayA kAmabhogAnAM zabda rUparasasparzagandhAnAM sukhasya tRSNA bAMcchA tayA taralito vyAhito vyAkulIkRtaH san apAre anaMte saMsAre kathamapi mahatA kaSTena nRbhavaM manuSyajanma samAsAdya prApya ghammaM na kuryAt na karoti sa pumAn pArAvAre samudra va dan nimajjan pratraramuttamaM pravahaNaM potaM apAya tyaktyA taraNArthamupalaM pASANaM upalabdhu gRhItuM prayatate yatnaM karoti udyamaM karoti kathaMbhUtaH sa mUrkhANAM mukhyaH mUrkheSu vRddhamUrkhaH / atra saMsAraH samudraH dharmaH pravahaNaM, viSayA: pASANasadRzAH ityupanayaH / bho bhavyaprANin / iti - tvA manasi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vivekamAnIya saMsArasamudratArakaH zrIdharma evArAdhyaH ArAmavatAM ca tatpuNyaprasAdAduttarottaramAGgalikyamAlA 12 satAM yatpuNyamutpadyate vistarantu // 7 // artha - isa apAra saMsAra meM kaThinatA se prApta kiye gaye manuSya bhava ko pAkara jo vyakti indriya viSayoM ke sukha kI tRSNA meM Asakta - sanA huA sarvajJa vItarAga praNIta jinadharma ko pAlana nahIM karatA vaha mUrkhoM meM mukhya kahA jAtA hai / vaha samudra meM DUbate huye mahAn jahAja ko chor3a kara patthara kI zilA ko pakar3ane kA prayatna karatA hai / asmina zAstre etAnyupavezadvArANi kathayiSyante ityupadezadvAreNa vRttamAha zArdUlavikrIDita chanda: bhakti tIrthakare gurauM janamate saMgha ca hiMsAnRtasyAbrahmaparigrahAdyuparamaM krodhAvarINAM jayaM / saujanyaM guNisaMgamindriyadamaM dAnaM tapobhAvanAM vairAgyaM ca kuruSva nirvRtipade yadyasti gantuM manaH ||8|| vyAkhyA - bho bhavyaprANin / yadi rAtra nirvRttipaye mokSa sthAne gantu mano'sti tadA tvaM tIrthAkare zrIvItarAge bhakti pUjAM kuruSva / punargurau dharmopadezake mati kuru / punarjinamate jinazAsane bhakti kuru / punascaturvidhasaMdhe sAdhusAdhvIrUpe saMghe bhaktiM kuru / punaH hiMsA'nRtastethA'brahmaparimahAdya paramaM kuru / hiMsA jIvaSaghaH prANAti
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI pAvaH / amRtaM asatyaM mRpAvAdaH / steyaM cauthya avasAdAnaM adattapara , vastugrahaNaM / abrahma maithunaM strIsevA / parimahodhanadhAnyAdi dazavidhaH / ebhyaH paramaM nivartanaM kuruSva | punaH krodhAyarINAM jayaM krodhamAnamA. yAlobharUpazatraNAM jayaM kuruSva / punaH saujanyaM sujanabhAvaM sarpajIveSu. maitrIbhAvaM kuruSva / puna: guNisana guNinAM guNavatAM manuSyANAM saGga saGgati kuruSva / punaH indriyadarma paMcendriyANAM damanaM kuruSva / punaH dAnaM supAtrAdipaMcaprakAraM kuruSya / punastapo'nazanamUnodAvi bAhya abhyantaraM ca dvAdazavidhaM kuruSva / punarbhAvanAM zubhacittabhAvaM kuruSva / punarAgyaM saMsArAd bhogAdibhyazca viraktabhAvaM kuruSva / etAni mokSapadadAyakAni jJAtvA samyakaprakAreNArAdhanIyAni | ArAdhayatA satAM yatpuNyamutpadyate nA puNyapragadAnagaramAMgalimAmAhA vistarantu // 8 // artha-he bhavya jIva : saMsAra ke duHkhoM se chUTa kara mokSapada prApta karane ke liye yadi tere mana meM icchA hai to AcAryoM kA upadeza dhAraNa kara / vaha yaha hai-46 guNa sahita, 16 doSa rahita tIrthakara deva kI bhakti kara, 24 prakAra parigraha rahita nirdhanya guruSoM kI bhakti kara, dayAmaI jinadharma aura cAra prakAra ke saMgha (muni, AryikA, bhAvaka, prAvikA ) kI bhakti kara, hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ina pAMca pApoM kA tyAma kara, krodhAdi zatruoM ko jIta, tapA saba ke sAtha sajanatA kA vyavahAra, guNI puruSoM kI saMgati, pAMca indriyoM ko vaza meM kara aura cAra prakAra kA dAna, bAraha prakAra kA tapa evaM saMsAra bharIra mogoM se viraktasAdhAraNa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI kara / aisA karane se terA saMsAra paribhramaNa dUra hogA aura AtmIka anaMta sukha ko bhogegaa| atha yathoDe zastathaiva nirdeza iti vacanAdanukrameNa dvArAriNa vivRNoti / tatra prathama caturbhivataH zrItIrthakarabhaktipUjAdvAramAha zArdUlavikrIDita chandaH pApaM lumpati durgati dalayati vyApAdayatyApadaM puNyaM saMcinute zriyaM vitanute puSNAti nIrogA / saubhAgyaM vidadhAti pallavayati prItiM prasUte yazaH svarga yacchati nitiM ca racayatyarcA'hatAM nirmitA / / 9 / / ___vyAkhyA--bho bhavyaH ! ahaMtAM jinAnAM pUnA nirmitA kRtA satI pAeM lumpati dUrIkaroti / punaH durgati narakAdi duSTagati dalayati vAyati nivArayati / punaH Apa kaSTa vyApAdayati vinAzayati / punaH puNyaM dharma saMcinute vRddhi prApayati / punaH zriyaM lakSmI vitanute vistArayati / punaH nIrogatAM zarIre Arogya puSNAti poSayati / punaH saubhAgyaM sarvajaneSu zlAghanIyatAM vidadhAti karoti / punaH prIti pallaSayati utpAdayati / punaH yazaH prasUte yazo vistArayati / punaH svarga tridivaM devapadavIM yacchati dadAti / punaH nirvRti mukti racayati dadAti / bho bhavyaprANin ! evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya samya. ktvanimalavidhAyinI ihaloke paraloke ca sarvasaukhyadAyinI zrIjinapUjA kAryA / tat kurvatAM satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAdusarottaramAMgalikya mAlA vistarantu // 5 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI arya-kho bhavyAtmA zrIarahanta bIsarAga prabhU ko bhAva . makti se (ghada prajJA pUrvaka ) pUjana karate haiM unake janma janma ke saMcita pApoM kA lopa ( nAza ) ho jAtA hai, durgati kA nAza hotA hai, dhApattiyAM dUra ho jAtI haiM, puNya kA bhaNDAra bhara AtA hai, indrAdi pada kI lakSmI prApta hotI hai, zarIra niroga rahatA hai, saubhAgya bar3hatA hai, sabase zrIti bar3hatI hai arthAta use saba pyAra karate haiMsaba cAhate haiM, saMsAra meM unakI koti phailatI hai, svoM kA nivAsa milatA hai aura to kyA 1 muktipada kI bhI prApti hotI hai| ) punaH zrIjinapUjAphalamAha zArdUlavikrIDitachandaH svastasya gRhAMgaNaM sahacarI sAmrAjyalakSmIH zubhA saubhAgyAdiguNAvalivilasati svairaM vapurvezmani | saMsAra: sutaraH zivaM karatalakoDe luThalyaJjasA, yA zraddhAbharabhAjanaM jinapateH pUrjA vidhace janaH // 10 // ___ vyAkhyA-yo janaH zraddhAbharabhAjanaM san zraddhA rucisvasyAH bharaH pracuratA tasyA bhAjanaM tyAnaM mAjanazabdasyA'jahalliMgatvAta napuMsakatvaM zubhabhAvanAyuktaH san jinapateH zrIvItarAgadevasya pUjA vighako karoti tasya janasya svargo devaloko gRhAMgaNaM gRhatyAMgaNayanikaTo bhavati / punaH zubhA manoramA sAmrAjyalakSmI rAjyaRddhistastha sahaparI sAvartinI bhavati / punarvapuryezmani bapureva zarIrameva vezma gRha tariman saubhAgyadhaiyyaudArthacAturyAdiguNAnAM bhAvaliH zrekhi:
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI svairaM svecchayA vilasati bhAgatya bilAsaM krIDAM karoti titItyarthaH punaH saMsAra sukhena tIyate iti sutaraH sukhena tarItuM zakyo bhavati / punaH zigaM mokSaM annasA zIghra tasya karatalakoDe hasatalamadhye luThati haratagocaro bhavatItyarthaH / ato'hatAM pUjA kaaryaa| tatrAtizcasuvidhAH nAmasthApanAdravyamAvabhedAt / NAmajiNA jiNaNAmA upajiraNA taha ya tAha phimaao| jiNA jiNajIvA bhAvajiNA samavasaraNatyA / / iti bho bhavyaprANin / evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya arhatAM pUjA kAryA 1 taskurvatAM ca satAM yaspuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottaramAMgalikyamAlikA vistarantu // 10 // ___ artha-zraddhA kA bhAjana jo puruSa zrI jinendradeva kI pUjA karatA hai, svarga usake ghara ke AMgana ke samAna hai, cakravartI indra dharaNendra kI lakSmI usakI dAsI ho jAtI hai, saubhAgya Adi guNa usake zarIra rUpI ghara meM svacchanda krIDA ( vilAsa ) karate haiM, vikaTa saMsAra usake dvArA AsAnI se pAra karane yogya ho jAtA hai, aura to kyA ? nizcaya se usake hAthoM ke madhya mokSa kA sukha loTatA hai arthAta zIghra hI nirmala mokSa pada prApta kara letA hai| vizeSa---jaise kisI bartana ( pAtra ) meM koI vastu rakhI jAtI hai usI prakAra jo puruSa apane hRdaya meM vItarAga deva kI zraddhA bhara letA hai to usako tatkAla samyaktva kI prApti hotI hai| nadIzva dvIpa kI pUjana meM ullekha hai ki una bhakRtrima caityAlayastha vIsarA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI pratimAoM ke darzana pUjana se sambagdarzana kA dhArI deva ho jAtA hai manuSyoM kA to vahAM AvAgamana hI nahIM hai| manuSyoM tiryaMcoM ke bhI vItarAgadeva ke darzana pUjana se samyaktva kA AvirbhAva (utpatti ) ho jAtA hai aisA zAstroM meM ( sarvArthasiddhi, rAjavArtika Adi meM ) kathana hai / kahA hai| : jine bhaktirjine bhakti, rjine bhaktirdine dine / samyaktameva saMsAra bAraNaM mokSakAraNam // arthAt jinendra vItarAga devakI bhakti samyaktva kI utpatti meM pradhAna kAraNa hai aura samyaktva saMsAra kA chedaka tathA muktikA kAraka hai usase anya sAMsArika saMpatti to sahaja hI mila jAtI hai| pUjAyAH prabhAvamAi zikhariNI chandaH kadAcinnAtaGkaH kupita iva pazyatyabhimukham vidUre dAridrya cakitamiva nazyatyanudinam / viraktA kAnteva tyajati kugatiH saGgamudayo na muJcatyabhyarNaM suhRdiva jinAca racayataH || 11|| vyAkhyA - jinAcI zrIvItarAgasya pUjAM racayataH kurvataH puruSasya AtaMko bhayaM kadAcita abhimukhaM sammukhaM na pazyati na vilokayata ka iva kupita iva yathA kazcit kupito ruSTo bhavati / sa yathA tasya sammukhaM na pazyati / tathetyarthaH / punaH dAridrayaM daridratvaM anudinaM nirantaraM tasya dUre nazyati dUre yAti / kimiva cakitamitra bhayabhItamiva | punarnarakAdikugatistasya saGga samIpaM svajati mukhati
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sUktimuktAvalI kA iva viraktA kupitA ruSTA kAMtA iva stro iva yathA viraktA zrI bhattaH saGga tyajati tathetyarthaH / punaH udayaH abhyudayaH prtaapaishvyaa| divRddhistasyAbhyaNaM samIpaM na muMcati na tyajati ka ica suhRdiya mitra iva / ato'haMtAM pUjA kAryA / arUM ca bho matryaprANin / evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya zrIjinapUjA krtvyaa| kurvatAM ca satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottaramAMgalikyamAlA vistarantu // 11 // artha--jo puruSa zrI vItarAga jinarAja prabhU kI pUjA karate haiM unake AtaGka arthAn roga kopAyamAna haye ke samAna kabhI bhI sanmukha nahIM AtA hai arthAta ve kabhI bhI apane sAmane roga ko AyA huA nahIM dekhate haiN| vItarAga prabhU ke pUjaka puruSa sadaiva svastha nIroga rahate haiM, daridratA cakita huye puruSa kI taraha dina prati dina dUra hI se nAza ko prApta ho jAtI hai arthAta unake daridratA kabhI nahIM AtI, sadaiva lakSmI se bharapUra bhaNDAra rahate haiM, kugati-apane pati se virakta huI strI kI taraha saMga chor3a kara calI jAtI hai arthAt vItarAga ke pUjaka---durgati naraka tithaMca kabhI bhI prApta nahIM karate kintu marakara sugati meM paidA hote haiM jahA~ unheM AtmakalyANa ke aneka sAdhana milate haiN| tathA unake mahAna mAgyarUpI sUrya kA udaya hotA hai jo unakA kabhI bhI mitrake samAna sAya nahIM chor3atA kintu sadA sAtha rahatA hai jisase ve bhava bhava meM sukhI rahate haiN| aisA jinendra pUjana kA adbhuta phala jAna kara pratidina jinendra kI pUjana karanA caahie| punaH zrIjinapUnAyAH mAhAtmyamAha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sUktimuktAvalI zArdUlavikrIDita chandaH yaH puSpairjinamarcati smitasurakhI locanaiH so'rcyate yastaM vandata ekazastrijagatA so'harnizaM vaMdyate / yastaM stauti paratra vayadamanastomena sa stUyate yastaM dhyAyati klRptakarmanidhanaH sa dhyAyate yogibhiH // 12 // vyAkhyA - yaH puruSaH puSpaiH kRtvA jinaM zrIvItarAgaM arcati pUjayati sa puruSaH smitasuratrIlocanaiH ayaMte pUjyate / smitAni vikasitAni yAni surakhINAM devAGganAnAM locanAni netrANi taiH devaloke devatvenotpannaH sadevAMganAbhi vikasita netraH arcchate pUjyate sarAgaM avalokyate ityarthaH / punaryaH pumAn ekazaH ekavAraM taM zrIjinadevaM vandate sa aharnizaM divArAtrI trijagatA tribhuvanena vaMdyate / yo jinaM vandate sa trijagadvayo bhavatItyarthaH / punaryaH pumAn taM zrIjinaM stIti stotra: varNayati sa pumAn paratra paraloke vRtradamanastomena vRtradamanAnAM indrANAM stomena samUhena stUyate guNastutyA kRtvA vayate / punaH yaH taM zrISinaM dhyAyati piNDasthapadastharUpasyarUpAtItabhedehaM daye dhyAnagocaraM karoti sa pumAn yogibhiH yogIzvaraiH mahAmunimiyAMyate dhyAnagocaraH kriyate / kathaMbhUtaH sa klRptakarmmanidhanaH klRptaM racitaM kRtaM akarmaNAM nidhanaM vinAzeo yena sa klRptakarmanidhanaH siddhAbasthAM prAptaH ityarthaH / pUjAvidhistutiH / anena vidhinA zrIjinapUjA kAryA / atra zrIsiMdUraprakarAkhyopadezazAstre bhIjinapUjAdhikAraM yAvadaya saMbaMdho vyAkhyAto'sti tato'pre yaH saMbodho bhaviSyati sa vartamAnayogena jJAyate // 12 // 1
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha- jo bhavya puruSa puSpoM se jinendradeva kI pUjA karatA hai vaha manda hAsyayukta devAGganAoMke kamaloM dvArA pUjA jAtA hai, jo puSa ekanAra jinendradeva ko vandanA karatA hai vaha tIna loka dvArA sadA vandanIka hotA hai, aura jo jinendra devako stuti karatA hai usakI parabhava meM indroM dvArA stuti kI jAtI hai| jo jineMdra devakA dhyAna karatA hai vaha maThoM karmoM kA nAza kara detA hai aura taba siddha parameSThI ho jAneke kAraNa yogiyoM dvArA dhyAna karane yogya ho jAtA hai / 20 iti pUjAyAH prakaraNaM samAptam / atha caturbhirvRttai gurubhaktidvAra mAi vaMzasya chandaH avadyamukte pathi yaH pravartate AddressnaM ca niHspRhaH / sa eva sevyaH svahitaiSiNA guruH svayaM taraMstArayituM kSamaH param / / 13 / / | vyAkhyA - AtmahitavAMchakena puruSeNa sa eva guruH sevyaH saH kaH yaH avayamukte pApavarjite satye pathi dharmamArge svayaM pracalate ca punaH anyajanaM zranyalokaM zuddhamArge pravartayati / yo guruH nispRhaH parimahAdivAMcchArahitaH san punaryaH svayaM saMsArasamudra taran san paraM anyaM tArayituM kSamaH samarthaH / gRNAti tavamiti guruH / tatropadezakaH zuddhaprarUpaka ityarthaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI sA bhaTTho bhaTTho daMsaNa bhaTussa eritha nivvANaM / siti caraNa rahiA daMsaNA rahiA na siti // bho bhavyaprANin evaM jJAtvA manasi bivekamAnIya zuddhaprarUpako jinAjJArAdhako guruH sevyaH / tatsevamAnAnAM yatpuNyamutpadyate taguNyaprasAdAduttarottaramAMgalikyamAlA vistarantu || 13 || artha- jo pAparahita mukti ke mArga meM pravRtti karate haiM tathA vA rahita hokara anya bhavya jIvoM ko mokSamArga meM lagAte haiN| apanA hita cAhane vAle vyakti dvArA aise hI guru sevana karane yogya haiN| aise hI nirmAnya guru saMsAra samudra se Apa tirate haiM aura dUsaroM ko bhI saMsAra samudra se pAra karane meM samartha hote haiN| C kApariyA AraMbha rahita vigambara jaina sAdhu hI - sevA evaM zraddhA ke yogya haiN| anya bhepI kuliMgI sevana karane yogya nahIM, ve saMsAra meM patthara kI naukA ke samAna svayaM DUbane vAle aura dUsaroM ko DubAne vAle haiN| atha punarapi gurusevAyAH phalamAha - mAlinI chandaH vilayati sugatikugatimArgau kubodhaM puNyapApe gururyo avagamayati kRtyAkRtya bhedaM bhavajalanidhipotastaM vinA nAsti kazcit // 14 // bodhayatyAgamArthaM vyanakti / vyAkhyA--bho bhavyAptaM guru vinA anyaH kazcit bhavajaha - nidhipotaH pravahaNaM nAsti bhava eva saMsAra evaM jalanidhiH / samudrastatra
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sUktimuktAvalI pravahaM saMsArasamudratAraNe pravahaNasamAno guru staM guru vinAnyaH kazcinAsti / yo guruH kutrodhaM kutsitajJAnaM midhyAtvaM vidalayati / punaryo guru rAgamArtha siddhAntAnAM arthaM yodhayati jJApayati / punaryo guruH puNyapApe puNyaM ca pApaM ca puNyapApaM te dharmAdhama dve api vyanakti prakaTayati / ivaM puNyaM idaM pApamiti / kathaMbhUte puNyapApe sugatikugatimArgI sugatizca kugatizca sugatikugato nayo mArgI puNyaM devanarAdisugatimArgaH pApaM narakatika rUpa kugatimArgaH / punaryo guruH kRtyAkRsyabhedaM avagamayati kartuM yogyaM kRtyamayogyaM akRtyaM kRtyaM ca akRtyaM ca kRtyAkRtyetayorbhedo biveko vicArastaM jJApayati bho bhavyamAkhin / iti jJAtvA manasi viSekamAnIya saMsArasamudratAraNAya pravaddaNsamAna: zrIguroH sevA kAryA / guroH sevAM kurvatAM ca satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprabhAvAduttarottara mAMgalikyamAlA vistarantu || 14 || artha - jo mithyAjJAna ko dUra karate haiM, Agama-sat siddhAMta ke artha kA bhale prakAra pratipAdana karate haiM ( jJAna karAte haiM ) sugati kugati ke kAraNa puNya pApa ko pragaTa karate haiM, kartavya kartavya ke bheda kA jJAna karAte haiM ve hI guru saMsAra samudra se pAra hone ke liye jahAja ke samAna haiM anya koI bhI pAra karane meM samartha nahIM hai aise hI digambara vItarAga sAdhu stuti aura sevA karane yogya haiM anya bheSI stuti sevA karane yogya nahIM haiN| punargurusevAyAH phalamAha - zikharipochandaH pitA mAtA bhrAtA priyasahacarI sUnunivahaH suhutsvAmI mAdyatkarimaTarathAzvaH parikaraH / EUR
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI nimajjanta jantu narakahara rakSitumalaM gurordharmAdharmaprakaTanaparAsko'pi na paraH / / 1 / / vyAkhyA - narakakuhare narakavivaramadhye nimajjantaM brahantaM patantaM santa jantuM jIvaM guroranyaH kopirakSituM alaM na kazcidapi trAtuM samayoM na / kadhI pitA janako rakSitu nAlaM mAtA jananI nAla bhrAtA sahodaro nAla priyA atyantaM ballamA sahacarI strI rakSitu nArma / sUnumivahaH putragaNopi rakSituM nAla suhanmitramapi nAlaM na samarthaH / svAmI nAyako'pi nAle kiMbhUtaH svAmI mAdyatkaribhaTarathAzvaH mAra dyatomadonmattAH kariNo gajAH bhaTAH subhaTAH sthAH syandanAH azvAzca yasya saH parva balavAnapi svAmI rakSituM nAlaM / punaH parikaraH prabhUtasevakAdivargopi narake patantaM rakSitumalaM na samayoM na / kintu eko gurureva narake patantaM jInaM rakSituM samarthaH guroH paraH kopi narake patantaM jInaM rakSituM samartho n| kiviziSTAdguroH dharmAdharmaprakaTa napagad dharma zca adhamazca dharmAdharmI puNyapApe tayoH prakaTane prakAzane parastatparo yaH saH tasmAt / guruH dharmAdharmI dvApi darzayati tatazca yaH prANI dharmamaMgIkaroti sa narake na patati kiMtu sugatibhAga bhavati mo bhavyaprANin ! evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya marakapatanAdrakSaNAya samarthogurureva sevyaH sevamAnAnAM ca yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAducarottaramAMgalikyamAlA vistarantu // 15 // artha.--dharma adharma ko pragaTa karane meM tatpara aise guru se anya koI bhI pitA mAtA, bhAI, strI, putrasamUha mitra svAmI,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sUktimuktAvalI madonmatta hAthI, yoddhA, ratha, ghor3e Adi parikara naraka ke viloM [vivara ] meM par3hate hue (DUca ne huye ) prANI ko rakSA karane meM samartha nahIM hai| __ bhAvArtha---naraka rUpI samudra meM DUbate hue prANI ko mAtA pitA Adi koI bhI nikAlane meM samartha nahIM hai, eka zrIguru hI samartha haiM aisA jAnakara zrIdigambara jainaguru kA hI Azraya lenA kAryakArI hai| atha guroH AjJAmAhAtmyamAha zArdUlavikrIDita chandaH (kiM dhyAnena bhavatyazeSaviSaya, tyAgaistapobhiH kRi pUrNa bhAvanayAlamindriyadamaiH paryAptamAptAgamaH / kiMtvekaM bhavanAzanaM kuru guruprItyA guroH zAsanaM sarve yena vinA vinAthabalavan svArthAya nAlaMguNAH // 16 // vyAkhyA-bho bhavyAH guroH zAsanaM guroH pAnAM vinA ceta bhyAnaM kRtaM tarhi tena ghyAlena kiM apitu na kimapi phalaM / puna: azeSaviSayasyAgai bhavatu pUrNa jAtasamarataviSayAnAM parihAreNApi na kimapi phalAM / punaH zrazeSatapobhiH kRtaM guroH AjJA vinA / SaSpASTamavazamA yupavAsAdipakSakSapaNamAsakSapaNasiMhatiHkoDitAdibhistapobhiH kRtaM sampUrNa jAtaM arthAnna kimapi / punarbhAvanayA zubhabhAvenApi pUrNa jAtaM / punaH indriyadamaiH paMceMdriyANAM damanaiH kRtvA balaM pUrNa jAtaM / punaH AptAgamaH sUtrasiddhAntapaThanairapi paryApta pUrNa jAtaM taIi ki kiMtu guruprItyA gariSThavAtsalyena aghikAdareNa ekaM guroH zAsana AjJoM kuru / gurorevAjJAM zuddhA pAlaya kiMbhUtaM guroH zAsanena AnayA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI trinA sarvepi guNAH pUrvoktA dhyAnAdayaH svArthAya svalpaphalasAdhanAya alaM na samarthA na kiMtu niSphalA ityarthaH / kiMvata vinAthabalavat nirnAyaka saibhyavat / yathA rAjArahitasenA zatru' jetuM na samarthA bhavati tathA gurusevAM vinA saga~ vRthA bhavati guroH nuSThAnAdikaM sa niSphalaM / evaM jJAtvA guroH AjJAsahitaM sarga kartavyaM | bho bhavyaprANin ! evaM jJAtvA manasi vivekamAnIya gurusevA kartavyA kurvatAM ca satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottara mAMgalikyamAlA vistarantu // 16 // Ran - - dhyAna karane se kyA prayojana 1 samasta indriya viSayoM ke tyAga se kyA ? tapa karane se kyA 1 maMtrI pramoda Adi bhAvanAoM se kyA 1 indriyoM ke vaza meM karane se kyA lAbha 1 bhApta Agama se bhI kyA sAdhya | kucha bhI nahIM, kintu guru kI prIti se saMsAra kA uccheda karane vAlA mAtra eka guru kA zAsana hI hai arthAta guru kI AjJA binA sampUrNa guNa-svAmI rahita senAkI taraha svArtha (mokSa) sAdhana meM samartha nahIM haiN| bhAvArtha jaise senApati ke binA senA yuddha kAya meM vijaya prApta nahIM kara sakatI isI prakAra guru kI AjJA binA samasta guNa mokSa sAdhaka nahIM ho skte| mAha - iti guruprakramaH / matha caturbhirvRtairjinamatasya jino siddhAntasya ca mAhAtmya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI zikhariNIchandaH na devaM nAvaM na zubhasme mulaM na dharma nAdhama na guNapariNaddhaM na viguNaM / na kRtyaM nAkRtyaM na hitamAhita nApi nipuNaM vilokante lokA jinavacanacanuvirahitAH // 17 // vyAkhyA-jinavacanacakSuvirahitAH jinavacanameva cakSu netraM sena rahitAH santaH lokA jIvAH etAni vastUni na vilokante na pazyanti na jAnanti ityrthH| kiM na bilokante devaM sarvajhaM jitarAgAdiriyAdilakSaNopetaM na vilokante / punaH zubhaguru suguru zuddhaprarUpakaM guru na jAnanti / punaH kuguru paMcAcArarahita mutsUtraprarUpakaM na jaanti| punaH dharma adharma ca na jAneti dharmAdharmayoraMtaraM naviMdasItyarthaH / punaH guNapariNakhaM guNaiH paripUrNa guNavantaM punaH viguNaM guNarahita nirguNaM ca na jAnanti guNavantaM niguNaM ca sadRzameva pazyati / punaH kRtyaM karaNIyaM kartuM yogya vastu na jAnati / punaH akRtyaM kartumanucitaM ayogyaM na jAnanti / kRtyAkasyavidhekaM na jaanntiityrthH| punanipuNaM sacAturya ca samyak yathA syAttathA Atmano hitaM sukhakAraNa na jAnanti / punaH ahitaM ca azubhakAraNaM ca na jAnanti jinavacanazravaNaM vinA zubhAzubhayorantaraM na jAnanti / evaM jhAtvA zrIjinapraNItasiddhAntAnAM zravaNaM kartavyaM / kurvatAM ca satA yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarocaramAMgalikyamAlA vistarantu // 15 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha-sA gorA ke mada ( pasAra zarmita vacana lapI netroM se rahita puruSa deva adeva ko nahIM dekhate haiM, suguru kuguru ko nahIM dekhate, dharma adharma ko nahIM dekhate, guNavAna nirguNa ko nahIM dekho, karane yogya aura na karane yogya kArya ko nahIM dekhate, aura hita ahita ko bhI acchI taraha nahIM dekhate arthAta jo sarvajJa vItarAga praNIta jaina zAstroM ko ruci ( zraddhA ) pUrvaka sunate aura par3hate haiM unheM bhale bure kA jJAna acchI taraha hotA hai ataH gRhakArya chor3akara bhI jaina zAstroM kA abhyAsa karanA cAhiye / zArdUlavikrIdvitachandaH mAnuSyaM viphalaM vadaMti hRdayaM vyartha pRthA zrotrayo nirmANaM guNadoSabhedakalanAM teSAmasaMbhAvinIm / durvAraM narakAndhakUpapatanaM muktiM budhA durlabhAM sArvajJaH samayo dayArasamayo yeSAM na karNAtithiH / / 18 // vyAkhyA-sArvajJaH sarvajJapraNIta: zrIvItarAgadevena bhASitaH samayaH Agamo yeSAM puruSANAM karNAtithiH karNagocaro na nAto ye na zvata: budhAH paMDitAsteSAM manuSyANAM mAnuSyaM manuSyajanma viphalaM niSphalaM vadanti / labdhamapyalabdhaM kathayanti / teSAM hRdayaM citta vyartha nirarthakaM zUnya padanti / punaH teSAMbhotrayoH karNayoH nirmANaM karaNaM vRthA niSphalaM vadanti / punasteSAM guNAnAM doSANAM ca yo bhedo'ntaraM tasya kalanA vicAraNA asaMbhAvinI arthAt durlabho vadanti / punaH narakameva aMdhakUpastRNavallIpisAmAcchAditaH kRpastatra patanaM durvAra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vArayitumazakyaM kathayanti / punasteSAM mukti durlabhAM kathayanti / jinAgamazravaNaM vinA muktiM mokSaM na prApnuvanti / ataH zrIjinAgamazravaNameva kartavyaM bhAva vinApi zrataM hitAya bhavati / yathA dvaSepi bodhakatracaH zravaM vidhAya, syAdrauhiNe iva janturudAralAbhaH / kvAthopyapriyopi sarujAM sukhadoravirvA saMtApako pijagadaMbhRtAM hitAya pratijJAvA jinavacanasya zravazAM kartavyaM kurvatAM / va satAM yaspuNyamupadyate tatpuNyaprasAdAduttarottara mAMgalikyamAlA vistarantu // 18 // artha - dayAmayI sarvatra praNIta siddhAnta jina jIvoM ke kAnoM ke atithi nahIM bane haiM arthAt jo vItarAga praraNIta zAstroM ko nahIM sunate haiM una manuSyoM kA manuSya janma pAnA viphala hai, hRdaya vyartha hai, kAnoM kA pAnA vRthA hai, guNa doSa ke bheda jJAnakI vicAra zakti unake asaMbhava hai, naraka rUpI andhakUpa | kuye ] kA patana unake liye durvAra hai arthAt aise pApI jIva naraka meM avazya jAte haiM aura mukti pada kI prApti to aise jIvoM ko atyanta durlabha hai aisA vidvAn jJAnI puruSa kahate haiM / 28 zArdUlavikrIDita chandaH pIyUSaM ciSavajjalaM jvalanavacaM jastamaH stomavat mitraM zAtravavatsrajaM bhujagavaccitAmaNi loSThavat / jyotsnAM grISmajadharmavatsa manute kAruNyapaNyApaNaM jainendraM matamanyadarzanasamaM yo durmati manyate / / 19 / / vyAkhyA - yo durmatiH mUrkhaH pumAn jainendra mataM zrIjinazAsanaM anyadarzanasamaM manyadarzanaH bauddhanaiyAyikasAMkhyavaizeSika
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI manIyAdibhiH samaM sadRzaM manyate gaNayati sa mUrkhaH pIyUSaM amRtaM viSavat viSeNa tulyaM manute gaNayatti / punarjalaM paramazItalaM pAnIyaM calanavat agnitulyaM gaNayati / punaH tejaH udhotaM samAstomavat andhakArapura javat manute punarmitraM sakhArya zAtravavat asmidRzaM manute jAnAti / puna: laja puSpamAlA bhujaMgavatsarpatulyaM gaNayati / punaH sa ciMtAmaNiratnaM lozvat pASANasadRzaM gaNayati / punaH sa jyotsnAM kaumudI candrakAMti grISmanadharmavata uSNakAla Alapavat manute / atra pIyUSAdisamaM jinadarzanaM vissaadisdRshaanynydrshnaanotyupnyH| kiM bhUtaM jainendra mataM kAruNyapaNyApaNaM dyaaruupkryaannksyh| evaM maskhA zrIjinamatamevAnIkartavyaM / kurvatAM ca satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottaramAMgalimayamAlA vistarantu // 16 // artha-jo dubuddhi jainendra darzana (mata) ko anya midhyA darzanoM ke samAna samajhatA hai vaha amRta ko viSa tulya, jala ko agni-samAna, prakAza ko andhakAra ke samUha tulya, mitra ko zatru samAna, puSpamAlA ko sarpa samAna cintAmaNi ratna ko patthara tulya candramA kI ThaMDI cAMdanI ko prISma Rtu kI garma dhUpa-samAna garma samajhatA hai| zAdUlavikrIDitachandaH dharma jAgarayatyayaM viSaTayatyutthApayatyutpathaM bhittematsaramucchinati kunayaM mathnAti mithyAmati / vairAgyaM vitanoti puSyati kRpA sRSNAti tRSNAM ca yat tajjaina matamarcati prathayati dhyAyatyadhIte kRtI // 20 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyAtI paMDitaH yajjainendra mataM zrIjinazAsanaM jinoktavacanaM acaMti pUjayati / puH: 28si vinAta puna miti cintayati / puna: adhIte paThati tat sa dharma jAgarayati dhamasya jAgaraNaM dIpanaM karoti / punaH aghaM pApaM viSaTayati dUrI karoti / punaH utpathaM unmArga anAcAraM utyApati nivArayati / punarmatsaraM guNiSu dveSabhAvaM bhinte bhedayati / punaH kunayaM kutsitanayaM anyAyaM pucchitti unmUlayati puna: mithyAmati madhnAti kUTadhuddhiM vilokya dUrIkaroti / punarvairAgyaM tanoti vistArayati / punaH kRpA dayoM puSyati poSayati / punassRSNA spRhAM lomaM muSNAti nirAkaroti arthAta yena jinamatamArAdhitaM nena etAni vastUni nikatAni ityarthaH / bho bhavyaprANin / iti nAstrA manasi vivekamAnIya zrIjinamattaprazItasiddhAntaM ca samyagArAdhanIyaM / ArAdhayatAM ca satAM yatpuNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAdumvarottaramAMga. likyamAlA vistarantu // 20 // artha-jo jaina mata uttama kSamA Adi rUpa dharma ko prakAzamAna karatA hai. pApa ko haTAtA hai, utpathaarthAna mithyAmArga kA khaNDana karatA hai, matsaratA ( IrSyA ) kA bhedana karatA hai, nAza karatA hai| ekAntavAda kA khaMDana karatA hai mithyAbuddhi ko dUra karatA hai, vairAgya ko bar3hAtA hai, dayA ko puSTa karatA hai aura tRSNA kA zoSaNa karatA hai aise hitakara jinamata [ jinAgama ] kI sukRtAtmA puruSa pUjA karatA hai. pracAra karatA hai, ArAdhanA karatA hai, aura par3hatA par3hAtA hai // 20 // vaha vyakti ubhayaloka meM mukhI hotA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI iti jinamataprastAvaH atha caturmiyataH saMghasya mahimAnamAha zAlavikrIditachandaH ratnAnAmiva roiNakSitidharaH khaM tArakANAmiva svarga:kalpamahIruhAmiva saraH paGke ruhANAmiva / pAthodhiH payasAmivendumahasAM sthAnaM guNAnAmasAvityAlocya viracyatAM bhagavataH saMghasya pUjAvidhiH ||21|| vyAkhyA--bho bhavyA ityAlocya iti vicAyya bhagavataH pUjyasya saMdhatya pUjAvidhiviracyatAM itIti kiM yataH asau saMghaH sAdhusAdhvIzrAvaka zrAvikArUpazca caturvidhasaMghaH sarvaguNAnAM zAnadarzanacAritravinayAdInAM sthAna nivAsaH / kaH keSAmiva / rohaNakSitidharaH / rohaNazcAsau kSitidharazca parvatazca ratnAnAmiva yathA rohaNAcalo rasnAnAM sthAna tathetyarthaH / punaH khaM AkAzaM tArakANAmiva punaryathA svargaH phalpamahIruhA kalpavRkSANAM sthAnaM tathetyarthaH / punaryathA / sarastaDAga: paMkeruhANoM kamalAnAM sthAna tathA / punaryathA pAyodhiH samudraH payasAM pAnIyAnA sthAnaM tathA kiMbhUtAnAM payasA iMdumahasAM iMduvannimalAnAM athavA sazIva mahasA iti vA pAThaH / yathA zazI candro mahasa tejasthAnaM tathAsau saMgho guNAnAM sthAnaM / induvAt maho yeSAM tAni indumahAMsi teSAM evaM zrIcaturSidhasaMghaH sarvaguNAnAM sthAnaM iti jJAtvA zrIsaMghasya bhakti: kaaryaa| kurvatAM ca satAM yatpaNyamutpadyate tatpaNyaprasAdAducarottaramAMgalikyamAlA rissarantu // 21 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI C artha-jaise ratnoMkI utpatti kA sthAna paryaMta hotA hai, tArAoM kA sthAna AkAza hotA hai, kalpavRkSoM kA sthAna svarga hotA hai, kamaloMko utpattikA sthAna sarovara [ tAlAba ] hotA hai, aura agAdha jala kA sthAna samudra hotA hai usI prakAra bhagavAna jinendra devakI AjJAnusAra calane vAlA muni AryikA zrAvaka zrAvikAoM kA saMgha candramA ke samAna nirmala guNoMkA sthAna hotA hai aisA vicAra kara usakI [ saMghakI ] pUjA- sarakAra karanA cAhiye / zArdUlavika 32 yaH saMsAranirAsalAlasamatirmuktyarthamuttiSThate sedI va nevAstAH samaH | yasmai svargapatirnamasyati satAMyasmAcchubhaM jAyate sphUrtiryasya parA vasaMta ca guNAyasminsa saMvata ||22|| / vyAkhyA--- bho bhavyAH bhavadbhiH sa zrIcaturvidhasaMghaH atAM pUjyatAM khaH kaH yaH saMva: saMsAra nirAsalAlasamatiH san saMsArasya nirAse nirAkaraNe tyAge lALasA icchA yasyAH sA IdRzImatibuddhiryasya saH IdRzaH san muktyarthI muktisAdhanArtha uttiSThate sAvadhAno bhavati / punaH yaM saMgha pAvanatayA pavitratvena daurthabhUtaM kathayaMti / punaH yena sadhena samaH sadRzo'nyaH kopi nAsti / punaryasmai saMghAya svargapati devapati indraH svayaM namasyati namaskAraM karoti / punaryasmAt saMghAt satAM sajjanAnAM zubhaM kalyANaM Ayate yatpadyate / punarcazya saMghasya sphUrtirmahimA parA utkRSTA vartate / punaryasmin saMghe guNA gAMbhIryyaM 1 devapatti narmasyati iti pAThAntaram /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dhairyAdayaH mUlaguNottaraguNAzca vasaMti tiSThanti / evaM jJAtvA mo manyaprANin / manasi vivekamAnIya zrosaMghasya pUjA bhaktizca prakarta dhyA kurvatAM ca yat puNyamutpadyate tatpuNyaprasAdAduttarottaramAMgalikyamAlA vistarantu // 22 // arya--jo saMsAra ke viSaya bhogoM meM vAMchA rahita buddhi ghAlA hai tathA mukti pAlike liye sanana prayatnAnA hai. islAmavAdi guNoM se pavitra AtmA hone ke kAraNa jisako mahApuruSa tIrtha kahate hai jisa [ caturvidha saMgha ] ke samAna koI dUsarA tIrtha nahIM kahA jA sakatA [vastunaH tIrtha vahI hai jahA~ pavitrAmA Asma kalyANa karate haiM jisake lie indrAdi deva namaskAra karate haiM, jisase [ caturvigha saMgha se ] saMsAra ke jIvoM kA kalyANa [ utthAna ] hotA hai. jisako mahimA utkRSTa hai, jisameM saba guNoM kA nivAsa hai arthAt jo guNoM kA bharadvAra hai aisA cAra prakAra kA saMgha pratyeka prANI dvArA pUjA ke yogya hai arthAta caturvidha saMgha kI mana vacana kAya se pUjA sevA karanA cAhiye isI meM pratyeka prANI kA kalyANa nihita hai| isa viSaya meM zrI somadeva AcArya kI ukti haikalau kAle cale citte, dehe caannaadikiittke|| esacitraM yadadyApi, jinarUpadharaH narAH // isakA artha yaha hai ki yaha paMcama kAla huNDAvasarpiNI kA kAla bar3A bhayaMkara hai prAyaH logoM kI manovRtti caMcala hai-riyara nahIM hai, zarIra annakA kIr3A bana rahA hai jinake rAta dina ekasA hai khAne pIne kA rAta dina kA koI vicAra nahIM hai aise kalikAla
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 meM yadi jinaliMga ke dhArI muni, AryikAdi vidyamAna haiM. pAye jAte haiM to yaha bar3e Azcarya kI bAta hai // 22 // zArdUlavikrIDitachandaH lakSmIstaM svayamabhyupaiti rabhasAtkIrtistamAliMgati prItistaM bhajate matiH prayatate taM labdhumutkaNThayA | svAzrIstaM parirabdhumicchati muhurmuktistamAlokate yaH saMgha guNarAzikelisadanaM zreyoruciH sevate // 23|| vyAkhyA-yaH pumAn ayoruciH san zreyasi kalyANe dharme vA sacirabhilASo yasya sa ayoruciH IzaH san zrIsaMgha sekte taM puruSaM lakSmIH saMpat rabhasA vegena svayamAtmanA abhyupaiti sanmukhamAyAti / punaH kIrtistaM puruSaM AliGgati AliGganaM dadAti / punaH prItiH snehastaM bhajate sevate / punamattibuddhiH utkaMThyA utsukatayA karavA taM naraM landhuprAptuM prayatate yaranaM karoti / punaH svaHzrIH svargalakSmIstaM muhurvAraM vAraM parirandhu AliMGgitumicchati / punarmuktiH mokSastaM puruSa Alokane pazyati / kiviziSTa saMghaM guNarAziphrelisadanaM guNasamUhasya krIbAgRhaM evaM jJAtvA saMghaH sevyaH // 23 / / artha--kalyANa kA icchuka jo puruSa ratnatrayAdi guNoM ke koTA karane kA mandira jo caturvidha saMgha (jinasaMgha ) kI sevA karatA hai, lakSmI se zIghra hI cAroM tarapha se prApta hotI hai, kIrti basakA AliMgana karatI hai arthAt usakI sarvatra kIrti vistRta hotI hai, prIti sevA karatI hai [ usase sabhI prANI sneha karate haiM, use
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 35 cAhate haiM ] sudhuddhi isako utkaNThA se prApta karane kA prayatna karatI hai arthAt use zIghra hI samyagjJAna [AtmajJAna ] kI prApti hotI hai, svarga kI lakSmI use prApta karane ke lie bAra bAra icchA karatI hai aura to kyA ? mukti usake dekhane kI pratIkSA karatI hai // 23 // zArdUlavikrIDitachandaH yadbhaktaH phalamahaMdAdipadavImukhyaM kRSaH zasyavac / cakrityatridazendrazAdiDhaNAi prAsaGgika bhIgate / zakti yanmahimastutau na dadhate vAco'pi vAcaspateH / saMghaH so'dhaharaH punAtu caraNanyAsaH satAM maMdiraM // 24 // vyAkhyA-sa.zrIsaMghazcaraNanyAsa: svapAdasthApanaiH kRtaH satAM satpuruSAyAM sAghumanuSyANAM mandiraM gRhaM punAtu pavitrayatu / saH kaH yabhaktaH yasya saMghasya bhakta: maIdAdipadavI tI karAdipaprAptimukhyaM phalaM vartate kiMvat rupaH kSetrAdeH zasyavat dhAnyavata cakritvavidacaMdrAsAdicakravartitvaM iMdrapadatvAdikaM caprAsaGgika prasaMgAdAgataM phala gIyate kathyate kiMvat kRpestRNvat palAlAdivat / punaryamahimastutI yasya saMghasya prabhAvavarNanaM yasmin vAcaspaterapi vAco vANyaH zakti sAmathrya na dadhate na dhArayanti / kiviziSTaH saMghaH aghaharaH a pApaM harati yaH saH aghaharaH iti jJAtvA zrIsaMghaH svagRhe AhUya samyakapUjanIyaH // 24 // artha--khetI karane kA mukhya uddezya anna paidA karanA hai, usI prakAra saMgha kI bhakti kA mukhyaphala arihanta Adi padavI prApta
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI karanA hai / caitI kA gauNa phala ghAsa Adi hai, usI prakAra bhakti kA gauNa phala cakravarti, indrapanA Adi saMsAra kI vibhUti prApta karanA hai, jisa saMgha kI mahimA stuti karane meM bRhaspati ke vacana bhI zakti nahIM rakhate haiM, aisA vaha pApa kA haraNa ( dUra ) karane vAlA saMgha apane gharaNa nyAsa se sajjanoM ke mandira ( ghara ) ko pavitra kareM aisA yaha AzIrvAda sUcaka vacana hai // 24 // iti saMghaprakramaH atha hiMsAniSedhena satveSu dayeva kiyatAmityarthaH / krIDAbhUH sukRtasya dukRtarajaH saMhAravAtyA bhayodanvannauvyasanAgnimeghapaTalI saMketadUtI zriyo / niHzreNistridivaukasaH priyasakhI mukteH kugatyAlA sakheSu kriyatAM kRNaiva bhavatu klezerazeSaH paraiH // 25 / / vyAkhyA-bho bhavyAH sasyeSu jIyeSu kapA eva dayA eSa kriyatAM / parairanyairazeSaH samastaiH klezaiH kAyakaSTakaraNaH bhavatu pUryatA mA kriyatAmityarthAH / kathaMbhUtA kRpA sukRttasya puNyasya krIbAbhUH krIDAsthAnaM / punaH kathaMbhUtA duHkRtarajaH saMhAradAtyA duHkRtaM pApaM tadeva karmamalahetutvAt rajastasya saMhAre saMharaNe vAlyA vAyusamUhatulyA / punaH kathaMbhUtA bhavodanyannauH bhava eva saMsAra eva udayAnivodanyAn samudrastatra nauH naukaa| punaH kathaMbhUtA vyasanAgnimeSapaTalI vyasanAni kaSTAnyevatApahetutvAt agnayo vayasteSu meghapaTalI meghaghaTAsamAnA / punaH kathaMbhUtA zriyAM saGketadUtI triyAM lakSmInA saMketadUvI satakayakA / punaH kathaMbhUtA muktaH priyasakhI mukta
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI mokSasya vysthaa| punaH kathaMbhUnA kugatyargalA kugatedurgateH argalA dvAraparighaH iti jJAsvA jIveSu kRpA evaM kriyatAM // 25 // artha--uparokta zloka meM AcArya ne dayA kA mAhAtmya dikhAyA hai, ki-chaha kAya ke lIvoM kI rakSA rUpa dayA kara / yahI saba japa tapAdi haiN| yadi tu japattapAdi karatA hai aura dayA pAlana nahIM karatA to vaha saba vyartha hai| vaha dayA kaisI hai ? puNya kI koDA karane kI bhUmi hai, pApa rUpI raja [ dhUla ] ko naSTa karane ke liye pavana ke samAna hai, saMsArarUpI samudra ko tirane ke liye nAva ke samAna hai. vyasana rUpI agni ko bujhAne ke liye meghavRSTi hai, lakSmI ko bulAne ke liye dUtI samAna hai, svarga ke bar3hane ke liye nasainI samAna hai, mukti kI pyArI sakhI hai, aura kugatigamana ke rokane ko Agala samAna hai, aisI kRpA jIvoM para karo anya dUsare kisI kleza ko sahana karane se kyA lAbha hai / dayA hI sarva zreSTha hai, aisA jAna kara samasta jI para dayA karanA yogya hai| zikhariNIchandaH (yadi grAvA toye tarati taraNiryayudayate / pratIcyA saptAciyadi bhajati zaityaM kathamapi / / yadi mApIThaM syAdupari sakalasyApi jagataH / prasUte sattvAnAM tadapi na vadhaH kvApi sukRtaM // 26 // vyAkhyA-yadi mAvA pASANastoye male tarati / punaryadi taraNiH sUryaH pratIcyA pazcimAyAM dizi udayati / punaH saptAJciH
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI agniH zaityaM zItalatvaM bhajati zIto bhavati / punaryadi kadhacit kSmApIThaM pRthvImaMhalaM sakalasyApi jagato vizvasya upari bhavet tadapi sattvAnA vadho hiMsA kyApi dravyakSetrakAlAdI sukUtaM puNyaM na prasUyate na janayati || 26 // (martha-yadi kisI prakAra patthara jala meM tirane laga jAya, yadi sUrya pazcima dizA meM udaya ho jAya, yadi agni zItala ho jAya, yadi pRzvItala samasta jagata ke Upara ho jAya aryAt sArA saMsAra loTa poTa ho jAya, to bhI jIvoM kI hiMsA meM kabhI bhI dharma arthAta puNya kA bandha nahIM hotA hai yaha nizcita aTala siddhAnta bhAvArtha-uparokta bAteM yadyapi asaMbhava haiM kadAcita saMbhava ho to hoM, parantu jIvoM ko hiMsA meM kabhI bhI dharma nahIM ho sktaa| mAlinIchandaH sa kamalavanamagnevAsaraM bhAsvadastAdamRtamuragavaktrAtsAdhuvAda vivAdAva rugapagamamajIrNAjjIvitaM kAlakUTA-- 1 dabhilapati vadhAdyaH prANinAM dharmamicchet // 27 // viear - 4 pumAna prANinA sit u.ntso sa bhagna sakAzAta kamalavanaM abhilapati vAJchati / tathA bhAsvadastAta sUryAstamanAta vAsaraM abhilapati / punarSivAkSAt kalahAta sAdhuvAda kIti abhilapati / tathA ajItU rugapagamaM rujo rogasya apagarbha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vinAze abhilaSati / punaH kALakUTAd viSAd jIvitaM prANadhAraNaM abhilpti| yaH pumAn jobAnAM vadhAt dhamma icchet sa etAni vastUni cAncheta // 27 // artha-jo vyakti jIva hiMmA se dharma kI icchA karatA hai arthAt jIva hiMsA meM dharma-sma samabhAtA hai, yaha mAmaloM mana ko utpanna karanA cAhatA hai, sUrya ke asta se dina kI abhilASA karatA hai, sarpa ke muMha se amRta kI vAMchA karatA hai, dUsaroM ke sAtha kalaha karake kIrti kI icchA karatA hai, ajIrNa se roga ke nAza hone kI abhilASA karatA hai, aura kAlakUTa hAlAhala viSa kA bhakSaNa karake jIvita rahane kI icchA karatA hai| bhASArtha-jIva hiMsA meM kabhI bhI kiMcit bhI dharma nahIM ho sakatA, agara jIva hiMsA meM dharma mAnA jAyagA to kyA meM pApa mAnanA par3egA parantu tIna loka aura cIna kAla meM aisI asaMbhava bAta kabhI bhI saMbhava na huI aura na hogii| ataH jIva hiMsA ke samAna saMsAra meM koI mahAn pApa nahIM hai aura ahiMsA (prANiyA) ke samAna koI dUsarA mahAna puNya nahIM hai // 27 // zArdUlavikrIDitachandaH AyurvIrghataraM vapurvarataraM gotraM garIyastaraM vicaM bhUritaraM balaM bahutaraM svAmitvamuccastaraM / ' ArogyaM vigatAntaraM trijagati sAdhyatvamampesara saMsArAmbunidhi karoti susaraM cetA kRSAntaram ||28||
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA-kRpAntaraM kRpayA bhadra antaraM madhyaM yasya sata kRpAntaraM Ize cetaH cittaM karoti sa pumAn svasya Ayu... rjIvitaM dIrghatara adhikaM karoti / tathA vapuH zarIra parataraM atipradhAnaM karoti prajotraM nAma kuvA garImAtaraM atigariSTa uccairgotrarUpa karoti / punarvittaM dhanaM bhUritaraM atipracuraM karoti / punarthoM pIyaM bahutaraM prAjyaM karoti / svAmitvaM prabhutvaM uccattaraM sarvotkRSTa karoti / tathA bhArogyaM nIrogatvaM vigatAntaraM antararahitaM nirantara karoti / tathA trijagatasya tribhuvanasya zlAdhyatvaM zlAghanIyalAM alpe. taraM pracuraM karoti / tribhuvanamapi te shlaaghte| tathA saMsArAmbunidhi bhavasamudraM sutaraM sukhena tarItuM zakyaM karoti / vyAsahitaM cetaH etAni vastUni karoti utpAdayati ataH kAraNAt sarve jIveSu dayeva karta vyA / atramegharatharAjJo dRSTAntaH / tathA iriSaladhIvarasya ca hoto vAcyaH / / 28 / / iti ahiMsA prakramaH / artha- dayA se AdraM ayot bhAgA hai citta jisakA aisA puruSa apanI Aya ko bar3hAtA hai, zarIra ko manojJa karatA hai, gotra ko bar3hAnA hai. bala ko bar3hAtA hai svAmIpanA ko ucca karatA hai, ArogyatA ko antarAya rahita karatA hai, tInaloka meM adhika prazaMsA kA bhAjana hotA hai, saMsAra samudra ko bhAsAnI se pAra karatA hai| bhAvArtha-dayAlu puruSa dIrghAyu hote haiM, manojJa zarIra prApta karate haiM, prazasta gotra prApta pAte haiM, adhika baibhava zAlI hote haiM, baliSTha hote haiM, aneka puruSa jinake Age natamastaka hote haiM, aisA svAmitva prApta karate haiM, sadA Arogya zarIrapAle hote haiM, tIna loka meM yaza ke bhAjana hote haiM ve saMsAra pAra kara muktipada pAte haiM // 28 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI bhaya satyavacanasya prabhAva prakaTayati zArdUlavikIhitachandaH vizvAsAyatanaM vicidalanaM devaH kRtArAdhanaM / mukteH yathyadanaM jalAgnizamanaM vyAghroragastambhanaM / / zreyassaMvananaM samRddhijananaM saujanyasaMjIvanaM / kIH kelivana prabhAvabhavanaM satyaM vacaH pAvanaM / / 29 / / vyAkhyA-bho bhavyAH / satyaM vaco hitaM priyaM vadasviti - zeSaH / kAbhUtaM satyaM vacaH vizvAsAyatanaM vizvAsasya pAyatanaM zyAnaM punaH kathaMbhUtaM vicidalanaM vipattInAM ApadA spheTakaM / punaH kazaMbhUtaM devaiH suraiH kRtArAdhana sevanaM yasya tat / punarmukta: siddhaH pathi mArge adanaM saMbalaM / tayA jalAgnizamana jalAnyoH upazAmakaM / punaH kathaMbhUtaM cyAmroragastambhanaM cyAtrANAM siMhAnAM varagAraNAM sANAM ca stambhakArakaM / punaH zrayaso mokSasya kalyANasya ghA saMvananaM ghazIkaraNaM / punaH samRddhijananaM samRddhInAM saMpadA saMpAdakaM / punaH kathaMbhUtaM saujanyasaMjIvana sujanatAyAH saMjIvana samutpAdakaM / tayA kI - yazasaH kelivarga kosAvanaM / punaH kIbhUtaM prabhAvabhavanaM prabhAvatya mahimno gRhaM / punaH kathaMbhUtaM pAvanaM pavitrakArakamityarthaH // 26 // : bhartha-satya Sacana kaisA hai ? vizvAsa kA ghara hai. vipatti ko dUra karane vAlA hai, devoM ke dvArA jisakA bhArAdhana kiyA gayA hai, mukti ke liye pAtheya ( kalevA ) samAna hai, ala aura agni ko zAnta karane vAlA hai arthAt satya ke pratApa se jala tathA agni kA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI bhaya, yA mahAna saMkaTa bhI zAnta ho jAtA hai, vyAghra ( bAgha ) sarpa ko staMbhana karane vAlA hai, kalyANa kA vazIkaraNa hai aryAta kalyANa ... kA gRha hai, samRddhi ko paidA karane vAlA hai, sajjanatA kA jIvana hai, kIrti kA krIDAvana hai, prabhAva kA mandira hai, aisA pavitra satyavacana nirantara bolanA yogya hai / / 26 // punarasatyavacanasya doSAnAha zivariNIchandaH yazo yasmAdbhasmIbhavati vanavaha riva vanaM / nidAnaM duHkhAnAM yadavaniruhANA jalamiva / / na yatra syAcchAyA''tapa iva tapaH saMyamakathA / kathaMcicanmithyAvacanamabhidhate na matimAn // 30 // vyAkhyA-sa matimAna buddhimAn pumAn kacit kaSTa pi sati tamithyAvacanaM asatyavacanaM na abhidhatte na jalpati / tat kiM rAsmAnmithyAvacanAdyazaH kIrtibhasmIbhavati vinazyati / kammAskamigha / vanabahIvAgne namiva / yathA dAvAnalAt vanaM bhasmIbhavati tathA / punaryanmibhyASacanaM duHkhAnAM nidAnaM kaarnnN| keSAM kimiva avaniruhANAM vRkSANAM jalamiva / yathA jalaM dhRkSANAM kAraNaM tathA / punaryatra mithyAvacane sapaH sayamakathA tapazcAritrayo tipi na / kasmin kA iva / Atape sUryAtape chAyA iva / yayA Atape chAyA na syAt tayA || 30 // artha-jisa asatya vacana se yaza isa prakAra naSTa ho jAtA hai jaise cana kI agni ( dAvAnala ) se bana bharama ho jAtA hai| jo
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sUktimuktAvalI 43 asatya vacana vRkSoM ke liye jala ke samAna duHkhoM kA mukhya kAraNa hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki jala yadyapi vRkSoM kI vRddhi kA kAraNa hai--jala sIMcane se vRkSa car3hate haiM parantu adhika jalapravAda (jaladhArA) se vRkSoM kI jar3e kaTa jAtI haiM aura vRkSa pRthvI para gira jAte haiM, usI prakAra asatya bhASaNa se aneka dukha saMkaToM ke bAdala sira para maMDarAte haiM tathA jisaprakAra dhUpa meM chAyA ke sukha kA anubhava nahIM hotA usI prakAra jhUTha vacana bolane vAle vyakti ko tapa aura saMyama ke sukha kA anubhava svapna meM bhI nahIM hotA ataH asatyavacana ke uparokta doSa jAnakara asatya sarvathA syAjya hai // 30 // vaMzarathacchandaH asatya mapratyayamUlakAraNam kuvAsanAsa samRddhivAraNam / tripamidAnaM paravaMcanorjitaM kRtAparAdhaM kRtibhirvivarjitam ||31|| vyAkhyA - iti kAraNAt kRtibhiH paMDitaiH asatyaM kUTaM vizepeNa varjitaM parihRtaM yato'satyaM apratyayamUlakAraNaM avizvAsasya mUlahetuH / punaH kuvAsanAyAH kubuddhaH pApabuddha e sana gRhaM / punaH samRddhivAraNaM samRddha lakSmyA vAraNaM nirAkaraNaM / punarvipannidAnaM vipadAM kaSTAnAM nidAnaM kAraNaM punaH paraaMcanorjitaM pareSAM vaMcane vipravAraye UrjitaM baliSTha / punaH kRtAparANaM kRtaH aparAdhaH bhagaH yasya tam / ataevAsatyavacanaM na vaktavyaM // 31 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha-asatya vacana avizvAsa kA mukhya kAraNa hai arthAt asatyabhASI ( maTha vacana bolane vAle ) kA koI vizvAsa nahIM . karatA, lodI vAsanAoM ( bure vicAroM ) ko paidA karane vAlA hai, samRddhi ko nivAraNa karane vAlA hai arthAt jhUTha vacana se dhana vaibhava saba naSTa ho jAtA hai vipattikA mUla kAraNa hai. para ke Thagapane sahita hai arthAt bhUThA vyakti sadA dUsaroM ko ThagatA rahatA hai, asatyabhASI anekoM aparAdha karatA hai aisA asatya vacana satpuruSoM dvArA sadA tyAgane yogya hai // 31 // ) matha satyaprabhAvaM darzayati--- zArdUlavikrIvitachandaH tasyAgnirjalamarNavaH sthalamarimitraM surAH kiMkarAH kAntAraM nagaraM girigRhama hirmAlyaM mRgArimUMgaH / pAtAlaM visamastramutpaladalaM vyAlaH bhRgAlo viSaM pIya viSama samaM ca vacanaM satyAzcitaM vakti yaH // 32 // vyAkhyA-yaH pumAn satyAzcitaM satyayuktaM vaco vacanaM bakti ate / vasya puso'gniniH satyaprabhASAjalaM syAt / tathANavaH samudraH sthalaM sthAna / tathA ariH zarmitraM syAt / punaH surA devAH kiMkarAH sevakAH AdezakAriNaH syuH| punaH kAntAraM bharaNyaM nagara syAt / tamA giriH parvato gRhaM syAt / punarahiH so mAlyaM vaka syAt / tamAmRgAriH siMho iharaNa iva syAt / tathA pAtAla rasAsako bilaM bilarUma syAt / tathA bhara zastra paladale kamalapatrasarazaM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 45 syAt / tathA kyAlo duSTagajaH zRgAla iva syAt / punarviSaM hAlAhalaM . pIyuSaM amRtaM syAt / viyama saMkraTaM sthAnaM samaM saMpada paM syAt / satya prabhAvAdataH satyameva vaktavyaM / atra vasurAjA parvata nAradadRSTAntaH // 22 // itynRtprkrmH| 'artha-ko puruSa satyavacana bolatA hai usake agni jala rUpa meM pariNata ho jAtI hai. samudra sthala rUpa ho jAtA hai, zatru mitra ho jAtA hai, deva naukara ho jAte haiM, bana nagara, tayA parvata mahala ho jAtA hai, sarpa phUloM kI mAlA ho jAtA hai, siMha hiraNa ke samAna ho jAtA hai, pAtAla vila ke tulya ho jAtA hai, zastra kamala patra ke samAna ho Ate haiM, bhayaMkara hAyo syAla ( gIdar3a) samAna ho jAtA hai, viSa amRta rUpa tayA viSama vastu sama rUpa meM pariNata ho jAtI hai| yaha sasya vacana ko hI prabhAva hai / satya ke pratApase saMsAra kI saba durlabha yastuye sulabhatA se prApta hotI haiM aisA jAna kara sadA satya vyavahAra karanA yogya hai // 32 // ) atha adattAkSanavRttamAha mAlinIchandaH tamabhilapati siddhistaM ghRNIte samRddhis tamabhisarati kIrtimazcate taM bhavArtiH / spRhayati sugatistaM nekSate durgatistaM pariharati vipattaM yo na gRhAtyadattaM // 33 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA- yaH pumAn adantaM avizIrNaM prastAvAt paravizaM kiMcidvastu vA na gRhNAti taM puruSaM siddhimu~tira bhilaSati bAMcchati punastaM samRddhikrizvAdisampad ghRNIte / tathA kIrtiryaza rataM abhisarati pratyAgacchati / bhayAtiH saMsArapIThA taM muMcate tyajati / sama sugatirdeSamanuSyarUpA taM spRhayati vAcyati / sadhA durgatirna ra katiryaka rUpA taM puruSaM na pazyati nekSate / vipad Apad taM pariharati svajati saM kaM yo adanta' na gRhNAti // 33 // 46 artha - jo puruSa girA par3A bhUlA, rakhA huA vinA diyA padArthaM svayaM nahIM mahaNa karatA aura na dUsaroM ko detA hai usa puruSa kI mukti bhI abhilASA karatI hai| RddhiyAM usakA varaNa karatI haiM kIrti usake cAroM ora phailatI hai, saMsAra ko pIr3hA use tyAga devI hai, uttamagati use cAhatI hai arthAt vaha puruSa mara kara uttama gati pAtA hai, durgaMsi use A~kha uThA kara bhI nahIM dekhatI, vipattiyAM usake sira para ma~DarAtI nahIM haiN| adadhatyAgakA aisA mAhAramya jAna kara usakA AcaraNa karanA kalyANakArI hai / aura bhI kahate haiM bhUyopyadattAdAnaguNAnAha - zikhariNI chandaH asaM nAdakhe kRtasukRtakAmaH kimapi yaH zubhazreNistasminvasati kalahaMsIva kamale / vipacasmAddUre vrajati rajanIdAmbarama ye vinItaM vidyeva tridivazivalakSmIjati saM ||34|0
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA-yaH pumAn kRtaH sukRte puNye abhilApo yena IzaH san adatta parakIyaM kimapi vastu nAdatte na gRhNAti / tasmin pusi zubhazreNiH kalyANaparamparA vasati nivAsaM karoti / kasmin keva kamale kalahaMsIva yathA kamale kalahaMsI vasati / tathA punastasmAtpuruSAt vipatkaSTa dUraM vrajati dUre yAti / kasmAtkeva ambaramaNe sUryA rajanIva yathA sUryAdrAtri re vrajati tthaa| punastridivaziSayoH svagApavargayo saMkSmIH zrI staM bhajate sevate ke keva vinIta vidya va yathA vidyA vinItaM vinayAnvitaM puruSaM vidyA bhajati mAgacchati tathA // 34 // artha-kI hai puNya kI bauchA jisane aisA jo puruSa kiMcita mAtra bhI binA diyA huA grahaNa nahIM karatA hai usako kamala meM kalahaMsI ke samAna kalyANa kI paramparA prApta hotI hai, sUryase jaise rAtri dUra bhAgatI hai usI prakAra usase vipatti dUra bhAga jAtI hai, jaise vidyA vinamra puruSa ko prApta hotI hai vaise hI use svarga, mokSa kI lakSmI prApta hotI hai // 34 // vyatirekeNAha zArdU vikrIDitachandaH yannivartitakIrtidharmanidhanaM sarvAMgasAM sAdhanaM pronmIladvaghabandhanaM viracitakliSTAzayodrodhanaM / dorgatyaikanibandhanaM kRtasugatyAzleSasaMrodhanaM protsAdhanaM jighRkSati na taddhImAnadattaM dhanaM // 3 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA - dhImAn vidvAna pumAn adantaM dhanaM parakIyaM vastu najikSati gRhItuM necchati / tat kiM yat adatta nirvartitakIrti dharma nidhanaM syaat| nirvartitaM kRtaM kIrtidharmmayonivanaM vinAzo yena tat / tathA sarvAsAM sAdhanaM sarvANi ca tAni agAMsi ca sarvAgasteSAM sarvAsAM sarvAparAdhAnAM sAdhanaM hetuH syAt / punaH monmIlannaM bagho lakuTAditADanaM bandho ramyAdinA baMdhanaM pronmIlati pragaTIbhavaMti dhabaMdhanAni yatra tat / punaricita kliSTAzayodbodhanaM viracitaM kliSTAzayasya duSTAbhiprAyasya udbodhanaM prakaTana yena tat / punadaurgatyeka nibaMdhanaM / daurgazyasya dAridrasya eka advitIyaM nibaMdhanaM kAraNaM / punaH kRta sugasyAzlepasaMrodhanaM kRtaM sugaterAzleSasya AliMgamya saMrodhanaM nivAraNaM yena tat / punaH zrotsarpatprasarat pradhanaMmaraM yasmAt tat tathA / IdRzaM adazaM dhImAn na jighRcati // 25 // artha - binA diyA huA dhana kesA hotA hai - jise grahaNa karane se kIrti aura dharmakA nAza ho jAtA hai, samasta pApoM kA kAraNa haiM, jisase prANI kA badha bandhana hotA hai, saMkleza Azaya ( bhAvoM ) ko paidA karanevAlA hai, durgati ke bandha kA advitIya kAraNa hai, sugati ke AliMgana ko rokane vAlA hai, jo yuddha karAne meM sahAyaka hai aise binA diye dhana ko buddhimAn puruSa prahaNa karane kI kabhI bhI icchA nahIM karate / / 35 / / punaradattadoSamAha - hariNochandaH 48 4 parajanamanaH pIDAkrIDA vanaM vadhabhAvanA - bhavanamavanivyApi vyApallatA dhana maNDalaM /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI kugatigamane mArgaH svargApavarmapurAmalaM / niyatamanupAdeyaM steyaM nRNAM hitakAkSiNAM // 36 / / vyAkhyA-niyataM nizcitaM hitakAMkSiNAM hitamicchatAM nRNAM puruSANAM steyaM cauthI anupAdeyaM aprAyaM bhavati / ada agrahaNIyaM syAt / kiMbhUtaM adattaM, parajanamanaHpIDAkohAvanaM pare ca te janAzca parajanA stepAM manAMsi cittAni teSAM pIDA vAdhA tasyAH kIDAvanaM ramaNIyozanaM / punaH vadhabhAvanAbhavana va nisAyAmApani nayA gRhaM / punaH avanivyApiNyApallatA-ghanamaMDalaM apanyAM vyApinI prasaraNazIlA yA vyApat Apad saiva latA pallI tasyAH ghanamaMDala meghapadale / punaH kugatigamane mArga acchA / punaH svargApavargapurAgalA, svagApavargAveva devalokamokSI eva puraM nagara tatra argalA paridhaH / IdazaM steyaM hitakAMkSiNAM nRNAM agrAhyaM syAt / atra rohaNIkathA vAcyA // 36 // iti sveya prakramaH / artha - corI kaisI hai- dUsare manuSyoM ke manako pIr3A denA rUpI krIDA kA vana hai arthAt apane tathA dUsare ke liye mana santApa kA kAraNa hai, para ke mArane kI bhAvanA kA ghara hai arthAt corI karane bAle ke dUsaroM ko mArane kI bhAvanA banI rahatI hai, pRthvI meM vyApta Apatti rUpI latA ke bar3hAne ko meSoM kA samUha hai arthAt corI se aneka prakAra kI ApattiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai. kugatike gamana kA sIdhA mArga hai, svarga tathA mokSa rUpI nagara kI utkRSTa argalA hai arthAt corI karanevAlA svarga nahIM jA sakatA, isa prakAra kI corI hita ke vAMchaka puruSoM dvArA avazya hI nizcita
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 sUktimuktAvalI rUpa se tyAgane yogya hai // 36 // ) atha maithunavratamAnityopadezamA zArdUlavikrIDitachandaH * dattastena jagatyakIrtipaTado gotre maSI kUrcakazcAritrasya jalAJjaliguNagaNArAmasya dAvAnalaH / saMketaH sakalApadAM zivapuradvAre kapATo dRDhaH / / kAmAtastyajati prabhodayabhidA zastroM parastrIM na yaH ||30|| vyAkhyA- yaH pumAn kAmAta: kAmapIDitaH parastrI paranArI na tyajati tena pusA jagati vizve akIrtipaTahI dattaH vAditaH / nirmale gotre svakIye vaze madhIkUrcako daptaH / punazcAritrasya dezaviratirUpasarvaviratirUpasaMyamasya jalAMjalidattaH / punaH guNagaNArAmasya dAvAnalaH guNAnAM gaNAH samUhA evaM ArAmo vanaM tasya dAvAnalo dadhAgnidattaH / punastena sakalApadAM samastakaSTAnAM saMketo dattaH milanasthAne kathitaM / punastena zivapuradvAre muktinagarIdvAre hadaH kapATo dasaH / zolarahitasya muktigamanAyogAt / punaH kiM viziSTAM parastrI prabhAyA udayaH prabhodayaH athavA prabhAzca udayazca prabhodayaH sayobhizayAM zastrIMprabhA / pAThAMtare tu zIlaM yena nija viluptamakhilAM trailokyaciMtAmaNiH / yena nijaM zIlaM vilumam tena etAni vastUni kRtAni / / 37 // artha-jisa puruSa ne tIna loka meM cintAmaNi ratna samAna
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI apanA samasta zIla kho diyA usane jagata meM apakIrti ( badanAmI ) kA Dhola bajAyA, apane vaMza meM kAlimA lagAI, cAritra ko jalAbali devI, guNoM ke samUharUpa bAga meM bhAga lagAdI, samasta ApattiyoM kA saMketa sthAna kuzIla hai, jisane zIla vigAthA usane mokSa nagara ke daravAje meM dRr3hatA se kivAr3a lagA diye| aisA jAna kara kuzIla kA tyAga karanA yogya hai // 37 // punaH zIlaguNAn vakti zArdUlavikrIDitachandaH vyAghravyAlajalAnalAdiviSadasteSAM prati bhayaM / kalyANAni samullasati viyudhAH sAnnidhyamadhyAsate / / kIrtiH sphurtimiyarti yAtyupacayaM dharmaH praNazyatyaghaM | svanirvANasukhAni saMnidaghate ye zIlamAvidhate // 38|| vyAkhyA-ye narAH zIlaM brahmacarya Avibhrate dhArayati teSAM puMsAM nyAghadhyAlajalAnalAdivipadaH kSayaM yaaNti| vyAghraH prasiddhaH cyAlo duSTagajaH sarpo cA jaLaM pAnIyaM nadIsamudrAdi banalo vahisteSAM vipadaH phaSTAni taiH kutA vipadaH kSayaM prati kSayaM yAti / punaH kalyANAni zreyAMsi samullasati vRddhi prApnuvati / punasteSAM vibudhAH devAH sAnidhyaM adhyAsate sAhAyaM kurvanti / punasteSAM kIrtiH sphUrtimiti vistAraM yaati| punaH teSAM dharmo dAnAdividhirupacaya poSaM yAti / punasteSAM madhaM pApaM praNazyatti nAzaM yAti / punasteSAM svanirvANamukhAni svargApavargasukhAni saMnidadhate smiipmaayaaNti| ye zIlaM vibhrate teSAM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI etAni bhavati | // 38 // artha-jo pavitra zIlavata pAlana karatA hai vaha vAsAnI . se svarga mokSa kI racanA karatA hai| use svarga mokSa pAnA sarala hai. vaha pAparUpI kIcar3a ko ghotA hai, puNya kA saMcaya karatA hai, jagata meM usakI mahimA phailatI hai, devoM ke samUkhako namaskAra karAtA hai arthAta ise deva namaskAra karate haiM ghora upasarga ko hanatA hai arthAta usake ghora upasarga dUra ho jAte haiM / / 3 / / mAlinIchandaH harati kulakalaGka lupate pApapaMka / sukRtamupacinoti zlAdhyatAmAtanoti / / namayati suravarga haMti durgopasarga / racayati zucizIlaM svargamokSI salIlam / / 39 / / vyAkhyA--punazca zuci nimazaM zIlaM brahmatrataM kulasya kalaMka malinatAM harati nAzayati / punaH zIlaM pApameva paMka kadama lupate chinasi / punaH zuci nirmalaM zuddha zIlaM sukRtaM puNyaM upacinoti barddha yati / punaH zlAdhyatAM prazasyatAM Atanoti vistArayati / punaH zIlaM suravarga namayati devasamUha namrIkaroti / punaH zIlaM durgopasarga gaidropasagai upadra 'hati / punaH zIlaM kartR salILa yathAsyArAthA lIlayaiva helAmAtreNa svargamokSI racayati dadAtItyarthaH // 33 // artha-jo akhaMDa zIlavata dhAraNa karate haiM, unake vyAna sarpa jala agni bhAdi kRta ApasiyAM naSTa ho jAtI hai, ye kalyANase suzobhita hote haiM, deva sanmukha Akara namra hote haiM, unakI kIrti
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI sphurAyamAna hotI hai, dharma vRddhi ko prApta hotA hai, pApa naSTa hotA hai aura svarga tathA mokSa ke sukha ko prApta karate haiM / / 36 // punaH zIlAdiha loke'pi kaSTAni yAMtItyAha zArdUlavikrIDita chandaH toyatyagnirapi sajatyahiraSi vyAghropi sAraMgati / vyAlopizcati parvato'pyupalati zvedo'pi pIyUSati / / vighno'pyutsavati niyatyarirapi krIDAtaDAgatyayAnAtho'pi svagahamAgapi kRNAM zIlAmA 4 // vyAkhyA-nRNAM manuSyANAM dhruvaM nizcitaM zIlaprabhAvAt agnirapi hoyati tomivAcarati jalavat zItalaM syAt / tathA ahirapi sarpopi sajati sagivAcarati puSpamAlA ivAcarati punaH zIlaprabhAvAtad vyAghro'pi siMhopi sAraMgati sAraMga iva hariNa ivAcarati / pumA lopi duSTagajopi azSati azva ivAcarati tathA viSamaH parvatopi upalati upala ivAcarati sAmAnyapASANa ivAcarati punaH zvezopi vidhamapi pIyUSati pIyUSa ivAcarati amRtamivAcaratItyarthaH / vighnopyaMtarAyopi Apadapi utsavati utsaSa ivAcarati / vighnopyutsava eva bhavati / tathA arirapi zatrurapi priyati priya ivAcarati | zatrurapi priya eva bhavati / tathA apAMnAyopi samudro'pi krIDAnasAgati khelanasarovara ivAcarati / aTavyapi araNyamapi svagRhati svagRhabhivAcarati / nRNAM zIlaprabhAvAdetAni 1 zIlaprabhAvAnnRNAm iti pAThAntaram /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 sUktimuktAvalI vastUni bhAMti : 4. bhudarzana moTi baMdacali rAvaNakathA vAcyA iti brahma prkrmH| artha-manuSyoM ke zIla ke prabhAva se nizcaya hI agni bhI jala rUpa meM pariNata ho jAtI hai, sarpa puSpamAlA rUpa ho jAtA hai, bAgha hiraNa ke bhAva ko prApta ho jAtA hai, bhayaMkara hastI ghor3e ke bhAva ko prApta ho jAtA hai, mahAna parvata bhI choTe patthara rUpa ho jAtA hai, viSa amRta meM pariNata ho jAtA hai, vighnakAraka padArtha dhatsava rUpa meM pariNAmane haiM, zatru bhI mitra sarIkhA vyavahAra karane laga jAtA hai, samudra bhI krIDA karane kA tAlAba rUpa ho jAtA hai, bhayaMkara aTavI ( vanI ) apane gRha rUpa ho jAtI hai, aisA zIla kA adbhuta mAhAtmya jAna kara use hRr3hatA se pAlana karanA cAhiye, aneka saMkaToM ke Ane para bhI sumeru parvata tulya aDiga rahanA cAhiye isI se manuSya janma kI zobhA hai / zIlavata ke ASata kahA haiaMkasthAne bhavecchIlaM, zUnyAkAraMpratAdikam / aMkasyAne punarnaSTha, sana zUnyatratAdikam // artha-zIlapta 1, 2, 3, 4, 5 Adi bhaTThoM ke samAna hai, aura ahiMsA, satya Adi vrata ..... zUnyoM ke samAna hai| 1, 2. 3, 4, 5 Adi aMkoM ke abhAva meM ...00 zUnyoM kA mUlya nahIM hai usI prakAra zIlavata pAlana pUrvaka ho bratoM kA paripAlana saphalatA kA sUcaka hai| zIlavata rahita ahiMsAdi kA pAlana niSphala hai / brahmacarya (zIla ) kA mAhAtmya dekhiye
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ milAdallI zuci bhUmigataM toyaM, zucirnArI pativratA / zucidharmaparo gajA, brahmacArI sadA zuciH / / artha-bhUmigata kUpa kA jala zuddha hotA hai, pativratA kI pavitra hotI hai, dharmAtmA rAjA pavitra mAnA gayA hai aura brahmacArI puruSa sadA pavitra hotA hai / / 4 / / pavitra hotI hai. pramAlA atha pariprahadoSAnAha.. zArdUlavikrIDita chandaH kAnuSyaM janayan jaDasya racayandharmadrumonmUlanaM kliznannItikRpAkSamAkamalinI lobhAmbudhiM varddhayan / " maryAdAtaTamudrujanchubhamanohaMsapravAsaM dizan kinna klezakaraH parigrahanadIpUraH praddhiM gataH // 41 // vyAkhyA-parigrAho dhanadhAnyakSetragRharUpyasuvarNakuyadvipadaH catuH padAnAM saMgrahomUrchA sa eSa nadIpUraH sarispravAhaH pravRddhiM gataH upacayaM prAptaH san / kiM klezakaraH kaSTadAyI na syAt apitu syAdeva / kiM kurvan jalasya parigrahasaMgraha phasa mUrkhajanasya kAluSyaM kliSTAdhyavasAyatvaM janayan utpAdayan anyopi nadIpUropi prazRddhaH san jalasya pAnIyasya kAluSyaM avilatvaM janayati / ulayorakyaM jasya jalasya / punaH kiM kurvan dharma eva drumo vRkSaH tasyonmUlana utpAdana racayan kurvan anyopi nadIpUraH pravRddhovRkSANAM utpATanaM karoti / punaH kiM kurvan nItikapAkSa mAkamalinI nItiAyaH kRpA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 sUktimuktAvalI dayA kSamA kSati tA eva kamalinyA tAH klizyan pIDayan anyopi nadIpUraH kamalinI: pIDayati / punaH kiM kurvan lobhAMbudhi SaDhayan lobha eva ambudhiH samudrastaM vaddha yan vRddhi nayan / "jahAlAho tahA loho" iti / punaH kiM kurvana dharmasya maryAdA eva taTa caraNadhidhirUpaM taTaM ugujan poDayana bhajayan / anyopi nadIpUraH pravRddhaH sana taTa pAtayati / punaH kiM kudham zubhamanohaMsapravAsaM dizan / zubhaM dharmadhyAnasahitaM yanmanAtadeva haMsastasya pravAsa paradezagamanaM dizan Adizan / bhanyopi nadIpUro haMsAn uDDApati ( ullApayati ) Irazo mUchI parigrahaH klezakaraH syAt / / 41 // __artha-isa padyameM parigraha kA varNana kiyA hai ki parigraha kaisA manarthakAraka hai-hRdaya kI kaluSatA ko paidA karatA huA, ajJAnatA ko racatA huA, dharma rUpI vRkSa ko bakhAitA huA, nIti dayA kSamA rUpI kamalinI ko kleza pahu~cAtA huA, lobharUpI samudra ko bar3hAtA huA, maryAdA rUpa taTa ko ukhAr3atA huA, zubha mana rUpa haMsa ko paradeza gamana karAtA huA parigraha rUpI madI kA pravAha vRddhi ko prAna huA kyA kyA anartha nahIM karatA kintu sAre hI anarthoM kA mUla kAraNa hai / isaprakAra parigraha ko burA jAna usakA parimANa karanA yogya hai| arthAta lobha kaSAya ko rokane ke liye parigraha kI maryAdA bAMdhanA caahiye| __ bhUyopi parigrahadoSAnAha-- mAlinIchandaH kalahakalabhavindhyaH krodhagRnazmazAnaM / vyasanabhujagarandhaM dveSadasyupradoSaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI sukRtavandavAgnirmArdavAmbhodavAyu / nayana nituSAro 'syarthamarthAnurAgaH || 42 || vyAkhyA - asya arthAnurAgaH parigraho parimUrchA rAgaH IdRzosti / kathaMbhUtaH kalaha eva kalabho bAlahastI tasya vidhyo vidhyAcala yathA vidhyAcale kalabhaH kIddhati tathA atya arthAnurAge dravyarAge kalaho bhavati / tathA kothagRazmazAnaM krodha eva gRdhaH pakSivizeSastasya zmazAnaM pretavanaM yathA gRdhraH zmazAne ramate tathA krodhaH / punaH vyasanabhujagarandhra vyasanameva kaSTameva bhujagaH sarpastasya bilaM / punadveSadarayupradoSa: dveSa eva dasyuzcaurastasya pradoSaH saMdhyAsamayaH / pradoSe caurANAM balaM bhavati tathA sukRtavandavAgniH sukRta eva puNyameva canaM tasya davAgniH dAvAnalaH / punarbhAvAMbhodavAyuH mArdavaM mRdutvaM komala tadeva aMbhodo meghastatra vAyuH / gunanayanalinatuSAra:nayo nyAya eva nalinaM kamalaM tatra tuSAro himaM / atyarthaM dravyAnurAgo lobho IdRzosti / ato na kartavyaH // 42 // 1 artha - padArthoM meM atizaya anurAga satpuruSoM dvArA tyAgane yogya hai| kyoMki adhika anurAga hI parimacha hai, adhika mamatA se nikRSTa karmoM kA bandha hotA hai, usI kA varNana kiyA jAtA hai :kalaha ( lar3AI ) rUpa jo hAthI kA baccA usake nivAsa ke liye vindhyAcala parvata ke tulya hai arthAt parigraha hI kalaha kA kAraNa hai, isI ke kAraNa bhAI bhAI kA zatru bana jAtA hai, krodha rUpI gRddha pakSI ke nivAsa kA sthAna- zmazAna ke samAna hai arthAt pariSada ke kAraNa hI koSa utpanna hotA hai| sAta vyasana rUpI sarpa ke bila ke samAna haiM, dveSa rUpa bora ko rAtri ke samAna 57
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI hai, puNya rUpa vana ko dAyAmala samAna hai, komala pariNAma rUpa megha ke ur3Ane ke liye pavana samAna hai| [ parigraha kI tRSNA ke kAraNa komala pariNAma kabhI ho nahIM sakate ) tathA naya rUpa jo kamala 4 usako jalAne ke liye tuSAra ke tulya hai aisA vicArakara padAthoM meM atizaya anurAga tyAgane yogya hai| mapi parihogamA-- zArdUlavikrIDitachandaH pratyarthI prazamasya mitramadhRtemoisya vizrAmamA / pApAnAM khanirApadAMpadamasaddhyAnasya lIlAvanaM / / vyAkSepasya nidhirmadasya sacivaH zokasya hetuH kaleH / kelIvezmaparigrahaH parihateyogyo viviktAtmanA / / 4 / / vyAkhyA-bho mavyAH ! ayaM parigraho murchAdhikya vivitAmanA vivekavatA pusA parihateH parihArasya yogyaH parihartumucitaH / kIhazaH prazamasya upazamasya pratyarthI zatruH / puna: aghRteH asaMtoSasya mitraM suhat / punarmohasya mohanIyakarmaNaH vA vizrAmabhuH vizrAmasthAnaM / punaH pApAnAM azubhakarmaNAM svaniH khAniH / punarApadA kaSTAnAM paI AspadaM 1 punarasaddhacAnasya ArauidradhyAnasya lIlAvanaM krIDAvanaM / punabyAMkSepazya vyAkulasya nidhinidhAnaM / punarmadatya ahaMkArasya sacivo maMtrI / punaH zokasya hetuH kAraNaM / punaH kaleH kalahasya kelIvezma koDAgRhamityarthaH // 43 // varSa- kaisA hai parigrahaH-samatA bhAva kA zatru hai, adhairya kA mitra hai arthAt parigrahI ke kisI kArya meM dhairya nahIM rahatA, moha
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI ke vizrAma karane kI bhUmi hai, pApoM ko khAni hai, ApattiyoM kA / sthAna hai, khode dhyAna kA kraur3Avana hai, vyAkulatAkA bhaekAra hai, ATha madoM kA mantrI arthAt sahAyaka hai, zoka kA kAraNa hai, kalaha kA krIr3AgRha hai, aisA aneka anarthoM kA kAraNa parigraha virakta citta puruSoM dvArA tyAga karane yogya hai / / 43 / / ) zArdUlavikrIDitachandaH bahistRpyati nendhanariha yathA nAMbhobhiraMbhonidhisa | tadvanmojhano dhanairapi dhanajanturna saMtuSyati // na tvevaM manute vimucya vibhavaM niHzeSamanyaM bhavaM / yAtyAtmA tadahaM sudhaiva vidadhAmyenAMsi bhUyAMsi ki ||44|| vyAsthA-yathA vahniH ghanairapi indhanaiH samidirna tRpyati na tRpti yAti / punaryathA aMbhonidhiH samudraH bhaMbhobhirja laiH kRtvA ma tRpyati tadvat tayorvat jaMtuH prANI jAtu kadAcita dhanairapi bahubhirdhanaiH dravyaH kRtvA na saMtuSyati na saMtoSaM prApnoti / kathaMbhUto jantu: mohena ghano niviDa tu punaH jantuH evaM na manute na jAnAti yadayaM AtmA jIvo niHzeSaM samastaM vibhavaM dravyaM vimucya tyaktvA anyaMbhavaM apara janma parabhavaM yAti tat tasmAt kAraNAt ahaM mudhaiva vRthaiva bhUyAMsi pracurANi enAMsi pApAni ki kimartha vidadhAmi karomi evaM na jAnAmi || 44 / / atra nandarAjakathA prsiddhaa| iti pariprahaprakramaH dharma-jaise isa saMsAra meM agni iMdhana se tRpta nahIM hotI hai, jala se samudra tRpta nahIM hotA usI prakAra asyanta lobhI prANI adhika dhana hone para bhI saMtoSa ko prApta nahIM hotA aura yaha merA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 sUktimuktAvalI AtmA to sampUrNa vibhAva ko chor3a kara parabhava ko calA jAtA hai to phira maiM vyartha hI aneka ghora pApoM ko kyoM karatA hU~ ? aisA kabhI bhI vicAra nahIM karatA hai| bhAvArtha --- agara saMsAra kA samasta dhana bhI ise prApta ho jAya to bhI kabhI yaha mohI prANI santoSa dhAraNa nahIM karatA / tathA yaha jagata kA vaibhava kabhI sAtha bhI nahIM jAtA saba yahIM para par3A raha jAtA hai to meM kyoM pApopArjana karUM jisase naraka tiryacca Adi kI bhayaMkara ghora vedanAoM kA sAmanA karanA paDe aisA kabhI vicAra vimarza nahIM karatA // 44 // tatra naMdarAjAkathA | atha krodhajayArtha - mupadezamAhazArdUlavikrIDitambaH yo mitraM madhuno vikArakaraNe saMtrAsasaMpAdane / sarpasya prativimvamaGgadahane, saptArciSaH sodaraH || caitanyasya niSUdane vipataroH sabrahmacArI ciraM / sa krodhaH kunalAbhilASakuzalaiH nirmUlamunmUlyatAM ||15|| vyAkhyA - AtmanaH zreyovAMdyAcaturairnaraiH sa krodhaH kopo nirmUlaM samUlaM yathA syAt tathA unmUlyatAM ucchidyatAM saH kaH yaH krodhaH vikArakaraNe cittAdivikAravidhAne madhuno madyasya mitra suhRt / punaryaH krodhaH saMtrAsa saMpAdane bhayajanane sarpasya pratini sarpasadRzaM / punaryaH krodhaH bhaMgadaddane zarIraprajvAlane saptArciSo'sneH
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ da sUktimuktAvalI sodaro'gnetA / punaH yaH krodhaH caitanasya jJAnasya nipUrane vinAsahabhogIzane viSalaroH viSavRkSasya ciramatizayena sabrahmacArI sahapAThI | ki ___artha-jo krodha citta ko vikRta karane meM madya kA mitra hai arthAt zarAba jaisA vikArI hai [ krodha ke kAraNa viveka naSTa ho mAtA hai ] bhaya ke utpanna karane meM sarpa tulya hai, zarIra ko jalAne meM amni ke samAna hai arthAt krodha ke Aveza meM Akara prANI agni samAna jAjvalyamAna hone lagatA hai, cetana ( AtmA) ke jIvana ko naSTa karane meM viSavRkSa kA cirakAla sAthI hai arthAt viSavRkSa ke samAna hai| AtmA kA hita cAhane vAle catura puruSoM dvArA vaha kroSa jar3ase davADha diyA jAnA caahiye| bhAvArtha-AtmakalyANa ke icchuka puruSoM ko cAhiye ki aisA krodha kabhI na kareM jisase heyopAdeya rahita buddhi ho jAya bhataH krodha kA sarvathA tyAga karanA hI zreyaskara hai // 45 // hariNIchandaH phalati kalitazreyAzreNIprasUnaparamparaH / prazamapayasA sikto mukti tapazcaraNadra maH / / yadi punarasau pratyAsattiM prkophvirbhujo| bhajati labhate bhasmIbhAvaM tadA viphalodayaH // 46 // vyAkhyA-tapazcAritrarUpaeSa drumo vRkSaH mukti mojhaM phalati niSpAdayati / kathaMbhUtaH kalitazreya gIprasUnaparamparaH phalitA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 sUktimuktAvalI utpAditA zrayasAM puNyAnAM kalyANAnAM vA zreNiH rAjireva prasUnAnAM puSpANAM paramparA paMktiryena saH / punaH kathaMbhUtaH prazama evaM upazama eva payo jalaM tena siktaH sekaM prApitaH / yadi punaH paraM tu asau tapazcaraNadrumaH prakopacavirbhujaH koSabaha: pratyAsatti sAmIpyaM bhajati Azrayati tadA bhasmIbhAvaM bhasmarUpatAM labhate prApnoti / kathaMbhUtaH viphalodayaH vigataH phalasyodayo yasya phalodayarahitaH // 46 // artha - zanta zijIMcA huA tapazcararUpI vRkSa aneka puNya samUha rUpa puSpoM kI paMktiyoM se suzobhiva hotA huA mokSa rUpI phala ko phalatA hai ( mokSaphala ko detA hai ) yadi vaha tapa rUpI vRkSa krodha rUpI agni ko nikaTatA ko prApta ho to phira binA phala diye hI dUgdha ho jAtA hai / bhAvArtha- muktirUpI phala ko denevAlA tapa rUpI vRkSa hai / agara krodha - agni kA sevana ho jAya to vaha tapavRzca bhasma ho jAya ataH krodha kA tyAga kara denA hI kalyANakArI hai // 46 // punaH krodhadozanAhazArdUlavikrIDitabandaH saMtApaM tanute bhinazi vinayaM sauhArdamutsAdayatyudvegaM janayatyavadyavacanaM te vidhatte kaliM // / -- " kIrti kRntati durmatiM vitarati vyAhRti puNyodayaM / datteyaH kumatiM sa hAtumucito, roSaH sadoSaH satAM ||47| vyAkhyA - sa roSaH krodhaH satAM satpuruSANAM dAtuM tyakta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI bacito yogyo'sti / kathaMbhUtaH roSa: sadoSaH anekadopaH sahisaH / saH kaH yo roSaH saMtApaM cisodvegaM tanute vistArayati / puna yo roSo vinayaM vinayaguNaM bhinatti vidArayati vinAzayati / punaryo roSaH sauhAdra mitrabhAva utsAdayati vinAzayati / punaryaH udvega uccATanaM janayati / panayaH avayavacanaM asatyavacanaM sUte utpAdayati / punayaH kali kalaI vidhase karoti / punaryAropaH kauti yazaH kIrti kRntati chinatti / punaryodurmasiM duSTabuddhi vitarati-dase / punayaH puNyodayaM dharmasya udayaM vyAhani vinAzayati / punaryaH kugati narakatitha ggati datte dadAti / sa roSaH satAM hAtumucitaH // 4 // (artha--jo krodha mantApa ko bar3hAtA hai vinaya ko naSTa karatA hai, mitratA ko ukhAI detA hai, arthAt jisase bhinnatA naSTa ho jAtI hai, udvega ko utpanna karatA hai, nindya vacana ko utpanna karatA hai, kalaha karatA hai, kIrti ko kATa DAlatA hai arthAta naSTa kara detA hai, kubuddhi, paidA karatA hai, puNya ke udaya ko naSTa kara denA hai, kugati ko detA hai arthAt mara kara prANI kugati meM jAtA hai aisA aneka doSoM ko utpanna karane vAlA vaha kodha sajjana puSoM dvArA tyAga karane yogya hai // 47 // zArdUlavikrIDitachandaH yo dharmaM dahati drumaM dava ivonmathnAti nIti latA / daMtIvendukalA vidhutuda iva kliznAti kIrti nRNAM / / svArthaM vAyurivAmbudaM vighaTayatyullAsayatyApadaM / tRSNAM dharma iyocitaH kRtakRpAlopaH sa kopaH kathaM // 48 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA-yo dharma dahati sa kopa krodhaH kathaM kegopAyenocitaH yogyaH syAt api tu na kathamapyucitaH / saH kaH yaH kopo dharma zreyo pahati bhasmIkaroti / kaH kimiva davo dAvAnalo mamiva yathA dAvAnalo durmavRkSaM dahati / punaryo nItinyAyaM unmadhnAti unmUlayati kaH kAmiva dantI hastI latAmiva yathA hastI latAmunmUlayati / nRNAM manuSyANAM kIrti kliznAti pohayati gamayati / kaH kAmiva vighutudo rAhuriMdukalAM candralekhAmiva / punayoM roSa: svArtha vighaTayati / spheTathati kaH kamiva vAyarabudamiva yathA vAyumedhaM vighaTayati punayaH ApadaM kaSTaM ullaasyti| vistArayati kaH kAmiva dharma: prISmaH tRSNAmiva / yathA tapastRSNAM tuSAM vardhayati / punaH kathaMbhUtaH kopaH kRtakRpAlopaH kRttaH vihitaH kRpAyA dayAyA lopo vinAzo yena saH // 48|| iti krodhaprakramaH artha-jo krodha vRkSa ko dAvAnala agni ke samAna manuSyoM ke dharma ko jalA detA hai, latA ko hAthI ke samAna nIti ko lakhAda detA hai, candramA kI kalA ko rAhu ke samAna kIrti ko malina phara detA hai, megha ko pavana ke samAna svArtha ko naSTa kara detA hai, pyAsa ko dhUpa ke samAna ApattiyoM ko bar3hAtA hai aura jisa zodha ke kAraNa dayAbhAva kA sarvathA lopa ho jAtA hai / ailA vaha kodha karanA kisa prakAra ucita hai arthAt nahIM karanA cAhiye / kyoMki koSa mahAna dhanartha karatA hai / isakA tyAga karanA hI ucita hai // 48 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ stimuktAvalI atha mArasya doSAnAha mandAkAntA chandaH yasmAdAvirbhavati vitatirdustarApanadInAM, yasmin ziSTAbhitacitta mAmalAmApikA / . yazca vyAptaM vahati vadhadhI dhumyayA krodhadAvaM, taM mAnAdri parihara durArohamocityavRtteH // 49 / / vyAkhyA-mo bhavyaprANin | aucityavRtteH icitAcAra karaNAta tadyogyavinayavidhAnAta taM mAnAni mAna ahaMkAra eva adrista ahaMkAraparvataM parihara syaja muruca / taM kaM yasmAt mAnAdre: dustarA tarItuM azakyA bhApannadInAM kaSTArUpanadInAM vitatiH zreNirAvibhavati prakaTIbhavati / anyasmAdapyanadInAM vitatiH prAdubhavati / yathA yasmin mAnAdrI ziSTAbhi rucitaguNaprAmanAmApi nAsti / ziSTAnAM uttamAmA abhirucitAH prItidAyino ye guNA jJAnAdayaH audAryAdayo kA teSAM prAmaH samUhastasya nAmApi nAsti guNAnAM lava lezopi n| punaryo mAnAdriH krodhadAvAnalaM vahati dhase / kathaMbhUtaM bodhadAcaM vadhadhI dhUmyayA vyAptaM / hiMsAbuddhidhUmasamUhenAlIdaM / punaH kathaMbhUtaM durArohaM ArodumazakyaM athavA aucityavRtteH yogyatAyA durAroha // 4 // artha-jisa ( mAnakaSAya ) se ahaMkAra rUpI parvata se kaThinatA se pAra karane yogya ApattirUpI nadiyoM kA samUha nikalatA hai arthAt mAna ke kAraNa hI aneka ApattiyAM sira para AtI haiM, jisa mAnarUpI parvata meM sajana puruSoM dvArA grahaNa karane yogya guNa rUpI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 . sUktimuktAvalI prAma kA nAma bhI nahIM hai arthAta ahaMkAra ke kAraNa manuSya ke saba guNa naSTa ho jAte haiM. aura jo mAta hiMsA buddhirUpI dhUma se caaroN| tarapha phaila kara krodharUpI agni ko dhAraNa karatA hai / ( mAna ke kAraNa jIvoM kI hiMsaka buddhi tathA krodhAgni jAjvalyamAna ho jAtI hai ) aise asa kaThinatA se pAra karane yogya mAnarUpI parvata ko ucita kAryoM se, sadAcaraNa se zyAga denA cAhiye / / 46 // bhUyomAnadoSAnAha - zikhariNI chandaH zamAlAnaM bhajanvimalamatinAhI vighaTapan , kirandukpiAMzUlkaramagaNayannAgamaNim / bhramannuyA~ svaraM vinayavanavIthIM vidalayan / janaH kiM nAnatheM janayati madAMdho dvipa iva ||50 // vyAkhyA-madAndho jana: kimanartha na janayati madena AIkAreNa andho gatekSaNo janaH ke ke bhana na janayati notpAdayati api tu sarva bhanI janayati ka iva dvipa iva mattagaja iva yathA mAMgho dvipo anartha upadravaM janayati / kiM kurvan zamAlAnaM bhaMjan zama eva upazama eva bhAlAnaM gajabandhanastambhaM maMjana unmUlayan / punaH kiM kurvan vimalamatinA nirmalabuddhi eva nADI bandhanarajjutAM vighaTayan troTayam / punaH kiM kurvan durvApAzUkara durvAgeva durvacanameva pAMzu dhUlistasyAH nakara samUha kirana vicapan / punaH Agama eva siddhAMta eSa saNiH aMkuzastaM avagaNayan avicArayan / punarvicayanayadIthIM
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikAyata vinaya eSa nayavIthI nyAya zreNistA vivalayan vidhvaMsayan anyopi madAMdho hastI etAni vastUni karoti // 50 // artha-madAndha puruSa kI ceSTA kA varNana karate huye AcArya kahate haiM ki-mAna kaSAya kaisI hai--samatA bhAva rUpI bandhana ke khambhe ko ukhAr3atA huA, nirmala buddhirUpI sAMkala ko tor3atA huA, durvacana rUpI dhUla ke samUha ko bakheratA huA, AgamarUpI aMkuza ko nahIM ginatA huA pRthvItala meM icchAnusAra bhramaNa karatA huA, vinaya rUpI bAga kI galI ko dalamalIna karatA ( kucalatA huA ahaMkAra se andhA puruSa madonmatta hAthI ke samAna kyA kyA anartha nahIM karatA 1 kintu sabhI prakAra ke anartha kara DAlatA hai ataH mAna kaSAya ko tyAga kara mArdava dharma dhAraNa karanA yogya hai | // 50 // ) punarAha zArdUlavikrIDitachandaH aucityAcaraNaM vilupati payovAha nabhasvAnika / pradhvaMsaM vinayaM nayatyahiriva prANaspRzA jIvitam / / kIti karaviNI mataGgaja iva pronmUlayatyaMjasA / mAno nIca havopakAranikaraM hanti trivarga nRNAM / / 5 / / vyAkhyA-mAno'haMkAro nRNAM puMsAM trivarga dharmArthakAmarUpa haMti nAzayati kaH kamiva nIcomanuSyaH upakAranikaramiva yathA nIca upakArasamUha hati tathA / punaHmAna aucityAcaraNaM yogyAcAra vilampati spheTayati kaH kamiva nabhasthAna vAyuH payoSAhamiva / puna
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 sUktimuktAvalI manaH prANaspRzAM prANinAM vinayaM abhyutthAdika ase yaM nayati ka: kamiva ahniH sarpo jIvitamiva yathA sarpoM jIvitaM kSayaM nayati / punaraMjasA vegena kIrti pronmUlayati kaH kAmiva mattagajo hastI kairaviNa kamalinIM pronmUlayati tadvat // 51 // artha - tIvra pavana jaise bAdaloM ko naSTa kara detA hai arthAt ghAyu ke vega se jisa prakAra saba bAdala vighaTa jAte haiM usI prakAra mAna kaSAya ke kAraNa manuSya kA ucita AcAra vicAra naSTa ho jAtA hai, jIvoM ke jIvana ko jaise sAMpa naSTa kara detA hai vaise hI mAna vinayaguNa ko naSTa kara detA hai ( ahaMkArI ke vinaya bhAva kadApi nahIM hotA ) kamalinI ko jaise hAthI khAda DhAlatA hai vaise kIrti ko zIghra hI naSTa kara detA hai-mAna ke kAraNa kIrti naSTa ho jAtI hai, aura upakArI ke upakAra ko jaise nIca puruSa naSTa kara detA hai / arthAt kiye huye upakAra ko bhUlakara nIca manuSya upakAra karane vAle kA ahita kara DAlatA hai usI prakAra mAna kaSAya manuSyoM ke dharma, artha, kAma ina tInoM padArthoM ( puruSArthoM ) kA nAza kara detA hai // 51 // bhUyazvAha vasantatilakA chandaH muSNAti yaH kRtasamastasamIhitArthaM / vinayajIvitamaGgabhAjAM // saMjIvanaM jAtyAdimAnaviSajaM viSamaM vikAraM / tUM mArdavAmRtarasena nayasva zAMtim // 52 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA-yo mAno'GgabhAnAM prANinA vinayajIvitaM vinayaguNarUpaM jIvitaM muSNAti ucchitti / kathaMbhUtaM vinayajIvitaM kRtasamastasamIhitArtha saMjIvanaM kRtaM samastAnAM samIhitAnAM vAMchitArthAnAM saMjIvanaM yena tat taM jAsyAdimAnaviSajaM jAtilAbhakutzcaryabalarUpasapaHzrutAnAM mAno'haMkAra eSa viSaM tasmAtsamudbhavaM utpanna viSamaM ghoraM vikAraM mArdavAmRtarasena mRdutAsudhArasena zAMti upanAma nayasva prApaya / / 52 / / mAnatyAge bAhubalidRSTAntaH iti maanprkrmH| artha-jo mAna prANiyoM ke sampUrNa vAhichatArtharUpa tathA saMjIvana auSadhi svarUpa vinaya ko curA letA hai arthAt mAna ( ahaMkAra) ke sadbhAva meM pUjya puruSoM ke prati Adara satkAra kI bhAvanA rUpa vinaya guNa sarvAthA naSTa ho jAtA hai ataH usa jAtyAdi pATha prakAra ( jAtimaca, kulamada, balamada, Rddhimada, sapamada, zarIramada, jJAnamada, aizvaryamada ) ke mada rUpa viSa se satpanna huye viSama vikAra arthAt roga ko mArdava dharma (komala pariNAma ) rUpa amRta pAna se zAnta karo / mAna rUpI roga ko mArdavAmRta se zAnta karanA cAhiye / / 52 // atha mAyAtyAgamAha-- mAlinIchandaH 18.kuzalajananavandhyAM satyasUryAstasamdhyAM / kutiyuvatimAlA mohamAtaMgazAlAm / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI zamakamalahimAnIM duryazorAjadhAnI / myArAsahAyAM dUraso muzca vAyAm / vyAkhyA--mo bhavyajana ! mAyAM kapaTa dUrato muJca tyaja / kathaMbhUtAM mAyAM kuzalasya kSemasya janane utpAdane baMdhyA baMdhyAstrIrUpAM punaH satyameva sUryastasyAstamanAya saMdhyA tAM / punaH kathaMbhUtAM kugatireva yuvatistasyA varaNamAlA taaN| punamoha evaM mAtaMgastasyazAlA baMdhanasthAnam tA / punaH kiMbhUtA zama eva upazama eva kamalAni teSAM himAno himasaMhatiH tAM / punaH kiMbhUtAM duryazaH apakIrtiHtasya rAjadhAnI nivAsanagarI tAM / punaH kiMbhUtAM vyasanAnAM kaSTAnAM zatAni sahAyAH yasyAH sA to IhI mAthAM dUrato mukhya tyaja // 53 // martha -isa padya meM mAyAcArI ke tyAga kA upadeza hai vaha mAyA kaisI hai- kalyANa ke utpanna karane meM bandhyA strI ke samAna hai (mAyAvI vyakti ke kabhI bhI kalyANa kI bhAvanA pratpanna nahIM ho sakatI ), satya vacana rUpI sUrya ke asta hone ke liye sandhyA ke samAna hai, moha rUpI hAtho ke liye zAlA ke samAna hai, samatA bhAva rUpI kamaloM ko nAza karane ke liye tupAra [ pAlA ] samAna hai, apakIrtikI rAjadhAnI hai, saiMkar3oM vyasanoM ko apanna karane meM sahAyaka hai aisI mAyA kaSAya ko dUra hI se tyAga denA cAhiye // 53 / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI punarAha--- upendravajrAchandaH vidhAya mAyAM vividhairupAyaiH / parasya ye baJcanamAcaranti // te cayanti tridivApavarga sukhAnmahAmohasakhAH svameva / / 54 // vyAkhyA-ye janAH vividharnAnAprakArarupAyaH mAyAM kapaTa vidhAya kRkhA parasya anyajanasya dharma AcarAnta kunti te janAH mahAmohasakhAH madajJAnayuktAH santaH vidivApavargasukhAna devalokamokSasukhAn svamevAtmAnameva banayanti vipratArayanti tyAjathanti || 54 // artha-jo loga aneka prakAra se mAyAcArI ( jAlasAjI ) karake dUsare logoM ko Thagate haiM, anyathA pratipAdana karake mithyAmArga meM lagAte haiM ve mahAmoha ke mitra ( moha karma ke paza hokara ) svarga aura mokSa ke sugama se apane Apako vaMcita karate haiN| bhAvArtha-niSkapaTa pariNAma sarIralI anya sasyatA saMsAra meM prazaMsA ke yogya nahIM hai aura mAyAcArI jaisI anya asatyatA nindA ke yogya nahIM hai| kapaTI puruSa ke vratoM kA pAlana karanA, kaThina tapazcaryA Adi karanA sarva niSphaLa hai| jo mAyAvI dUsaroM ko apane vAgjAla meM phaMsA kara harSa mAnate haiM ve svayaM bhAyAcArI pariNAmoM se nikRSTa banda kara apane prAtmAko narka garva meM patana karAte haiN| isalie mAyAcAra rUpa pariNAmoM ke tyAge binA isa loka meM,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI paraloka meM jIvoMko sukha zAMti prApta nahIM ho sakatI // 54 / / punarmAyAdoSamA--- vaMzasthachandaH mAyAmavizvAsavilAsamandiraM / durAzayo yaH kurute dhanAzayA / so'narthasAtha na patantIkSate / yathA viDAlo laguDhaM payaH pican / / 5 / / vyAkhyA-yo durAzayo duSTacitto jano dhanAzayA dravyasya vAMchayA lobhena mAyA kapaTa kurute vidadhAti sa jana Atmano'narbhasArtha kaSTasamUhaM patantaM AgachantaM nekSane nAlokate / kathaM yathA vidyAlo mArjAraH payo dugdhaM piban san lakuTaM daNDaprahAra nekSate maalokte| kathaMbhUtAM mAyA avizvAsasya apratIteH vilAsamandiraM krIDAgRhaM maMdirazabdasya ajahalligatvAt / / 55 / / artha-jo duSTa abhiprAya [ pariNAma ] vAlA puruSa dhana kI icchA se avizvAsa ke krIDA-sthAna rUpI mAyAcArI ko karatA hai vaha apane Upara AI vipattiyoM ko nahIM dekhatA hai| jisa prakAra dUdha ko pItA huA bilAva Upara se apane Upara par3atI huI laphadI ko nahIM dekhatA hai / kheda hai ki mAyAcArI dUsaroM kA aniSTa socatA hai parantu dhasa mAyAcArI se svayaM apanA ahita-aniSTa ho jAtA hai isase vaha jarA bhI nahIM DaratA hai / / 5 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ punarAha - kinukAralI vasantatilakAdvandaH sugdhapratAraNaparAyaNamujjahIte / yatpATavaM kapaTalaMpaTa citavRtteH || jIryatyupaplavamavazyamihApyakRtvA / nApathya bhojanamivAmayamAyatI tava ||56 || tat i vyAkhyA - kapaTe mAyAyAM laMpaTA vAMchAyuktA cittavRttimanovyApArI yasya saH tasya puruSasya yatpATavaM cAturya jite ullasati 4 tatpATayaM avazyaM nizcayena Ayato AgAmikAle upaplavaM upadragaM akRtvA avidhAya na jIryati na pariNAmaM yAti / kiMtu tasya vipAko bhavatyeva kimiva apathyabhojanaM Amayamiva yathA apathyaM bhojanaM jemanaM AmacaM rogaM akRtvA Ayatau na jIryati na yAti / kathaMbhUtaM pATavaM mugdhAnAM mUrkhANAM pratAraNe gaMcane parAyaM tatparaM // 56 // atra mallinAthajIva mahAbaLa dRSTAMtaH bhASAbhUta dRSTAntazca / iti mAyAprakramaH artha- sadA kapaTa karane meM tatpara citrA rakhane vAle puruSa kI bhole puruSoM ko Thagane meM jo caturatA ullAsamAna hotI hai vaDh kapaTa caturatA avazya ho phala dene ke kAla meM jaise apathya bhojana roga utpanna kiye binA nahIM rahatA usI taraha kapaTa pravRtti bhI loka meM binA kucha upadrava kaSTa die binA nahIM rahatI hai| tAtparya yaha hai ki jaise - apathya bhojana karane se roga avazya hI utpanna hotA hai usI prakAra kapaTI puruSa dUsaroM ko Thaga kara bhale hI kucha kAla taka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 sUcimuktAvalI Ananda manAve, harpita ho para antameM mAyAcArI kA phala isa loka meM to unheM bhoganA hI par3atA hai aura paraloka meM bhI mara , kara durgati ke duHkha unheM bhogane par3ate haiN| yaha eka aTala siddhAnta hai ki "yaskaroti tadavazyameva bhuke" jo jIva jaisA karmopArjana karatA hai usakA avazya hI use phala bhoganA par3atA hai // 56 / / atha lomatyAgopadezamAha---- zArdUlavikrIDitahandaH yadurgAmaTavImaTanti vikaTaM kAmanti dezAntaraM / gAinte gahanaM samudramatanuklezA kRrSi kurvate / sevante kupaNaM pati gajaghaTAsaMghadRduHsaMcaraM / santi pradhanaM dhanAndhitadhiyastallobhavisfarjitaM // 57|| vyAkhyA--ghanena visena aMdhitA aMdhaprAyA kRtA ghIvuddhiryeSAM te IdRzAH puruSAH yA dugauM viSamA aTavImaraNyaM aTaMti bhrAmyanti / punayaMt vikaTaM vistIrNa dezAntaraM kAmati bhramanti / punaryan gahanaM duravagAhaM samudra gAhante pallaMghayaMti / punayaMta atanuklezAM bahukaSTa sAdhyAM kRSikarSaNa kSetrAdi phote vidhaaro| punaryat kRpaNaM adAtAraM pati svAmina senN| punaryana rAjaghaTAnAM hastisamUhAnI saMghaTanena duHsaMcaraM gaMtumazakyaM pradhanaM yuddha' pratisarpati gacchati tat sarva lobhasya visphUrjitaM ceSTitaM jAnIhi / lobhavazAdevAni vastUni kurvanti asaH kAraNAt lobhalyAjya eva / / 57 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 74 artha-dhanake kAraNa se andha huI buddhi hone ke kAraNa se hI puruSa gahana aTavI meM karate haiN| videza meM namana ko haiM, gahare samudra kA avagAhana karate haiM, adhika kleza vAlI khetI karate haiM, kaMjUsa svAmI kI sevA karate haiM aura aneka hAthiyoM ke saMghaTa hone se calanA hai. kaThina jahAM para aise yuddha meM jAte haiM yaha lobha kA hI to mAhAtmya hai| loma ke vazIbhUta hokara manuSya kyA 2 pApa nahIM karatA hai kintu sabhI pApa kara baiThatA hai kyoMki lobha hI samasta pApoM kA sajA hai ataH lobha kA tyAga karanA hI ucita hai / / 57 // punarAha zArdUlavikrIstichandaH mUlaM mohaviSadrumasya sukRtAmbhorAzikumbhodbhavaH / krodhAgneraraNiH pratApataraNipracchAdane toyadaH / / krIDAsadmakalevivekazazinaH svarbhAnurApanadIsiMdhuH kIrtilatAkalApakalamo lomA parAbhUyatAM // 58), . .zrinyn Ensinou an. Sa ___ vyAkhyA-bho manyAH | lobhaH parAbhUyatAM nirAkriyatA sya- 5 jyatAM moha eva ajJAnameva viSadrumo viSatarustasya mUlaM jadArUpaM mUla zabdasyA'jailligalAM / punaH kathaMbhUto lobhaH sukRtameva puNyamevAMbhorAzi samudrastasya zodhaNe kumodbhavo'gastiriva / punaH kodhAgneH araNiH krodha eva agnistasya araNI kASTa utpattisthAnaM / punaH pratApa eva taraNiH sUryaH tasyAcchAdane toyado bheSobhra / punaH kaleH kalahasya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI krIDAsA lIlAgRhaM / punarvivekaH eva puNyApuNyavicAra evaM zazI candrastasya svarbhAnuH rAhuH / punaH ApannadIsiMghuH ApadaH kanAnyeka nAstAsAM siMdhuH samudaratAsAM sthAnarUpatyAt / puna: kiM kIrtireva' latA vallI tasyAH kalApaH samUhastasya vinAze kalamo harita zAva IzI komI jIyataH / / artha kaisA hai lobha-moharUpa viSavRkSa kA mUla hai. puNyarUpI samudra ko zoSaNa karane ke liye agastya RSi samAna hai [aisI eka kiMvadantI hai ki aMguSTha pramANa agastya RSi ne sArA sAgara kA jala pI liyA thA ] arthAta ati lobha ke kAraNa pApa bandha hone se puNya kA kSaya ho jAtA hai puNya kA anubhAga sarvathA / hIna ho jAtA hai, koca rUpI agni ko bar3hAne ke liye bharaeiNyakI lakar3I hai, pratApa rUpI sUrya ko Dhakane ke liye bheSoM ke samAna hai, kalaha ke kroza karane kA sthAna hai. vika rUpI candramA ke liye rAha samAna hai, bhaneka bhApati rUpI nadiyoM kA samudra hai, tathA kIrti rUpI latA samUha ko ukhAr3ane ke lie hAthI ke bacce ke samAna hai arthAt manuSya kI kI ipara kAlimA laga jAtI hai aisA aneka anoM kA mUlabhUta eka lobha hI hai ataH usakA tiraskAra karanA cAhie . arthAta usa loma kA tyAga kara denA cAhie // 5 // punarAha vasantatilakA chanH niHzeSadharmavanadAhavijammamANe / duHkhaughabhasmani visarpa dakIrtidhUme / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcimuktAvalI bADhaM dhanendhanasamAgamadIpyamAne / lomAnale zalabhatAM labhate guNaughaH ||9|| khw vyAkhyA - lobha evAnalo'gniH tasmin lobhAnale guNaudho jJAnAdiguNAnAM bhadhaH samUhaH zalabhatAM pataMgAM labhate patanachajjalati / kathaMbhUte lobhAnale niHzeSaM samastaM yad dharma eva vanaM tasya dAhena vibhamANaH vistAraM prApnutrat tasmin / punaH kathaMbhUte duHkhAnAM oghaH samUha eva bhasma rakSA yatra saH tasmin / punaH kathaMbhUte visarpat prasaradapakIrti eva ghUmo yasmAt sa tasmin / punaH kathaMbhUte bADhaM atizayena dhanAnyeva dravyANyadhanAni edhAMsi teSAM samAgamena Agamena dIpyamAno'tyantaM prajvalata bRddhiprApnuSat tasmin / saguNAH pataMgavat bhavaMti saMtoSeNa lobho nivAryaH syAt // 56 // + artha- samasta dharma rUpI vana ko jalAne vAlI agni kI vRddhi ho rahI hai jisameM duHkhoM kA samUha ho bhasma hai jisameM, apakIrti rUpI dhuMA phaila rahA hai jisameM, icchita dhanarUpI Indhana ke milane se jAjvalyatA ho rahI hai jisameM aisI lobharUpI agni meM guNoM kA samUha pataMgoM ke samAna jalakara bhasma ho jAtA hai arthAt lobha ke kAraNa saba guNa naSTa ho jAte haiN| sArAMza - yaha hai ki koI muni yA Avaka dharma pAlana kare aura anarthakArI lobha ke phaMde meM par3a jAya to guNa naSTa ho jAne se saMsAra meM apakIrti ho jAtI hai ataH lobha kA tyAga karanA hI zreyaskara hai // 56 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ US sUktimuktAvalI atha santoSaguNamAha zArdUlavikrIDita chanda: 'jAtaH kalpataruH puraH suragavI teSAM praviSTAgRhaM / ciMtAratnamupasthitaM karatale prApto nidhiH sannidhiM // vizvaM vazyamavazyameva sulabhAH svargApavargazriyo / ye saMtoSa mazeSadoSadahana dhvaMsAM vibhrate || 60|| ) / vyAkhyA - ye janAH saMtoSaM tRSNA nirodhaM vibhrate dharaMti teSAM purosh kalpataruH kalpavRkSo jAtaH pratyakSo'bhUta / punasteSAM gRhaM suraaat kAmadhenuH praviSTA AgatA / punasteSAM karatale cintAmaNiratnaM pasthitaM bhAgataM / punasteSAM nidhAnaM dravyasya nidhiH sannidhiM samIpaM prAptaH / punarvizvaM jagat avazyaM nizcitaM teSAM vazyaM jAtaM / punasteSAM svargApavargatriyaH devalokamokSasaMpadaH sulabhAH suprApAH syuH / kathabhUtaM saMtoSaM azeSadoSadahanAsAMbudaM azeSAzca te doSAzca azeSadoSAH teSAM dahanaM tasya dahanasya dhvaMsaH azeSadoSadhvaMsanAya ambudaH meghaH taM / ataH saMtoSa eva kartavyaH atra subhauma cakravartidRSTAntaH // 60 // iti lobhaprakramaH (artha--- jo puruSa sampUrNa doSa rUpI agni ko naSTa karane ke lie meghoM ke samAna samtoSa ko dhAraNa karate haiM unake Age kalpavRkSa utpanna ho jAtA hai, kAmadhenu unake ghara meM praveza karatI hai, cintAmaNi rahana unake hastatala meM upasthita ho jAtA hai, nidhi unake nikaTa A jAtI hai, svarga mukti kI lakSmI sulabhatA se
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI - prApta hotI hai, aura sArA saMsAra avazya hI una varzanahIM jAtA hai|) bhAvArtha:--o puruSa santoSa dhAraNa kara dhArmika jIvana vyatIta karate haiM unake puNya udaya se unheM isa loka, paraloka meM saba sukha ke sAdhana milane haiN| kalpavRkSa, kAmadhenu, cintAmaNiratna, nava nidhiyA~ Adi sabhI padArthoM kA sahaja hI samAgama ho jAtA hai aura to kyA ? karma kATa kara ananta avinAzI siddha padaM pAte haiN| . __atha saujanyavidhAnopadezamAha zikhariNI chandaH vara kSiptaH pANiH kupitaphaNino patrakuhare / varaM jhapApAto jvaladanalakuMDe viracitaH // varaM prAsaprAntaH sapadi jaTharAntarvinihito / na janyaM daujanyaM tadapi vipadA sama viduSA // 6 // ___ vyAkhyA-kupitasya phaNinaH adhasya sarpasya vaktrakuhare mukhavivare pANihastaH kSipto ni:kSiptaH san varaM meM yAn / punamadanalakuDe prajvalana agnikuThe jhapApAto viracitaH kRto varaM zreSThaH / punaH prAsasya kuntasya prAntomaM jaThagantaH daramadhye vinihitaH kSipto varaM aSTaH / tadapi viduSA paMDitena paurjanyaM paizUnyaM na janya na kartavyamedha / kiMbhUtaM daujanyaM vipadA ApA kaSTAnAM sama gRha sthAnamityarthaH / ataH kAraNAta saujanyameva vidheyaM // 11 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha- kopa ko prApta hue sarpa ke mukha rUpa chidra meM hAtha DAlanA acchA hai, prajvalita agni ke kueDa meM kampApAta lenA kUda par3hanA zreSTha hai, zIghra hI viSa khA lenA bhI acchA hai parantu vidvAnoM ko vipattiyoM kA ghara durjanatA kA karanA acchA nahIM hai / bhAvArtha - tatkAla mara jAnA to zreSTha hai parantu durjanatA kA vyavahAra karanA yA durjanoM ko saMgati karanA uttama nahIM hai // 61 // punarAha --- Fo vasaMtatilakA chandaH saujanyameva vidadhAti yazazcayaM ca / svaHzreyasaM ca vibhavaM ca bhavakSayaM ca || daurjanyamAvahasi yatkumate tadartham / dhAnye davaM dizami tajjalaseka sAdhye || 62 || / vyAkhyA - saujanyameva sujanataiva puMsAM yazazcayaM kIrtisamUhaM vivAti karoti / punaH svazreyarsa kalyANaM vidadhAti / punarvibhavaM drayaM vidadhAti / punarbhatrakSayaM saMsAracayaM mokSaM vidadhAti / tato he kumate he kubuddha e yattadarthaM yazazcayAdyarthaM daurjanyaM pizunatAM Avahasi gharasi / tat dhAnye dhAnyakSetre davaM dAvAgni dizasi dadAsi / kathaMbhUte dhAnye jalasekasAdhye jalasya sekena siMcanena sAdhye niSpAdanIye tatra dAvaM dadAsi // 62 // artha -- he ajJAnI jIva ! sajjanatA ho kIrti ko saMcita karatI hai, AtmakalyANa sampadA ko detI hai tathA janmamaraNa rUpa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI saMsAra kA kSaya karatI hai / yadi tuma kIrti, kalyANa, sampaci Adi ke lie durjanatA kA vyavahAra karoge to samajho ki tuma jala siMcana karane yogya dhAnya meM agni DAlane kA kArya karate ho / isalie dujanatA kA vyavahAra sarvathA tyAgane yogya hai aura sajjanatA kA vyavahAra hI kalyANakArI hai| dAridraya pi sujanava zreSThatyAha pRthvInA varaM vibhavavandhyatA sujanabhAvabhAjAM nRNAmasAdhucaritAtmanAM na punarUrjitAH saMpadaH / kRzatvamapi zobhate sahajamAyatI sundaraM / vipAkavirasA na tu zvayathusaMsarA sthUlatA / / 63 / / vyAkhyA-dharamiti sujanabhAvabhAjA saujanyasahitAnAM nRNAM pusA vibhavasya baMdhyatA niSphalatA / nidravyatA dAridrayameva vara zreSTa asAdhucaritena bharjitAH dorjanyena pArjitAH saMpadaH zriyopi varaM na zreSThA na zlAghyA na / kathabhUtA saMpadaH UrjitAH baliSThAH pracurAH tatra dRSTAntamAhaH sahaja svAbhAvika kRzatvaM daurbalyamapi zobhate / tu punaH zvayadhusaMbhavA zophA jAtA sthUlatA pInatApi na vara na shresstthaa| kathaM bhUtaM kRzatva AyatI pattarakAle AgAmikAle sundaraM zobhanaM / kathabhUtA sthalatA vipAke pariNAme antye virasA dAruNA // 63 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha - sajjana puruSoM ke dhana rahisapanA ( nirdhanatA ) to hai parantu durjanatA se kamAyA huA adhika dhana prApta karanA uttama nahIM hai| jaise ki zarIra meM sukha dene vAlI svAbhAvika kurUpatA to acchI pratIta hotI hai parantu jisakA vipAka [ phala ] burA hai aisI sUjana ke kAraNa hone vAlI zarIra meM sthUlatA ( moTApana ) uttama sukhaprada nahIM hotI / 22 bhAvArtha - sajjanatA pUrvaka jIvana bitAte huye garIba rahanA uttama hai parantu durjanatA [ duSTatA ] se anyAya pUrvaka dhana kamAte huye dhanI rahanA uttama nahIM hai / kyoM ki anyAya kA dhana kabhI sthira nahIM rahatA, naSTa ho jAtA hai tathA anyAyI jIva ke pariNAmoM meM saMklezatA sadA vidyamAna rahatI hai jisake phalasvarUpa narakAdi gatiyoM ke duHkha bhogane paDhate haiM // 63 // saujanyabhAjAM gugNAnAi - zArdUlavikrIDita chandaH i na brUte paradUSaNaM paraguNaM vaksyanyamapyanvahaM / saMtoSaM bahate pararddhiSu parAbAdhAsu dharo zucam // svazlAghAM na karoti noJjhati nayaM naucityamullaMghayatyukto 'pyapriyamakSamAM na racayatyetaccaritraM satAM / / 64 / / vyAkhyA-- satAM sAdhUnAM sajjanAnAM etaccaritraM ceSTitaM asti / etaditi kiM sajjanaH paradUSaNaM paradoSaM na te punaralpamapi tucchamapi paraguNaM anyaguNaM anvahaM nirantaraM vakti kathayati /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI punaH pareSAM RddhiSu saMpattiSu saMtoSaM anabhilASaM amarasaraM vahate dho / punaH parAbAdhAsu parapIDAsu zucaM zokaM dhatte / punaH svazlAyo AtmaprazaMsAM na karoti / punaH nayaM nyAyaM nojhati na tyajati / punarocisyaM yogyatAM nollaMghayati nAtikAmati / punarAMprayaM virUpaM ahitaM saktopi bharietopi akSamA krodhaM na racayati na karoti / satA etacaritra vartate // 64 // ____ artha-satpuruSoM kA caritra aisA hotA hai| -ki ve dUsaroM ke dopoM ko pragaTa nahIM karate, dUsaroM ke thor3e bhI guNoM kI rAta dina * prazaMsA karate haiM, dUsaroM ke vaibhava Adi ko dekha kara ISyAlu na hokara santoSa dhAraNa karate haiM, dUsaroM ke dukhoM ko dekha kara duHkhI ho jAte haiM, apanI prazaMsA apane Apa nahIM karate kintu apanI prazaMsA suna kara lajjA pragaTa karate huye lajjA se avanata ho jAte haiM, saMkaTa Ane para bhI nyAya nIti kA tyAga nahIM karate, yogya AcaraNa yA svakartavya kI upekSA nahIM karate aura dUsaroM dvArA kaTuka vacanoM kA prayoga kiye jAne para bhI kodhita nahIM hote kSmA (pRthvI ) kI taraha kSamA dhAraNA karate haiN| aisA yaha sajjanoM kA apUrva hI caritra hai| bhAvArtha -jo sabjana puruSa hote haiM ye dUsaroM kI kaTu AlocanA nahIM karate, chidrAnveSI nahIM hote| guNapAhI hone ke kAraNa the dUsaroM ke guNoM para hI dRSTipAta karate haiM, avaguNoM kA tyAga karate haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAsalI atha guNasana vayakti ~ . zArdUlavikrIDita chandaH dharma dhvastayo yazazcyutanayo vica pramattaH pumAn / kAvyaM niSpratibhastapaH zamadayAzUnyo'lpamedhAH zrutaM / / vastvAlokamalocanazcalamanA dhyAnaM ca bAMchatyasau / yaH saMga guNinAM vimucya vimatiH kalyANamAkAMkSati / 65 vyAkhyA-yo vimatiH nirbuddhiH guNinAM guNavato manuSyANAM saMgaM saMsagaM vimucya tyaktvA kalyANaM zreyaH AkAMkSati aso vimatiH pumAn vastadayo gatakUpaH nirdayaH san dharma puNyaM vAMchati / punazcyutanayo gatanyAyo'nyAyabhAka san yazaH kIrti vAMchati / punaH pramattaH pramAdI san visaM dhanaM vAcati / punaniSpatimaH prajJArahitaH san kAvyaM kA vAMchati / punaH zamena upazamena damena ca dIno rahitaH pumAn tapovAMti / puna alpameghA tucchabuddhibuddhirahitaH san zrute zAstra paThituM vAMchati / punaralocano netrarahitaH san vastUnAM ghaTapaTAdInAM vilokanaM darzana vAMchati / / punazcalamanAH calacittaH san dhyAnaM vAMchati / tathA guNavatA saMgaM vinA kalyANa na // 65 // artha-jo ajJAnI manuSya guNayAn puruSoM kI saMgati chor3akara apanA kalyANa karanA cAhatA hai vaha mUrkha dayA binA dharma ko cAhatA hai, nItimArga rahita hokara kIrti sampAdana karanA cAhatA hai, AlasI hokara dhana kamAnA cAhatA hai, pratibhArahita ho kAvya
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI racanA cAhatA hai, samatA aura indriya damana kiye binA hI tapa karanA cAhatA hai, alpa buddhi hokara zAstra pAragAmI honA cAhatA hai, netroM ke binA padArthoM ko dekhanA cAhatA hai, aura caMcala cita hokara bhI dhyAna karanA cAhatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra dayA vinA dharma nahIM, nyAya vinA kIrtilAbha nahIM, parizrama kiye binA dhanopArjana nahIM mimAmilA kAvyaracanA nahIM, zamadama binA tapa nahIM, viziSTa kSayopazama binA ma ta jJAna nahIM cakSu binA padArthAvalokana nahIM, sthira mana binA dhyAna nahIM hotA usI prakAra satsaMgati binA manuScakA kalyANa bhI nahIM ho sktaa| punarguNisaGga marNayati , hariNI chandaH (harati kumati bhitra mohaM karoti vivekitAM / vitarati rati sUte nIti tanoti guNAvali / / prathayati yazo dhace dharma vyapohati durgatiM / janayati nRNAM kiM nAbhISTaM guNocamasaMgamaH // 66 // vyAkhyA-nRNAM pusA guNaH umtamA guNottamArateSo saMgamo nRNAM kiM kiM abhISTaM vAMchitaM na janayati na karoti apitu sarpamabhISTa janayati / guNocamasaMgamaH kumati kucuci harati dUrIkaroti / punarmoha ajJAnaM bhinte vidArayati / punarvivekitA tasvAtasvavijJapta karoti / rati saMtoSaM vitarati dadAti / punanIti nyAyaM sUte
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimukAvalI janayati / punarguNAvali guNazreNI nanoti / pAThAMtare tu vinItatA tanoti / punaryazaH kIti prathayati vistArayapti / punardhama dharati / puna gati narakatiryagganirUpAM vyapoti spheTayati / evaM guNottamasaMgamaH sarvamabhISTa janayati / / 66 / / / artha-guNI janoM kI saMgati khoTI yuddhi ko iTAtI hai jIvoM kI moha pariNati ko naSTa karatI hai, heyopAdeya kA jJAna pragaTa karatI hai, premabhAva ( bAtsalyabhAvanA ) ko bar3hAtI hai, nIti mAge kA Azraya banAtI hai, vinayaguNa kI vRddhi karatI hai, lokameM yaza phailAtI hai, dhama sevana ko bhAvanA ko utpanna karatI hai, narakagati tiyaMcati ke duHkhoM ko haTAtI hai ( nAza karatI hai ) sarasaMgati manuSyoM ko kauna kauna se icchita padArtha pradAna nahIM karatI arthAt saMsAra meM sarva uttama guNoM ko prApta karAtI hai|) punarAha zArdUlavikrIDita chandaH landhuM puddhikalApamApadamapAkartuM vihA~ pathi / prApta kIrtimasAdhutA vidhupitu dharma samAsevituM // rorbu pApaviyAmAkalayituM svargApavargazriyaM / cettvaM cit samIhase guNavatA saMgaM tadaGgIkuru / / 67 / / ___ vyAkhyA-re citta ceta yadi tvaM buddhikalApaM buddhisamUha landhu prAptuM samIhase vAMchasi sattadA guNavato guNinAM saMgaM saMsarga aMgIkuru vidhehi / punaryadi pathi nyAyamArge bihatu vicaratuvAchasi /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI punaH yadi kauti yaza prAptu samohase vAMchasi / puNyaM samAmevitaM karna samIise / punaryadi vipadaM ApadaM apAkatuM dUrIka samIhase vAcchasi / punarasAdhutA asaujanyaM vidhuvituM spheTayituM samIhase vAMchasi / punaryadi dharma puNyaM samAsevituM kartuM samIhase bAMcchasi / punaryadi pApavipAka azubhakarmaphalaM roddha samIhase / punaryadi svargApAzriyaM devakokamokSalakSmI Akalayitu anubhavitu samIhase / tadA guNavatA saMgaM kuru // 6 // artha he citta ! yadi tU buddhikA bhaNDAra prApta karane ke liye, ApattiyoM ko haTAne ke lie, sanmArga meM gamana karane ke liye, kIrti ko prApta karane ke liye, dharma ko zAMti pUrvaka sevana karane ke liye, pApoM ke phala dukhoM ko haTAne ke liye, svarga tathA mokSaphrI lakSmI ko prApta karane ke liye icchA karatA hai, to sajjana guNavAna puruSoM kI saMgati ko avazya hI svIkAra kr| bhAvArtha-yadi manuSya iha loka paraloka sambandhI sukhoM kI abhilASA rakhatA hai to use guNI janoM kI saMgati karanI cAhiye / kyoMki satsaMgati se sanmArga meM bAdhA upasthita karane vAle doSoM kA nirAkaraNa hojAtA hai| nirguNasaMgamadoSamAha ( hariNI chandaH himati mahimAmbhoje caMDAnilatyudayAmbude / dviradati dayArAme samakSamAbhRti vajati ||
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ EE sUktimuktAvalI samidhati kumatyagnoM kandatyanItilatAsu yaH / kimabhilaSatA zreyaH zreyAnsa nirguNisaMgamaH // 6 // vyAkhyA-sa nirguNasaMgamaH kimapi zreyaH kalyANaM bhabhilaSatA vAMchatA puruSeNa kathaM zreyaH katha AzrayaNIyaH saH kaH yo mahimA eva mahasvamevAMbhogaM kamala tasmin himati hima iSAcarati tadvinAzakatvAm / punaryo nirguNasaMga: udaya evaM dhanadhAnyapratApavRddhi revAMbhodo meghastatra caMDAnilati pracaMDavAyuriyAcarati / punaIyA evaM athamA dama eva ArAmo vanaM tatra dviradati dviradayadgajavadAcarati / tadunmUlakasyAt / punarthaH kSemameva kuzalameva kSamAmRta giristatra vamati vanayadAcarati tacchedakatvAt / punaryaH kumati revAgnistatra samiti samid iMdhana iyAcarati tddhihetutvgt| punaryo anItilatAsu anyAya valliSu kaMdati kaMda ivAcarati tanmUlabhUtasvAn / IdRzo niguNasaMgamaH zreyo vAMchatA puruSeNa na preyaH na zrayaNIyaH / atra girizukapuppazukayo: kathA / mAtApyekA pitApyeko gavAzanAnAM tu sa vacaH zRNoti / ai ca rAjan munipulavAnAM pratyakSamenadbhavatApi pRSTa / saMsargajA doSa guNA bhavanti / iti guNisaMgamaprakramaH artha-durjanoM kI saMgati kaisI hai isakA eka mAnacitra citraNa kiyA jAtA hai - jo niguNI kI saMgati mahimA ( pratiSThA ) rUpI kamala ko naSTa karane ke liye tuSAra ke tulya hai, puNyodaya rUpI medhoM ko asta vyasta karane ke liye tIbrayAyu ke samAna hai, dayA rUpI upavana ke ujAr3ane ke liye hAthI ke sulya hai, kalyANa rUpI parvata
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI ko cUrNa karane ke liye patra samAna hai, kubuddhi rUpI agni ko prajva,lita karane ke liye lakar3I ke samAna hai, anyAya rUpI latA ke liye jar3a samAna hai aisI yaha dujana saMgati kalyANa ke icchuka [ mumunu ] janoM ko kyA kabhI hitakara ho sakatI hai ! arthAt kadApi nahIM / ) bhAvArtha-jaise zItakAla meM himapAta ke kAraNa kamala vana naSTa ho jAtA hai yA tIvrapavana se bheSasamUha, istI dvArA upavana, pApAta dvArA parvata Adi naSTa ho jAte haiM usI prakAra niguNI janoM kI saMgati se manuSyoM kI pratiSThA, kIrti, nyAyabuddhi, saMyama '. tapa Adi naSTa ho jAte haiM ataH durjanoM kA samAgama hitakara nahIM hai| athendriyajayopadeza mAha zArdUlavikrIDita chandaH AtmAnaM kupathena nirgamayituM yaH zUkalAzyAyate / hatyAkRtyavivekajIvitahato yaH kRSNasapoyate / / yaH puNyadrumakhaNDakhaMDana vidhau sphUrjatkuThArAyate / taM luptapratamudramindriyagaNaM jityA zubhaMyu bhava / / 69|| vyAkhyA he sAdho taM indriyagaNaM paJcendriyasamUhaM mistrA vinirjitya zubhayuH zubhasaMyukto bhaya / taM ke yaH indriyagaNaH sparzana rasana prANa cakSuH zrotrasamUhaH AtmAnaM svaM kupathena kumArgeNa nirgamayitu netuM sUkalAzvAyate durvinIta azva vAcarati sasya kumArgagAma
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI / / svabhAvAt / punaryaH indriyagaNaH kRtyaM ca akRtyaM ca kRtyAkRtye tayoSiyeka eva vicAra pava jIvitaM jIvitavyaM tasya isI haraNe kRSNa sappayate kRSNasarpa ivAcarati / puna H indriyagaNaH puNyameva humA steSAM khaNDaM vanaM tathya svaDhane chedane sphUrjana kuThArAyate / sphUrjit tIkSNa kuThAra ivAcarati / kathaMbhUtaM indriyagaNaM luptapratamudra luptA chinnA vratAnAM mudrA maryAdA yena saH taM // 66 // Lo artha- jo indriyoM kA samUha arthAt indriyAM isa AtmA ko khoTe mArga meM prApta karAne ke liye kada lagAma ghor3e ke samAna hai, tathA jo kArya akAya ke jJAna rUpI jIvana ko nAza karane ke liye kAle sarpa ke samAna hai aura jo puNya rUpI pRzva ke dhana ko kATane ke liye tIkSNa kuThAra ke samAna hai aise cAritra kI maryAdA ko naSTa karane vAle indriyoM ke samUhako jIta kara mokSagAbhI ho / bhAvArtha- indriya viSayoM ke vazIbhUta hokara prANI kumArgagAmI, avivekI, pApI aura cAritra bhraSTa ho jAtA hai aura to kyA apane prANoM ko bhI gayA detA hai jaisA ki kahA haiH -- kuraGgamaGgapataGgabhRGgamInAhatAH paMcabhireva ca / ekaH pramAdI sa kathaM na hanyate yaH sevyate paMcabhireva sadyaH | 18 | artha- sparzana indriya ke vazIbhUta ho hAthI, rasanA ke vazIbhUta machalI, prANa indriya ke vazIbhUta morA, catu viSaya kA viSayI patana tathA karNa indriya kA vazIbhUta hirana apane prANoM ko gamA baiThatA hai| eka eka indriya ke viSayabhUta hokara jIva jaba apane
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktApalI prANoM ko kho dete haiM, mRtyu ko prApta ho jAte haiM to vaha pramAdI . puruSa jo pAMcoM indriyoM ke vazIbhUta ho sakA kyA 2 anartha nahIM hogA ataH indriya-vijaya hI bIvoMkA kalyANakArI mArga hai| punarAha zikhariNI chandaH pratiSThA yanniSThAM nayati nayaniSThAM vighaTaya-- tyakRtyeSvAdhace matimatapasi prema tanute / vivekasyotsekaM dilapati date ca vipadaM / padaM tadoSANAM karaNanikurumyaM kuru vaze ||70|| vyAkhyA-bho mavya / tat karaNAnAM indriyANAM nikuruvaM samUhaM yaze kuru vazyatAM naya AsmAta vidhehi / tarikaM yaskaraNanikuru' pratiSThA mahasvaM niSThAM avasAnaM kSayaM nayati prApayati / punaryat nayaniSThAM nyAyasthiti vighaTayati spheTayati / panayaMta akRtyevanAcAreSu mati buddhiM bhASate sthApayati / punaH asapasi aviratI prema sanute nehaM kroti| punaryan vipada vApadaM kaSTa te dadAti / punamat vivekasya kasyAkasyavicArasya aneka unnata vidalayati vidhvaM. sayati / taskaraNanikuruba indriyasamUha svakze kuru / kathaMbhUtaM voSANAM padaM sthAne / / 70 // artha-jo indriya-samUha pratiSThA ko bigAr3a detA hai, nyAyamArga ko naSTa karatA hai, pApakAryo meM zuddhi lagAtA hai, kusapa
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 sUktimuktAvalI ( samyaktva rahita mithyA tapa ) meM anurAga bar3hAtA hai, jJAna ke utsAha ko na karatA hai, vipattiyoM ko utpanna karatA hai arthAta indriyaviSayalolupI manuSya para hI aneka saMkaTa ke bAdala chAye rahate haiM isa prakAra samasta doSoM kA sthAna usa indriyasamUha ko yaza karo yaha AcArya kA upaveza bhayyAtmAoM ke liye hai jisase jagat-jaMjAla meM jIva apanA jIvana vyartha hI naSTa na kareM / punarAdda zArdUlavikrIDita chandaH ghAM maunamagAramujjhatu vidhiprAgalbhyamabhyasthatA - mastvantargaNa 'mAgamazramamupAdatta tapastapyata / zreyaH puJja nikuMjabhaMjana mahAvAtaM na cedindriyavrAtaM jetumavaiti bhasmani hutaM jAnIta sabai tadA // 71 // vyAkhyA - he sAdho ! bhavAn maunaM pattAM kurutAM / punaH AgAraM gRhaM ujbhatu zyajatu punarvidhiprAgalbhya sarvvAcAracAturyaM abhyasyAM kurvantu / antargaNaM gaccha bAsamadhye athavA aMtarvanaM vanamadhye astu bhavatu / punarAgamazramaM siddhAntapaThanaM upAdatAM bhaMgIkurutAM / punastapastapyatAM karotu / paraM cedyadi iMdriyatrAta indriyasamUhaM tu vazIkartuM nAvaiti na jAnAti tadA sa pUrvAnuSThAnaM asmani rakSAyAM hutaM vRthA jAnIta / kathaMbhUtaM indriyAtaM indriyasamUhaM zrayasAM kalyANAnAM puMja eva nikuMjaM tathya bhaMjane mahAvAta vAtUlasamAnaM // 71 // 1. vanamitya pAThaH / A
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 3 artha - cAhe to mauna dhAraNa karo, ghara kA tyAga karo, vidhi vidhAna kI dakSatA kA abhyAsa karo, kisI bhI gaNa gacchAdi meM raho, zAstra paThana pAThanameM kitanA hI parizrama karo, cAhe una tapasyA karo, parantu yadi kalyANa kA puMja rUpa lavAmaMDapa ko na karane meM totra pavana ke samAna pravINa indriyoM ko jItanA nahIM jAnate ho to vaha saba kriyAkANDa bhasma meM homa karane ke samAna vyartha (niSphala ) hai / TWWT bhAvArtha -- yadi mana tathA indriyoM ko vaza meM nahIM kiyA, vipatroM meM anargala pravRtti karate rahe, makSya abhakSya kA koI vicAra nahIM kiyA to aise manuSyoM kA mauna dhAraNa, zAstrAbhyAsa, gRhazyAga, vidhi vidhAna kA pANDitya, tapa tapana Adi kriyAyeM niSphala haiM unase kucha lAbha nahIM hotA ataH indriyavijayI bana kara hI kartavya kArya karanA upAdeya hai / punarvizeSamAha - zAhU lavikrIDita chandaH dharmadhvaMsadhurINamabhramara sAvArINamApatprathAlaGkarmANamazarmanirmiti kalApArINamekAM tataH / sunvanniInamanAtmanInamanayAtyaMtInimiSTheyathAkAmInaM kumathAdhvanInamajayannakSauSamakSemabhAkU || 72 // vyAkhyA - akSANAM iMdriyANAM oSaM samUhaM ajayan avazIkuna janaH akSemabhAkU akalyANabhAga bhavati / karmabhUdra akSISaM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dharmadhvaMse ghurINaM mukhyaMta / punaH abhramarasasya satyajJAnasya AvArINa bhAvaraNAya samartha AcchAdaka mityartha punaH kathaMbhUtaM ApadA / kaSTAnA prathAyAM vistAraNe alakamIgaNa: kamakSamataM / punaH ki viziSTa zarmaNa akalyANAM duHsvAnA nirmitI nirmANakaraNe kalApAroNaH caturastaM / puna: kiM viziSTa ekAMtato nizcayena sarvAnInaH sannibhakSakasta / punaH kiM viziSTa na Atmanehito'nAtmanInasta Atmano'hitaM / punaH kiM anaye anyAye'tyaMtImo'tyaMtagAmI taM / punaH kiM iSTe iSTavastUni yathAkAmasvecchayA vartate itiyathA kAmInastaM / punaH kiM viziSTa kumate kutsitamate'dhvanInaH pAMthastaM / IzaM indriyasamUha majayan sana akSemabhAka bhavati / / 72 // kuraMgamAtaMgapataMgabhRtamInAha tApaMcabhireva paMca / eka: pramAdI sa kathaM na padhyate yaH sevate paMcabhireva paMca // iti indriyaprakamaH artha-dharmako nAza karane meM pramukha, satyajJAnake AcchA. eka bhApaciyoM ke bar3hAne meM samardhA, duHkhoM ko utpanna karane meM nipuNa, sarvathA ekAMta rUpa se sarvako bhakSaka, AtmA kA akalyANa karane vAle, khoTI nIti meM pravRtti karAne vAle, apane iSTa viSayoM meM svecchAcArI, kumArga meM calane vAle aise indriya samUha ko jo vyakti vijaya nahIM karatA hai vaha kadApi apanA kalyANa nahIM kara sktaa| bhASA-indriyoM ko Saza kie binA bAramA kA kalyANa na kabhI huA aura na hogaa| bivendriya puruSa hI dhyAna kebalase
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI karmoM kI nirjaza kara mukti para pAte haiM, dekho to! viSaya lolupI subhauma cakravartI ucca pada prApta kara, SaTakhaNDa ke adhipati aura atula vaibhavazAlI hokara bhI indriya vijayI na hone se adhogAmI hue [ saptama nA meM gre| bhatha lakSmIsvabhAvamAha---- zArdUlavikrIDita chandaH nimnaM gacchati nimnageva nitarAM nidre va viSkambhate / caitanyaM madireva puSyati madaM dhUmyeva dhace'ndhatAm / / cApalyaM capaleva cumbati dakjvAleva tRSNAM naya- | tyullAsaM kulaTAganetra kamalA svairaM paribhrAmyati / / 73 / / vyAkhyA kamalA lakSmIH nimna nIcaM gacchati / keva nimnagA iva nadIva yathA nadI nIcaM gacchati / puna: atizayena caitanya bAnaM viSaka bhate vinAzayati ke nideva yathA nidrA acaitanyaM karoti / punargakSmIrmadaM ahaMkAraM puSyati puSNAti ketra madireva sukhe yathA madirA madaM unmattatAM karoti / punaH kamalA andhattAM itte andhasvaM karoti / keva dhUmyeva dhUmasamUha ina yathA dhUmopyadhaM karoti / punaH lakSmIH cApalya cumbati bhAti pheca capalA ica vidhu die / pana: kamalA tRSNAM allAsaM nayati lobha vAMchAM payasi keSa vaSayAlA ina yathA davajyAlA tRSAM para yati / punaH kamalA svara khecchayA pariprAmyati parizramati keva kulaTAganA iva asato strIva yayA asatI lI specchayA bhrAmyati tadvadeva // 73 / /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI artha- lakSmI kI upamA vyabhicAriNI khI se dI jAtI hai Sada lakSmI kaisI hai:-lakSmI nadI ke samAna sadA nIce kI ora jAtI hai, nIMda ke samAna cetanA ko machina kara detI hai, madirA ke samAna mada { ahaMkAra ) ko bar3hAtI hai arthAt lakSmIcAna hone ke kAraNa prAyaH manuSya ahaMkArI ho jAte haiM aura ahaMkAra bhAva ke kAraNa dUsaroM kA apamAna karate haiM, adhika dhUma ke samAna andhA banA detI hai ( adhika dhuNe ke kAraNa dikhAI nahIM detA isI prakAra lakSmIvAn vyakti dUsaroM ko dekhatA huA nahIM dekhatA, nahIM ginatA ) bijalI ke samAna manuSya ke hRdaya meM caMcalatA lakSmI ke kAraNa bar3ha jAtI hai pariNAma meM sthiratA nahIM rahatI, bana kI davAgni ke samAna tRSNA baDhAtI hai, vyabhicAriNI strI ke samAna svacchanda icchAnusAra yatra tatra [ jahAM kahAM ] ghUmatI rahatI hai / dhanasya doSAnAha zArdUlavikrIDita chandaH dAyAdAH spRhayaMti taskaragaNA muSNati bhuumiibhuno| gRhanti chalamAkalayya hutabhugbhasmIkaroti kSaNAt / / ammaH plAvayate bhito vinihitaM yakSA haste haThAta / duIttA stanayA nayaMti nidhanaM dhigbahvadhInaM dhanaM // 74|| vyAkhyA-dhanaM dravyaM dhika astu / dhima nirmaninidayoH / kiMbhUtaM valadhInatvaM bahara icchaMti / kathaM dAyAdAH gotriNaH spRhayati gRhItu vAMchanti / punastaskara paNAzcaurasamahA muSNati corayati /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI punaH bhUmibhujo rAjAnaH chalaM Akalayya miSaM datvA gRhanti hutabhuga pahiH kSaNAda begena bharamIkaroti / vyAlayitvA rakSA karoti / punaraMbhA pAnIyaM plAvayati vAyati / punaryadanaM kSitI bhUmau vinihitaM sthApitaM sattU yakSA vyaMtarA haThAt baDhArakAreNa irate apaharanti / punadurvRttAH durAcAraratanayaH saH nemakina nani ganti / evaM babadhInaM dhanaM dhigastu // 74 / / / artha-kaisA hai dhana, bhAI bandhu kuTumbI jana jisake lene ke lie rAtadina vAMchA karate haiM, cora jise curA lete haiM, rAjA loga kUTa kapaTa raca kara jise lete haiM, agni kSaNa bhara meM jalA detI hai pAnI jise bahA le jAtA hai, pRthvImeM gar3e hue dhana ko bhUta pretAdi jabaradastI hara lete haiM, durAcArI putra jise naSTa kara dete haiM aise aneka vighna bAdhAoM ke mAdhIna rahane vAle arthAt jisa dhana ko sabhI saMsArI jIva cAhate haiM para sabako milatA nahIM, aise usa dhana ko dhikkAra ho| bhAvArtha-dhana prANoM se bhI pyArA hotA hai jisakA dhana corI calA jAtA hai yaha pAgala ho jAtA hai, kabhI kabhI to manuSya dhana ke naSTa ho jAne para apane prANoM kA bhI visarjana kara baiThatA hai aise dhana ko dhikkAra hai| kahA bhI hai :-( bAsmAnuzAsana 65 zloka ) arthino dhanamaprApya, dhanino'pyavittitaH . kaSTa sarve'pi sIvanti, parameko muniH sukhI / / vartha-dhana ke cAhane vAle dhana ko na pAkara duskhI hote haiM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI aura dhanADhyoM ke dhana kI lAlasA adhika hotI hai ataH dhana ke hote huye bhI ve dukhI rahate haiM / isa prakAra nirdhana aura dhanI donoM dukhI haiM sirpha muni hI sukhI haiN| kyoMki unhoMne sarva prakAra ke pariSada kI vAMchA chor3akara parama saMtoSa dhAraNa kara liyA hai / 35 dhanamohotpAdakatvamAGga -. zArdUlavikrIDita chandaH nIcasyApi ciraM caTUni racayantyAyAnti nIcaiti / zatrorapyaguNAtmano'pi vidadhatyuccairguNotkIrtanaM // nirvedaM na vidaMti kiMcidakRtajJasyApi sevAkrame / kaSTaM kiMna manasvino'pi manujAH kurvanti vicArthinaH // 75 | vyAkhyA - manasvino mAnato dakSA api manuSyA vittAciMno dravyArthinaH saMta kiM kaSTa na kuhIti / api tu sarva kaSTa ku baMti ! yathA nIcasyApi narasyAtre ciraM cirakAlaM yAvat caTUni cATuvacanAni priyavacanAni racayaMti jalpanti / punarnIcaiH nareH samaM nati AyAnti praNAmaM kusi / punaH zatrorapi aguNAtmanopi nirguNasyApi uccairatizayena guNotkIrtanaM guNavarNanaM vidadhati kurNanti / punaH akRtajJasyApi sevAme khedaM sevAkaraNe kicit stokamapi niveSaM khedaM vairAgyaM na vidati na jAnanti vittavAkAH saMtaH // 75 // artha - dhana prApta karane ke abhilASI hokara manasvI loga bhI nIca puruSa kI bahuta kALa paryaMta cATukAritA ( khuzAmada, vacana dvArA hA~ hujUrI ) karate haiM, zatra ke Age bhI natamastaka rahate haiM, .
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI doSIjanoM ke bhI guNa varNana karate haiM, kRtaghnI manuSya kI sevA karane meM bhI virakti ( glAni ) nahIM krte| yahI bar3e duHkha kA *viSaya hai| bhAvArtha ---yuddhimAn puruSa ko dhana kI prApti ke liye tucchajanoM kI sevA, ghATukAritA karanA zobhA janaka maha: parantu svAbhimAna svapratiSThA kA dhyAna rakhate huye puNyodaya se prApta vitta baibhava meM santoSa rakhate huye dhArmika jIvana vyatIta karanA hI uttama hai| isI bhAvanA ke bala se hI iha loka, paraloka kA sudhAra samI cInatayA sampAdana ho sakatA hai| tRSNAvAn jIva ko kabhI bhI * jIvana meM sukha zAnti kA anubhava nahIM ho sktaa| mAnava jIvana rUpI cintAmaNi Atma kalyANa ke liye pAyA hai na ki para padArthoM meM pariNati ko yigAr3a kara bhAtmapatana ke liye| upamAnena zrIsvarUpamAha---- zArdUlavikrIDitachandaH lakSmI sati nIcamarNavapayaH saGgAdivAmbhojinI / saMsargAdiva kaMTakAkulapadA na kvApi dha padaM / / caitanyaM viSasannidheriva nRNAmujjAsayatyajasA / dharmasthAnaniyojanena guNibhiyaM tadasyAH phalaM // 76 // vyAkhyA- lakSmI nIcaM sarpati nIcajanaM prati yAti / kasmAt satprekSate arNavapayaH saMgAta samudrabalasaMgamAna nIcagAminyabhUt / punalakSmIH kyApi padaM sthAna na dhatte na sthApayati / kIdRzI bhambhojinI saMsargAta kamalinI saMyogAdica kaNTakAkulapadA kaMTaka cyAptacara
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 sUktimuktAvalI gotra | punarlakSmI nRNAM puMsAM caitanyaM jJAnaM aMzasA vegena vajAsayati gamayati kasmAt viSasannidherviSasAmIpyAdiva / lakSmyAH viSasya ca samudrasthAnatvAm tasmAtkAraNAt guNibhi sthAnaniyojanena dharmasthAnavyaya karaNenAsyAH lakSmyAH phalaM mAjhaM saphalA kartavyA ityarthaH // 76 // iti lakSmI svabhASa prakramaH artha- ugI samudra kI gati hI mAnoM nIce kI ora gamana karatI hai. kamalinI ke saMsarga se hI mAnoM pairoM meM kAMTe cubhane kI pIr3A se Akulita hotI huI mAnoM kahIM para sthira paira nahIM rakhatI arthAt bahuta kAla taka eka sthAna para lakSmI nahIM rahatI tathA lakSmI ko viSa kI nikaTatA rahI hai. isI hetu mAnoM yaha lakSmI manuSyoM kI caitanya zakti ko zIghra hI mUrtita kara detI hai ataH guNavAn puruSoM ko dharma sthAnoM meM kharca kara dene se hI isa lakSmI ke prApta karane kI saphalatA grahaNa karanI cAhiye / bhAvArtha - sAhityika vargoM hai ki lakSmI samudra se utpanna huI hai aura kamala nivAsinI hai, samudra manthana se viSa bhI utpanna huA thA ataH lakSmI viSa kI bahina hai / samudra -jana se utpanna hone ke kAraNa lakSmI jala ke samAna nIce kI ora ho jAtI hai tathA kamala nivAsinI hone ke kAraNa pairoM meM kAMTe cubha jAne ke bhavase kahIM para sthira nahIM rahatI / caMcalA lakSmIkA yaha svabhAva dikhAyA hai, aura viSa kI bahina hone ke kAraNa lakSmI manuSyoM ko aceta kara detI hai arthAta dhana ke mahAveza meM Akara puruSa aceta ho jAtA hai jisake kAraNa pUjya puruSoM kA bhI apamAna kara baiThatA hai, divA A
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI hita kA viveka nahIM rhtaa| ataH isako dharmakAyoM meM lagAne se hI isake prApta karane kI maphaLatA hai| dhana kharca karane ke sAta kSetra haiMjinapratimA, jinamandira, zra tajJAna, muni, AryikA, zrAvaka, prAvikA ina sAta dharmasthAnoM meM lakSmI kA sadupayoga karane vAle puruSa hI sadgRhasva haiM unhIMke dvArA dharma kI apUrNa prabhAvanA hotI hai, vAtsalya bhAva kI vRddhi hotI hai, aneka jIvoM kA dharma meM dharma kA sthitikaraNa hotA hai tathA sva para kalyANa hotA hai| kAmadeza dvAramAha--- zArdUlavikrIDita chandaH cAritraM cinute tanoti vinayaM jJAnaM nayatyunnati / puSNAti prazamaM tapaH prabalayatyullAsayatyAgamaM / / puNyaM kandalayatya, dalayati svarga dadAti kramAt / nirvANazriyamAtanoti nihitaM pAtre pavitra' dhanaM 77|| vyAkhyA - pavitra nyAyopArjitaM dhanaM vittaM pAtre supAtre nihitaM dasa sat cAritra' saMyama cinute vaddhayati / vinayaM vinayaguNaM tanoti prINayati / punarjJAnaM zrutAdi unnatiM nayati prApayati / punaH prazamaM capazamaM puSNAti poSayati / punastapo mAsakSamaNAdi prabalayati pAraNAdiyogAtsAiyati / punarAgamaM siddhAntaM paThanAdi ullAsayati prabalaM kroti| punaH satkarmavanaM kaMdalayati kaMdalayukta karoti / punaH aghaM pApaM ilayati khaMbyati / punaH svarga dadAti kramAta anukrameNa nirvANazriyaM mokSalakSmI mAtanoti bace ityarthaH / supAtre ittaM dhanaM etAni vastUni karoti / / 77 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sUktimukAbalI artha- pavitra satpAtra ko diyA huA dhana pAritra kA saMcaya karatA hai. vinaya bar3hAtA hai, jJAna kI vRddhi karatA hai, prazama ( zAsa) mAva ko paripakva karatA hai, tapa ko prabala banAtA hai, Agama ke jJAna ko ullAsita karatA hai AyAt zAstra jJAna kI vRddhi karatA hai, puNya kI jar3a ko puSTa karatA hai, pApoM ko naSTa karatA hai, svarga detA hai aura krama se mokSalakSmI ko prApta karAtA hai| sArAMza-pAtra tIna prakAra ke hai:-utcama, madhyama, jaghanya / uttama pAtra muni, AryikA haiN| madhyama pAtra vratI zrAvaka gyArahavIM pratimA taka ke dhArI tathA jaghanya pAtra vrata rahita samyagdRSTI haiN| uttama pAtroM ko pAna dene se uttama phala, madhyama ko dene se madhyama, caura jaghanya ko dene se japanya phala milatA hai| isakA vizeSa varNana zrAvakAcAra pranthoM se jAnanA para pAtra pAna kA phala saMkSepa meM isa prakAra hai :( zrI samantabhadrAcArya ne ratnakaraNDaprAvakAcAra meM kahA hai| kSitigatamiva baTavIna. pAtragata dAnamalpamapi kaale| phalati pachAyAvimana, bahuphala miSTa zarIrabhRtAm // jisa prakAra pada [ baragada kA bIja bahurA choTA hotA hai parantu isa choTe bIja se itanA vizAla vRkSa hotA hai ki jisakI chAyA meM hajAroM puruSa baiTha sakate haiN| isI prakAra pAtroM ko bhakti pUrvaka diyA huA ghor3A bhI dAna viziSTa phala ko detA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 103 dAna dete samaya dAtAra ke itane vizuddha pariNAma hote haiM ki jisakI tulA nahIM kI jA sakatI hai. vizuddha pariNAma ke kAraNa jisa jIva ke kugati bandha hokara parabhava sambandhI AyukA bandha yadi nahIM par3A hai to vaha kugati bandhako cheva kara sugati-baMdha ko kara letA hai| aura to kyA ? dAna dene kI anumodanA karane bAle bhI uttama kSetra meM jAkara janma dhAraNa karate haiM | dekhiye jaba rAjA jaMgha aura rAnI zrImatI bhakti pUrvIka muniyoM ko dAna de rahe the usa samaya siMha, baila, nevalA, bandara bhAri pazu isa dAna pAtra aura dAtAra ko sarAhanA kara rahe the| dAna dene ke mAhAtmya se ve donoM rAjA rAnI uttama bhoga bhUmi meM utpanna hue aura sarAhanA karane vAle ve pazu bhI usI uttama bhoga bhUmi ke kSetra meM tiryacca paryAya meM avatarita huye / karma bhUmi ke prArambha meM rAjA jaMgha kA jIva prathama tIkara zrI RSabhanAtha huye aura rAnI zrImatI kA jIva zreyAnsa rAjA huye jo dAna ke prathama pravartaka kahalAye isa prakAra dAna kI mahimA adbhuta hai| gRhasthAvasthA meM paT karma [ asi, masi kRSi, vANijya, vidyA zilpa ] dvArA upArjita o pApa haiM ve dAna ke prabhAva se naSTa ho jAte haiM aisA dAna tIna prakAra ke pAtroM meM nirantara denA yogya hai| zArdUlavikrIDita chandaH dAridraya' na tamIkSate na bhajate daurbhAgyamAlambate / nAkIrtirna parAbhavo'bhilaSate na vyAdhirAskandati || dainyaM nAdriyate dunoti na daraH kliznanti naivApadaH / pAtre yo vitaratyanarthadalanaM dAnaM nidAnaM zriyaH // 78 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA - yaH pumAn pAtre supAtre dAnaM vitarati prayacchati taM puruSaM dAridrya na Izvate na pazyati / punastaM daurbhAgyaM durbhagatvaM na bhajate na sevate / punaH akIrtira yazastaM nAlambate nAzrayati / punaH taM parAbhavaH paribhavanaM nAbhilaSatena vaditi / punarvyAdhirAmayaM taM nAkati na zoSayati / punadainyaM nAmAdriyate sAdhayati punarvaro bhayaM taM na dunoti na pIDayati / punaH Apado vyasanAni kaSTAni taM na kliznaMci na pIDayati / yaH pAtre dAnaM dadAti / kiMbhUtaM dAnaM anarthAnAM upadravAnAM valanaM chedakaM / punaH kiMbhUtaM bhiyAM saMpadAM nidAnaM kAraNaM // 78 // 104 artha - jo manuSya satpAtra ke liye lakSmI bar3hane kA eka mAtra kAraNa tathA anarthoM kA dUra karane vAlA dAna detA hai usako daridratA kabhI nahIM dekhatI arthAta vaha daridrI kabhI nahIM hotA. durbhAgya usakI kabhI sevA nahIM karatA, apakIrti usakI saMsAra meM nahIM hotI, tiraskAra usakA nahIM hotA, vyAdhiyAM (roga) usako kabhI nahIM satAtI, dInatA usakA Azraya nahIM karatI, bhaya kSobha paidA nahIM hotA, ApattiyAM usako kabhI nahIM satAtI vaha sadA svastha rahatA hai / bhAvArtha - jo pAtroM ke liye zraddhApUrvaka apanA kartavya sama kara dAna dete haiM usake sabhI vighna, upadrava zAnta ho jAte haiM / gArhasthya dharma kI zobhA dAna se hI hai| "gRhI dAnena zomate " aisA AcAryoM kA vAkya hai| dAna binA ghara zUnya mAnA gayA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dAnaguNamAha zArdUlavikrIDita chandaH lakSmIH kAmayate matimaM gayate kIrtistamAlokate | prItizcumbati seyate subhagatA nIrogatAliGgati / / zreyaH saMhatirabhyupaiti vRNate svargopabhogAsthiti | mukti vaJchiti yA prayacchati pumAnpuNyArthamatha nijaM ||79||) vyAkhyA-yA pumAn puNyAdhI nijaM artha svakIyaM dhanaM prayacchati dadAti taM puruSa lakSmIH kamalA kAmayate vAMchati / punarmatithuddhistaM mRgayate anveSayati / punaH kIrtistaM Alokate pazyati / punaH prItirAnaMdastaM dhumbati zliSyati / punaH subhagatA saubhAgya seyate bhajati / puna nIrogatA ArogyaM taM AliMgati / punaH zreyaH saMhatiH kalyANaparamparA taM abhyupaiti sammukhamAyAti / punaH vargopabhogAsthiti devasthabhogapaddhatistaM vRNute varayati / punarmutirmokSasta vAJchati yaH puNyA nijaM zrayaM prayacchati || EH artha-jo puruSa apanA dhana dAnAvi puNya kAryoM ke liye de devA hai lakSmI svayaM hI usase milane kI icchA karatI hai, arthAt dAna ke pratApa se usake ghara svayaM lakSmI AjAtI hai, buddhi use DhUDhatI hai, kIrti dekhatI , prIti use sparza karatI hai, subhagatA [ saubhAgyapanA ] usakI sevA karatI hai, bhAromyatA AliGgana karatI hai, kalyANa samUha prApta hotA hai| svargoM ke bhoga upabhoga kI sAmagrI ( kalpavRkSoM dvArA prApta sundara vasa, puSpa, vAdyAdi aneka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 sUktimuktAvalI prakAra ) prApta hotI hai tathA mukti bhI usakI icchA karatI hai / aisA jAna kara pAtroMko sadA kAla vAna denA yogya haiM bhUyopyAha- mandAkrAntA chandaH tasyAsannA ratiranucarI kIrtirutkaNThitA zrIH / snigdhA buddhiH paricayaparA cakravartitva RddhiH / / pANI prAptA tridivakamalA kAmukI muktisaMpat / saptakSetryAM vapati vipulaM vicabIjaM nijaM yaH ||80|| svAsaNA - yaH pumAn nijaM yaM vipulaM pracuraM visameva bIjaM saptakSetrayAM jinabhavanaM 1 jina biMbaM 2 pustakaM 3 caturvidhasaMgha bhakti rUpAyAM vapati tasya puruSasya ratiH samAdhirAkhannA samIpavartinI sthAtathA tasya kIrtiranucarI sevikA syAt, tathA tasya zrI saMpata ghanadhAnyahiraNyarUpA utkaMThitA milanotkA syAttathA tasya buddhirotyadhikAyA snigdhA snehavatI svAttathA tasya cakravatitva RddhiH paricayaparA sArvabhauma vibhUtiH suparicitA sthAna / tathA tridivasya svargasya kamalA zrI: pANau haste prAptA saMgatA syAzathA muktisaMpata siddhiramA kAmu kI sAbhilASA syAdyaH saptakSetryAM nijaM vizvaM bIjaM vapati // 8 atra dhanyasAlibhadra caMdanabAlA sAgara caMdana SThi kathAH || artha -- jo puruSa apanA bahuta dhana rUpI bIja sAta kSetroM meM botA hai ( sAtakSetra:- jina pratimA, jinamandira, zrutajJAna, muni, AryikA zrAvaka zrAvikA, ye sAta kSetra hai) prIti usakI dAsI bana jAtI hai, kIrti usakI dAsI rahatI hai, lakSmI usake liye utka
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 17 eiThata rahatI hai, buddhi usa karatI hai, pati kI siyAM usase paricaya rakhatI haiM, svarga kI lakSmI usake hAtha meM bAjAtI hai, aura to kyA mukti-lakSmI isakI abhilASA karatI hai| bhAvArtha-jo puNyAtmA puruSa dhArmika nIti se kamAye huye dhana ko dhArmika kAryoM meM kharca karate haiM arthAt jina pratimA, jina mandira banavAne meM yA unakA jIrNoddhAra karAne meM zAstroMko likhane likhAne va vitaraNa karane meM tathA muni AryikA zrAvaka bhASikA ke thAhAra dAna meM, auSadhidAna meM unakI paricayoM karane karAne meM + apanA rupayA lagAte haiM unhIM kA dhana pAnA saphala hai ve hI manuSyoM meM ziromaNi haiM, unhIM kA manuSya janma pAnA dhanyavAda ke yogya hai, unase sabhI jIva prema karate haiM, saMsAra meM unakI cAroM ora kIrti phailatI hai, lakSmI unake caraNoM meM loTatI hai unakI viziSTa buddhi yA pratibhA hotI hai, cakravarti kI vibhuti bhI unheM prApta hotI hai, svarga kI lakSmI tathA muki lakSmI taka unheM prApta hotI hai isaliye pAtroM ko dAna denA, dhanakI sevA bhakti karanA auSadhi denA, unake dukha saMkaTa upasarga ko dUra karanA, unakI zAna vRddhi ke hetu zAloM ko vitaraNa karanA nAvakokA kartavya hai| atha tapa upadezadvAramAha zArdUlavikrIDitachandaH yatyUArjitakarmazailakulizaM yatkAmadAvAnalajvAlAjAlajalaM yaduprakaraNagrAmAhimanvAkSaram /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sUktimuktAvalI yatpratyUhatamaH samUhadivasaM yaH labdhilakSmIlatAmUlaM tadvividhaM yathAvidhi tapaH kurvIta vItaspRhaH || 81 // vyAkhyA - bItaspRhaH bItA gatA vRddA vAMchA yasya sa bItagRhaH san bAMkhA nidAnAdi rahitaH san tadudvividhaM tapaH kurvIta kuryAt tatkiM yattapaH pUrve bhave arjitAni upArjitAni yAni karmANi tAnyeva zailAH parvatAsteSu kulizaM va teSAM chedakasvA | punaryatapaH yatkAma eva dAbAnodAvAgnistasya uzalAnAM jAla: samUhastatra jalaM tadvi nAzakatvAt / punarsaMnI dAruNIya karayAnA indriyANAM bhImaH samUhaH sa evA hi sarpastasya maMtrAkSaraM sarvamaMtrasya bIjaM / punaryatapaH pratyUhA eSa vighnA eva tamasoM'dhakArasya samUhastatra viSaM dinaM tannAzakatvAta / punaryatapondhilakSmI ka~bdhi saMpadeSa latA vallIstasyAmUlaM utpAdanakaM tadviSidha dvAdazaprakAraM tapaH kurvIta // 81 // artha -- jo tapa pUrva bhava meM upAjita kiye gaye karmarUpI parvata ko bhedane ke liye vajrasamAna hai, kAma rUpI dAvAnalako jyAlAoM ko bujhAne ke liye jala ke samAna hai, pracaNDa indriyoM ke samUha rUpI sarpa ko vaza karane ke liye mantra ke samAna hai, vighna rUpI andhakAra samUha ko nAza karane ke liye dina samAna hai tathA jo tapa na kevala labdhi ko lakSmI rUpI vela kA mUla kAraNa hai| vaha do prakAra ( antaraMga, bahiraMga ) kA tapa nispRha hokara vidhipUrvaka karanA cAhiye / bhAvArtha - icchA nirodha tapa se hI pUrvabhava ke saMcita karmoM kI nirjarA hotI hai, kAmAdi vikAra pariNati dUra ho jAtI hai,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI indriyoM kA damana hotA hai, vighna Adi zAMta ho jAte haiM, kSAyikajJAna kSAyika darzana Adi natra labdhiyAM bhI tapa ke bala se prApta hotI haiM / aisA jAna kara bAhya Abhyantara do prakAra kA tapa nidAna rahita karanA caahiye| tapaH prabhAvanAmAha zArdUlavikrIDita chandaH yasmAdvighnaparamparA vighaTate dAsyaM surAH kurvate / kAmaH zAmyati dAmyatIndriyagaNaH kalyANamutpati / / unmIlanti maharddha yaH kalayati dhvaMsaM ca yaH karmaNAM / svAdhInaM tridivaM zivaM cabhajati zlAghyaM tapastanna kiM 82 / vyAkhyA-tasapaH kiM zlAghyaM na prazastha na api tu zlAghyameva / taski yasmAttapaso vighnaparaMparA kaSTazreriNavighaTate vilayaM yAti / punaH surA deSA pAsya dAsatvaM kurvate / punayaMsmArakAmaH zAmyati upazamaM yAti / punarindriyagaNaH pancendriyasamUho dAmyati varma prApnoti / punaryasmAttapasaH kalyANaM zreyaH matsarpati prasarati / punayasmAnmaharddhayastIrthakarAdisaMpadaH unmIlaMti vikasati / punaryasmAt karmaNAM jhAnAvaraNIyAdInAM cayaH samUho dhvansaM nAza kalayati prayAti punaryasmAsupasa: tridivaM svargaH ca punaH ziSaM mokSaH svAdhIna svAyata syAta tattapasaH kiM zlAghyaM na syAt / apitu zlAdhyameva / / 82 // artha-jisa tapa ke prabhAva se vighnoM kA samUha naSTa ho jAtA hai, deva bhI sevaka banakara sevA karate haiM, kAma kI vikAra pariNati zAnta ho jAtI hai, indriyAM vazIbhUta ho jAtI haiM kalyANa
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI unnata dazA ko prApta hotA hai, aneko mahAn RddhiyAM svayameva pragaTa ho jAtI haiM, karmoM kI guNaNi nirjarA hotI hai tathA jisake prabhAva se svarga aura mokSa apane AdhIna ho jAte haiM aisA tapa phira prazaMsA yogya kyoM na ho| kintu avazya hI prazaMsA yogya hai / punazca zArdUlavikrIDita chandaH kAntAraM na yathetaro jvalayituM dakSo davAgni vinA / dAvAgni na yathAparaH zamayituM zakto binAmbhodharaM // nijAtaH pavana vinA nirapi mAnyo cAso dharaM / kamauM, tapasA vinA kimaparaM ituM samarthastathA / / 83) vyAkhyA- yathA kAMtAraM vanajvAlayitu vanAgni vinA itaro anyo dalo na / punaryathA dAvAgni zamayituM vidhyApayitu ambhobhara medhaM vinA'para zakto na samartho na / punaryathA'bhodharaM megha nirasitu durIkartuM pavana vinAnyo na niSNAto na nipuNaH tathaiva kaugha karmasamUhaM hatu chesa tapasA vinA'nyatkiM samarthaM apitu na kimapi kiMtu tapa paya karmANi iMtu samartha / / 83 || artha-jaise dhana ko jalAne ke liye dAvAnala agni ke binA anya dUsarI samartha nahIM hai, dAvAnala ko zAMta karane ke liye vinA meSoM ke anya koI samartha nahIM hai, jaise meghoM ko chinna bhinna karane ke lie paSana binA dUsarA zaktimAna nahIM hai usI prakAra karmoM ko naSTa karane ke liye tapa ke binA kyA koI dUsarA samartha hai ' bhIt koI nahIM hai|)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 111 bhAvArtha-tapa kI sAmarthya se karmoM kI nirjarA hotI hai anya dUsarA koI sAdhana nahIM hai| janma janmAMtara ke saMcita karma sapa bala se hI naSTa hote haiM ataH yathAzakti tapa avazya karanA cAhie / punarAha - sragdharA chandaH santoSasthUlamUlaH prazamaparikara skandhabandhaprapaJcaH / paJcAkSIrodhazAkhaH sphurada bhayadalaH zIlasaMpatpravAlaH // zraddhAmbhaHpUra sekAdvipRlakulabalaizvarya saundarya bhogaH svargAdiprAptipuSpaH zivamukha phaladaH syAttapaH pAdapo 'yaM // 84 // vyAkhyA -- ayaM tapa evaM pAdapI vRkSa ziva sukhaphaladaH syAta trisukhAnyeva phalAni dadAtIti zivasukhaphaladaH mokSaphaladAtA syAt / kiMbhUtaH tapaHpAdapaH saMtoSo mUrcchAtyAga eva sthUlaM puSTa N mUlaM yasya saH / punaH kiMbhUtaH prazamaH kSamA evaM parikaraH parivAro yasya saH punaH kiM bhUtaH skandhA AcArarAMgAMdizra taskaMdhAsveSAM baMdho racanA eva prapaMco vistAro yasya sa punaH kiMbhUtaH paMcAnAM akSANAM indriyANAM samAhAraH paMcAlI rogha eva zAkhA yasya saH / punaH kiM bhUtaH sphurat dedIpyamAnaM abhayaM zrabhayAnameva vRkSaM yasya saH / athavA sphuTAni prakaTAni vinaya rUpANi dalAni patrANi yasya saH 1 punaH kiMbhUtaH zIla saMpadeva brahmatratameva pravALA navapallavA yasya saH / punaH kiMbhUtaH zraddhA ruciH saiva aMbhaH pAnIyaM tasya pUrastenasekaH siMcamaM tasmAt vipulAni vistIrNAni kulezvarya sauMdaryA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 sUdhigurakAvaDI eyeva bhogo yasya sa athavA vipulakulabaLezvaryAeyeSa vistArazya bhogo yasya sa / punaH kiM bhUtaH svargAdInAM devaloka maidheyakAnuttaratrimAnAnAM prAptaya eva puSpANi yasya sa / IdRzastapa evaM pAdayo vRkSaH sa zivasukhameva phalaM dadhAti // 84 // atra vasudeva harikezavakathA || artha - yaha tapa vRkSa ke samAna hai kaisA hai taparUpa vRkSa santoSa hI hai car3ha jar3a jisakI, prazama saMvegAdirUpa skandha bandha kA phailAva hai jisakA, pAMcoM indriyoM ke nirodha rUpa zAkhAyeM haiM jisakI, dedIpyamAna abhaya patra [ patte ] laga rahe haiM jisake, zILa sampatti rUpI koMpaleM hai jisakI zraddhA rUpI jala ke sIMcane se uttama kula, vipula aizvarya sundaratA nAnA prakAra ke bhoga yukta svargAdirUpa puSpa haiM jisake, aisA rUpa rUpI vRkSa mokSa pada rUpI phala ko detA hai / 1 bhAvArtha - loka pUjya mahAn uttama phala ko dene vAle aise tapa rUpI vRkSa kI viSayAdi rUpI agni se rakSA karanA yogya hai anyathA yaha sarvathA naSTa ho jAyagA / bhAvopadezamAha zArdUlavikrIDita chandaH nIrAme taruNI kaTAkSitamivatyAmavyapetaprabhoH / sevAkaSTamivoparopaNamivAmbhojanmanAmazmani // viSamvarSamivoparakSititale dAnAdicatapaH / svAdhyAyAdhyayanAdi niSphalamanuSThAnaM vinA bhAvanAM ||25||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vyAkhyA:-bhAvanAM zubhabhAvanAM vinA dAnAdi tapaH svAdhyAyAdhyanAdi sarghamanuSThAne kiyAkaraNaM niSphalaM syAt / dAnaM prasiddhaM ca aIvarcA devapUnA ca tapazca svAdhyAyazca te Apo yasya tat dAnajinapUjAtapaH siddhAMtapaThanAdika bhAva vinA bhika kamiva / nIrAge puruSe taruNI kaTAkSitamiva yuvatIkaTAkSa vikSepaNamiva / yathA nIgage nare taruNI phaTAkSA niSphalAH / punaH kimiva tyAgavyatiprabhI dAnarahite kupaNe svAmini sevAphaSTa iva yathA adAtari svAmini sevAkaSTa ni:phlN| punaH kimiva azmani pASANe ambhojanmanAM kamalAnAM uparopaNaM vapanaM iva yathA pASANoparikamalathApana niHphlN| punaH kimiva USarakSititale kaSarabhUmau viSvaga varSamiva yathoSarabhUmau sarvato meghavarSaNaM niHphalaM tathA zubhabhASanA pinA sarvAkriyA: niHphalAH // 5 // artha--jaise vItarAgI puruSa ke sAmane yuvA strI ke kaTAkSa niSphala haiM, jaise dhana na dene vAle svAmI kI sevA karanA kaSTamAtra hai arthAta vyartha hai, jaise patthara meM kamaloM kA ugAnA vyartha hai usI prakAra bhanitya azaraNa Adi bAraha bhAvanAoM ke ghintavana binA dAna denA, arahanta vItarAga kI pUjA karanA, tapa karanA, svAdhyAya karanA karAnA Adi sabhI kriyAyeM niSphala haiN| bhAvArtha-jaise aMka binA vindI kA koI mUlya nahIM hai usI prakAra maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha bhAvanAoM ke binA aura anisya, azaraNa Adi bhAvanAoM ke bhAye binA dAna, pUjA, tapa, svAdhyAya bhAdi anuSThAna niSphaLa haiM isaliye uttama bhAvanAoM ke sAtha sAtha hI utsama kiyAyeM karanA acama phaladAyaka haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI punarAha zArdUlavikrIDitachandaH sarva jJIpsati puNyamIpsati dayAM dhitsatyayaM milsati | krodhaM ditsati dAnazIlatapasAM sAphalyamAditsati / / kalyANopacayaM cikIrSati bhavAmbhodhestaTaM lipsate / muktistrI pariripsate yadi janastadbhAvayedbhAvanAm / / 86 vyAkhyA-yadi mano lokaH sarva vastu nIpsati jJAtuM icchati / punaryadi puNyaM dharma Ipsati vAMchati / punaryadijano dayAM kRpA dhitsati dhatuM iti / punaryadi acaM pApaM mitsati mAtuM haMtu. micchati / punaryadi krodhaM roSaM ditsati khaMhitu icchati / punaryadi vAnazIlatapasA sAphalyaM saphala Aditsati prahItumicchati / yadi punaH kalyANopacayaM kalyANavRddhi cikIrSati kartu vAMchati / punaryadi bharAmbhodheH saMsArasamudrasya sadaM pAraM lipsati landhumicchati / punaryadi muktistrI siddhiramaNI pariripsate Aligitumicchati janastadA bhAvanAM zubhabhAvaM bhAvayet kuryaadityrthH||86|| artha-yadi manuSya sarvajJa hone kI icchA karatA hai. puNya kI vAJchA karatA hai, yA dhAraNa karanA cAhatA hai pApoM ko naSTa karanA cAhatA hai, kodha ko bhedana karanA cAhatA hai, dAna zIla tapa kI saphalatA cAhatA hai, nirantara kalyANa karane kI cAha rakhatA hai, saMsAra rUpI samudra ke kinAre para pAnA cAhatA hai aura mukti strI ke ghara kI icchA rakhatA hai to nirantara bAraha bhAvanA bhAve arthAta cinsaSana kare ina bhAvanAoM ke cintavana karane se zAntirasa kA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava hotA hai, vairAgya sadA bhAvane yogya hai| punarvizeSamAha- sUktimuktAvalI 115 bhAvoM kI vRddhi hotI hai ataH bhAvanAyeM pRthvI chandaH vivekavanasAriNIM prathamazamasaMjIvinIM / bhavArNava mahAtarI madanadAvamecAvalIM // calAkSamRgavAgurAM gurukaSAyazailAzaniM / vimuktipathavesarI bhajata bhAvanA kiM paraiH || 87 // vyAkhyA - bho bhavyAH ! bhAvanAM zubhapariNAmarUpAM bhajata sevadhvaM parairanyaiH kaSTAnuSThAnaiH zubhabhAvarahitaiH kiM na kiMcidityarthaH / kathaMbhUtAM bhAvanAM vivekaH kRtyAkRtyavicAra eva vanaM tatra sAraNi: kulyA tAM / punaH prazamazarmaNaH upazamasukhasya saMjIvanI jIvanakartI tAM / punaH kiMbhUtAM bhava eva saMsAra eva bhavaH samudrastatra mahAtarIM maddAnAvaM / punaH kiM bhUtAM madana eva dAvo dAvAgnistatra meghasyAvalI I / punaH kiM bhUtAM calAni caMcaLAni yAni akSANi iMdriyAyeka mRgA hariNAsteSu vAgurAM mRgajAlaM pAzabandhanaM / punaH kiM bhUtAM guruviSTazcatuH kaSAyarUpa evaM zailaH parvataH tatra azani baitra / punaH kiM bhUtAM vimuktaH siddheH paMyAstatra besarI azvatarIM tadbhAravAhikAM saramAcchubhabhAvanAmeva kurvantu // 87 // artha --- jo viSeka rUpI vana ko siMcana karane ke liye kRtrima nadI samAna hai nahara samAna hai, zAntibhAva rUpa sukha kI saMjIvanI auSadhi hai, saMsAra rUpI samudra ke tirane ke lie mahAn naukA hai, kAma rUpI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dAvAnala ko zAnta karane ke liye meghamAlA hai, caMcala indriya rUpI hiraNa ko pakar3ane kA jAla (pAza ] hai, prabala kaSAya rUpI parvata ko bhedana karane ke liye karake samAna aura mukti ke mArga meM zIghratayA gamana karane ke liye khaccarI ke samAna hai aisI bhAvanA sadA bhajane ( bhASane ) yogya hai dUsare kAryoM se kucha kAma nahIM hai / bhAvArtha- anya sabhI kAryoM ko chor3a kara bhAvanAbhoM kA nirantara cintavana karanA caahie| isI bhAvanA ke bala se anAdi kAla se calI AI para pavAthI ko manAnarUpa para pariNati dUra haTa kara, svapariNati ( AtmA kI bhAvanA ) jAgRta hotI hai arthAt mithyAtvapariNati rUpa andhakAra naSTa hotA hai| hRdaya meM samyaktva jyoti kA AvirbhAva [ pragaTa ) hotA hai| isIse prANimAtra kA kalyANa hotA hai| pumarAha zikhariNIchandaH dhanaM davaM vittaM jinavacanamabhyastamakhilaM / kriyAkANDaM caNDaM racitamavanI suptamasaruva / / tapastIna taptaM caraNamapi cINa cirataraM / na ceccice bhAvastuSavapanavatsarvamaphalam // 88 // vyAkhyA-ghanaM pracura visaM dhanaM pAtrebhyo dattaM / punarakhilaM samastaM jinavacanaM jinAgamarUpa abhyasta paThitaM / punazcaMDaM bhImaM kiyAkoI locApi racitaM kRtaM / punaravanI bhUmI asAdvAraM vAraM suptaM zayanaM kRtaM / punastInaduHkaraM tapastaptaM tapaH kRtaM / punazcaraNa cAritraM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sUktimuktAvalI 117 cirataraM bahukAlaM cINaM sevitaM pAlitaM paraM caivadi cise hRdi bhASo na zubhabhAvanA nAsti tadA dhAnyasya tuSavapanavat sarge pUrvoktaM viphalaM syAt atra marudevI bharata prasanna candrarAjarSINAM kathA // 88 // iti bhAvanA prakramaH artha jIvana meM diyA sahaya zAstroM kA abhyAsa kiyA, pracaNDa kriyA kANDa bhI kiyA, sadA pRthvI para hI kaSTa sahana karatA huA zayana kiyA, bora tapasyA kI, cirakAla taka cAritra kA bhI pAlana kiyA, kintu yadi bhAvanA uttama nahIM hai arthAt Atmacintavana pUrvaka ye kArya nahIM kiye to tuSa ( dhAna ke chilake } ke bone ke samAna saba kriyAkANDa niSphala hai| bhASArtha - jaise tuSa ke vapana ( bonA ) karane se cAvala utpanna nahIM hotA ataH tuSa kA bonA vyartha hai isI prakAra zuddha bhAvanA arthAta nirmala bhAvoM ke binA utkRSTa kiyAkANDa karanA bhI niSpha hai isalie pratyeka manuSya kA kartavya hai ki nirantara nirmala bhAvanA rakhe, na jAne kaba parabhatra sambandhI Ayu kA bandha ho jAya / Ayu bandha ke yogya ATha apakarSa kAla mAne gaye haiM ( jisakA vizeSa varNana gommaTTasAra jIva kANDa, rAjavArtika, Adi granthoMse jAnanA ) una ATha apakarSa kAloM ke samaya jisa jIva ke jaise nirmala, yA malina pariNAma hote haiM tadanusAra ho sugati kugati sambandhI bhAyu kA bandha jIvoM ke ho jAtA hai jisakA haTAnA asambhava hai| hAM, parabhava sambandhI Ayu kI sthiti kA apakarSa, utkarSa to ho sakatA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI hai para usakA sarvathA kSaya ( udIraNA ) asambhava hai ataH sadaiva sadbhAvanA jIvana kI saphalatA kA sUcaka hai| zratha vairAgyamAha tihI vanaH yadazubharajaH pAtho haptendriyadviradAMkuzaM / kuzalakusumodyAnaM mAdyanmanAkapizRGkhalA / / biratiramaNIlIlAvezma smarajvarabheSajam / zivapatharathastavairAgyaM vimRzya bhavAbhayaH / / 89|| vyAkhyA-bho mune / tadvairAgyaM vimRzya cintayitvA'bhavaH .. saMsArahito bhaya / tarika yadvairAgyaM azubhaM pApameva rajodhUlistatra pAtho jalaM taTupazamahattasyAt / punaryat vairAgyaM mAdyan madonmato yo mana eva kapirdhAnarastasyasalA nigaDo bandhanaM / puna: ki viziSTa kuzalameva kusumAni teSAM udyAna puSpArAmaM / punamAni indriyANyeSa dviradA gajAsteSAM aMkuza yazyaphara / punaryat viraciramaNI lIlAdhezma viratiramaNI dezaviratirevaramaNI strI tasyAH paSa lIlAvezmakoDAgRha / punayaMt smarajvarabheSajaMsmara eva jyarastasyauSadhaM kAmajvarauSadhaM / punayaMta zivapatharathaH mokSamArge rapasamAnA ra sadvairAgyaM vimRzya vicArya mamayaH saMsAramayarahito bhava / / 8 / / artha-jo bairAgya pApa rUpI dhUla ke bahAne ke liye bala ke samAna hai, madonmatta indriya rUpI hAthI ko vaza meM karane ke liye aMkuza samAna hai, jo kalyANa rUpI puSpoM ke bAga samAna hai, madomana mana rUpI bandara ko vaza karane ke lie sAMkala samAna hai,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 16 virati rUpI strI ke kIr3A-gRha samAna hai, kAma rUpa ubara ko nAza karane ko auSadhi samAna hai, aura jo mokSamArga meM le jAne ke liye ratha samAna hai aise vairAgya kA vRdaya meM cintavana karake he bhavya ! tuma nirbhaya bno| aisA jAna kara nirantara gherAgya kA cintayana karanA caahiye| punarAha - vasantatilakAchandaH 6 caNDAnilaH sphuritamayacayaM yAci / vRkSavana timiramaNDalamarkabimbam / / SajaM mahIdhanivahaM nayate yathAntaM / vairAgyamekamapi kama tathA samagram / / 90 // vyAkhyA-yathA caMdAnilaH pracaMDavAyuH sphUrjitaM andarya meghaghaTAMtaM aMtaM vinAzaM nayate prApayati / puna ryathA dAvAci rdAvAgnikSajaMdrumasamUha aMtaM prApayati / punaryathA arkavimba sUryazcimba simiramaMDala aMdhakArasamUha aMtaM mayate / punaryathA vama indrAyudhaM mahIdhranivaha parvata. , samUha aMtaM vinAzaM nayati prApayati / tathaiva ekamapi vairAgyameva samarpa karma aMtaM nayati // 3 // (artha-jaise pracaNDa pavana AcchAdisa bhegha samUha ko naSTa kara detA hai, dAvAnala vRkSoM ke samUha ko naSTa kara detI hai. sUrya kA bimba andhakAra rAzi ko nAza kara detA hai, vana paryApta samUha ko nAza kara detA hai, vaise hI eka vairAgya samasta karmoM kA nAza kara detA hai| }
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI bhAvArtha - vairAgya pariNati kA adbhuta mAhAtmya hai| vairAgya pariNati se bhava bhavAntaroM ke saMcita karma eka kSaNa meM nAza ho jAte haiN| bhartRharikRta nItizataka meM kahA haiM * 120 M bhoge rogabhayaM kule cyutibhayaM vitte nRpAlAd bhayam / maune dainyabhayaM bale ripubhayaM rUpe dharAyAH bhayam // zAstre vAdabhayaM guNe khalabhayaM kAye kRtAntAdudbhayam / sa vastu mayAnvitaM bhuvi nRNAM vairAgyamevAbhayam // 1 // artha saMsAra ke bhogoM meM roga kA Dara rahatA hai arthAt bhoga bhogane ke kAraNa roga prApta ho jAte haiM kula meM patita hone kA bhaya rahatA hai, arthAt durAcAra ke kAraNa vyakti kulase patita ho jAtA hai adhika dhanI ho jAne para rAjA dvArA dhana chIne jAne kA bhaya rahA karatA hai, mauna dhAraNa meM dInatA kA bhaya rahatA hai, bala meM zatru ke AkamA kA bhaya banA rahatA hai, rUpavAna ( sundara ) hone para bhI buDhApe kA bhaya hai kyoMki vRddhAvasthA meM rUpa naSTa ho jAtA hai aneka zAstroM kA pAThI ho jAne para bhI bAda vivAda kA bhaya rahatA hai, guNavAna hone para bhI duSToM se bhaya banA rahatA hai, uttama baliSTha zarIra prApta ho jAne para bhI kAlase prasita hone kA bhaya rahatA hai / isa prakAra sAMsArika padArthoM meM sarvatra bhaya kA andezA hai| eka bairAgya hI aisA hai jo mayarahita hai| jisa samaya saMsAra, deva, bhoga ke svarUpa ko cintana kara manuSya ke hRdaya meM vairAgya kI bhAvanA jAgRta ho jAtI hai, durdhara digambara dIkSA dhAraNa meM dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai usa samaya usa vairAgya rUpI har3a zRGkhalA ko tor3ane meM koI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 121 bhI sAhasI sAmanA nahIM kara sakatA arthAt anekoM bhaya ke kAraNoM kA pradarzana kiye jAne para bhI yaha vIra aurAgI puruSa apane hada pA akATya vicAroM se muMha nahIM mor3atA kintu vairAgyAvasthA dhAraNa kara hI letA hai isaliye kahA hai nairAgya hI abhaya hai| zikhariNIchandaH namasyA devAnAM caraNavarivasthA shubhguro-| stapasyA niHsImaklamapadamupAsyA guNavatA / / niSadyAraNye syAtkaraNadamavidyA ca zivadA / virAgaH karAyAkSapaNanipuNo'ntaH sphurati cet // 91 / / dhyAkhyA-ced yadi aMtaH citte virAgo bhairAgyama sphurati vartate tadA devAnAM namasyA namaskaraNaM zivadA mokSadAyinI syAt / punaH zubhaguroH caraNavarivasyA syAt caraNayoH sevA sadA zivadA syAt / punaH niHsImalamapadam bhasyaMtaznamapada IdazI tapasyA tadeSa zivadA syAt / punaHguNavatAMjhAnAdiguNayuktAnAM upAsthA sevApi tadeva zivadA syAt / punararaNye vane niSadyA sthitistadeva zivadAsyAtU / punaH karaNadamaviyA indriyahamanavidhirapi tadaiva zivadAsyAt / yadi aMtamadhye virAgo bhavati / kathaMbhUto virAgaH karAgaHkSapaNanipuNaH karaM ghoraM yadAgo'parAdhastasyakSapaNe AyakaraNe nipuNazcaturaH // 1 // artha -yadi tIvra pApoM ke kSya karane kI sAmarthya vAlA vairAgya bhASa hRdaya meM sphurAyamAna { pragaTa ) ho jAya to devAdhideva vItarAga kA namaskAra kAryakArI ho jAya athavA vItarAga deva kI pUjA saphala ho jAya, guruoM ke caraNa kamaloMkI upAsanA saphala ho
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sUktimuktAvalI jAya, maryAdA rahita kleza dene vAlI tapasyA kAryakArI ho jAya, guNavAnoM kI upAsanA kAryakArI ho jAya, vanameM yogAsana karanA saphala . ho jAya, mukti pada dene vAlI indriya ke damana kI vidyA saphala ho jAya / __ bhAvArtha-vItarAga bhASa binA koI bhI kArya kAryakArI nahIM hai isaliye vItarAga mAva kA avalambana hI kAryakArI hai| viraktaguNamAha sATUlavikrIlitalAraH bhogAnkRSNabhujaMgabhogaviSamAn rAjyaM rajA sannibhaM / baMdhabaMdhanibaMdhanAni viSayagrAma viSAnnopamaM // bhUtibhUtisahodarA tuNatulaM straNaM viditvA syajan / teSyAsaktimanAvilo vilabhate mukti viraktaH pumAn / / 92 // ___ vyAkhyA-virakto vairAgyayuktaH pumAna muktiM vilabhate siddhi praapnoti| kiM kRtvA bhogAva zabdAdIm kRSNabhujaGgabhogavipamAn kRSNasvAsau bhujaMgaH sarpastasya mogaH zarIraM tabad viSamAn bhImAna vidityA hAtvA veSu atyAsakti atyabhilASaMtyajan / panaH rAjA AdhipatyaM rajaH sannibhaM dhUlisadRzaM maskhA tyaan |pnvedhuun svajanAn karmabandhasya nirvadhanAni kAraNAni matvA / panapigamArma viSayasamUha viSAnnopama viSamizritAnnasamaM matvA / punabhUti Rddhi bhUtisahodarAM bhasmamagi: rakSAsahazI maskhA / punako strINAM samUha tamivaraNasarazaM viditvA teSu Asakti atyabhilASaM tyachan / kathabhUto viraktaH pumAna banAvilaH rAgaveSAdhanAkulaH // 32 // iti vairAgyaprakramaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ stimuktAvalI artha--virata puruSa saMsAra ke viSaya bhogoM ko kAle sarpa ke phaNa ke samAna bharthakara jAnakara, rAjya ko dhUli ke samAna jAnakara, bhAI Adi kuTumbI janoM ko bandha ke kAraNa jAnakara, indriya viSayoM ko viSa mibhisa bhanma ke samAna jAnakara, yA pAnyAdi vibhUtiko bhasma kI bahina samAna nAnakara, rojanita sukha ko dRmAtulya jAnakara una padArthoM meM arthAt bhoga, rAjya, bandhu, vibhUti, strI meM zAsakti ko bor3akara atyanta vizuddha hotA huA mukti ko prApta karatA hai| bhAvArtha-ye indriya bhogAdi mahAna duHkhadAI haiM inako khAga kara, cirasi dhAraNa kara, mukti pada kI prApti ke liye satata prayatnazIla rahanA hI mAnava mAtra kA kartavya hai| atha sAmAnyopadezamAha-- upendravajrA chandaH jinendrapUjA gurupayu pAstiH / satyAnukampA zubhapAtradAna / guNAnurAmaH zrutirAgamasya / nRjanmavRkSasya phalAnyamUni // 13 // dhyAkhyA-nRjanmavRkSasya manuSyajanmacaroH amUni phalAni etaiH kRtvA manujamanmasaphalaM bhavati / amUni kAni prathamaM sAvajinaMdrapUjA zrIvItarAgadevasya pUjA kArya / punaH gurUNAM paryupArita: sevA kAryaH / punaH sasthAnAM jIvAnAM anukaMpA yA kAryA / panaHzubhapAne
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI vAnaM deyaM / punaH guNeSu anurAgaH gugAprahaNaNaM ratiH kAryA / punaH bhAgamastha siddhAntasya zrutiH abakAye / pAma phatvA manudhyajanmasaphalaM, syAt // 13 // artha-vItarAga jinendra deva kI pratidina pUjA karanA, digambara sAdhuoM kI sevA suzrUSA karanA, samasta prANiyoM para dayA kA bhAtra rakhanA ( arthAta "AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" / apane se virudra vyavahAra dUsaroM ke sAtha mata karo) jaise pratyeka puruSa ko apane prANa priya haiM jaise hI dUsare ke prANa smjho| aisA jJAta kara sama jIvoM para dayA kI pariNati rakhanA cAhiye ), pAtra supAtroM ko zraddhA pUrvaka dAna denA, guNoM meM prIti karanA (guNacAn dharmAtmA puruSoM ke avalokana mAtra se hI hRdaya meM varSa kI laharI plAvita ho jAya yA baha chaThe aisA harSa prATa karanA ), jaina zAkhoM kA sunanA athavA zAstroM kA paThana pAThana manana Adi bhabhyAsa karanA, ye manuSya-janma rUpI vRkSa ke phala haiN| ina ghaTakoM ke bhAcaraNa karane se hI manuSya janma kI zobhA-zobhAjanaka hai / manuSya janma dhAraNa karake yadi uparokta SaTakarmoM kA pAlana jIvana meM nahIM kiyA to manuSya paryAya pAnA isa prakAra niSphala hai jaise ki Upara bhUmi meM bIja vapana karanA ( bonA ) vyartha hai athavA pASANa para kamaloM kA vana ugAne ke samAna viphala hai / isaliye pratidina pratyeka gRhasya kA kartavya hai ki paraspara virodha rahita ina SaTkoM ke bhAcaraNa se apane jIvana-viTapa ko harA bharA banAye rkheN|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI zikhariNIchandaH trisaMdhyaM devArcA viracaya cayaM prApaya yazaH / zriyaH pAtre vApaM janaya nayamArga naya manaH / / smarakodhAdhArIndalaya kalaya prANiSu dayAM / jinoktaM siddhAntaM zRNu ghRNu javAnmuktikamalAM / / 94|| vyAkhyA-trisandhyaM trikAle prabhAte madhyAhe sAyaM ca devA zrIdhItarAgapUjA viracaya kuru / punaH yazaH kIrticayaM vRddhi prApaya / priyo lakSmyAH pAtre supAtre vApaM janaH / punamanaH vitta mayamArga nyAyamArga prati ny| punaH smarakodhAdhArIn kAmakrodhamAnamAyAlobhApIn parIn zatrUn dalaya khaMDaya / punaH prANiSu jIveSu dayAM kalaya kuru / punaH jinokta aharapraNItaM siddhAntaM sUtra' zRNu / etAni kutyA javAt begAna muktikamala zivazriyaM ghRNu varaya || 64 // artha-he bhavya ! prAtaHkALa madhyAhnakAla aura sAyaMkAla ina tIna kAloM meM vItarAgadeva kI pUjA karo, yazasamUha [ kIrti ko ] prApta karo, pAtroM ko dAna dekara lakSmI kA bIja boyo, mana ko nyAyamArga meM lagAo, kAmakrodhAdi bairiyoM ko vidhvaMsa karo, saba prANiyoM para dayA karo, vItarAga devakA kahA huA siddhAMta suno aura zIghra hI mukti rUpI lakSmI kA varaNa kro| bhAvArtha- AcArya upadeza dete haiM ki he mAI / ananta kAla se kaThinatA se prApta kiye gaye isa manuSya bhatra ko pAkara Upara kahe gaye kAryoM ko karo tAki mokSa lakSmI tumheM zIghra hI prApta ho| li
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 sUktimuktAvalI zArdUlavikrIDita chandaH kRtvArhaspadapUjanaM yatijanaM natvA viditvAgamaM / fear inmadharmakarmaThadhiyAM pAtreSu datvA dhanaM // hitvA gatvA paddhatimutamakamajuSAM jitvAntaraparivarja / paJcanamastriyAM kuru karakroDasthamiSTaM sukhaM // 95 // vyAkhyA - bho zrAddha ! etAni kRtvA iSTa vAMchitaM sukhaM kara phoharavaM hastotsaMga karaprApyaM kuru / kiM kRtvA arhatpadapUjanaM vItarAgadharaNapUjAM kRtvAM / punarvatijanaM sAdhujanaM natvA punarAgamaM siddhAntaM viditvA zAtvA zrazvA / punaH adharmakarmaThadhiyAM pApAsatabuddhInAM saMga saMsargaM tyaktvA parityajya | punaH pAtreSu nijaM dhanaM vitta datvA / punaH uttamakramajuSAM uttama mArga se vinAM paddhatiM mArga prati gatvA anuzrisya AMtarAritrajaM aMtaraMgAriSaDvarga AbhyantaraM vairisamUhaM jitvA / punaH paMcanamastiyAM namaskAra maMtra smRtvA dhyAtvA iSTasukhaM karaprApyaM kuru vidhehi // 65 // artha - he bhavyAtman ! arihanta deva ke caraNa kamaloM kI pUjA karake, AcArya upAdhyAya sAdhujanoM ko namaskAra karake, jinabhASita zAstroM ko jAna karake, nirambara adharma kArya meM rata rahane bAle duSTa puruSoM kI saMgati chor3a karake, pAtroM meM dAna dekara uttama AcaraNa ke dhArI satpuruSoM ke mArga kA anukaraNa karake, antaraGga ke rAgadveSa kAmakodhAvi zatruoM ko jIta karake aura 'gamo arahaMtArAm' ityAdi paMca namaskAra mantra kA jApa karake iSTha sukha mokSa ke sukha ko apane hasta ke madhya prApta kro|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI hariNI chandaH prasarati yathA kIrtirdikSu kSapAkarasIdarA5myudayajananI yAti sphIrti yathA guNasaMtatiH / kalayati yathA vRddhiM dharmaH kukarmahatikSamaH / kuzalasulabhe nyAye kArya tathA pathi vartanaM // 96 || vyAkhyA - nyAye nyAyopapanne pathi mArge tathA pravartanaM kAryaM pravarttiH kAryA yathA caturSu dikSu kSapAkara sodarA candrakiraNavadujjvalA kIrtiH prasarati kurati vistaravi / punaryathA abhyudayajananI udayakArikA guNa saMtatiH guNazra NiH sphItiM yAti vistAraM vrajati / punaryathA kukarmahato pApahanane kSamaH samartho gharmo vRddhiM kalayati vRddhiM prApnoti / tathA nyAye pathi nyAyamArge pravartanaM kAryaM / kathaMbhUte nyAye pathi kuzalaizcaturapuruSaiH sulabhaH suprApaH sukhena labhyastasmin // 36 // artha - he bhavya puruSa ! jaise candramA kI cAMdanI ke samAna nirmala kIrti dazoM dizAoM meM phaile, jaise svargAdi sukhaprada guNoM ke samUha skurAyamAna hoM, aura jaise khoTe karmoM kA nAza karane meM samartha dharma vRddhi ko prApta ho isa prakAra kalyANa hai sulabha jisameM, aise nyAya mArga meM pravartana karanA cAhiye / mAtrArtha - pratyeka puruSa ko aise nyAya mArga kA anusara karanA cAhiye jisase dazoM dizAoM meM usakI dhavala kIrti phaile, doSa santati dUra hokara AtmA meM samyaktva Adi guNa pragaTa hoM, dharmakI vRddhi evaM prabhAvanA pragaTa ho| aisA AcArya zrI kA upadeza hai jise pAlana karanA evaM apanA jIvana tadrUpa banAnA manuSya mAtra kA kartavya hai / 127
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sUktimuktAvalI zikhariNI chandaH kare zlAghyatyAgaH zirasi gurupAdapraNamanaM / sukhe satyA vANI zrutamadhigataM ca zravaNayoH / / hRdi svacchA vRvi vijaya bhujayoH pauruSamaho / vinApyaizvaryeNa prakRtimahatAM maMDanamidaM // 97 // vyAkhyA - aho Azcarye prakRtimahatAM svabhAvenottamAnAM pasAM aizvaryeNa sAmrAjyena vinApi ivaM maMDanaM bhakti idamiti kiM / kare iste syAgo dAnaM zlAghyo maMDanaM na kaMkaNAdiH / punaH zirasi gurUNAM pAdayozcaraNayoH praNamanaM namaskAra karaNameva maMDanaM na mukuTatilakAdIni / mujhe satyA vArayetra maMhanaM na sAmbUlAdi / zravaNayoH karNayoH adhigataM paThitaM zrataM zAstrameva maMDanaM na kuMDalAdi / hRdi hRdaye svacchA nirmalA vRtti vrvyApAra evaM maMDanaM na hAramAlAdiH / bhujayoH bAhrovijayi jayanazIlaM pauruSaM parAkramo dharmaviSaye yadUbalaM tadeva maMDanaM na keyUrAdiH / mahatAM puMsAM dhanaM vinApIdameva maMDanaM // 17 // artha- hAthoM meM prazaMsanIya dAna, mastaka meM nirmantha guruoM ke caraNakamala ko namaskAra, mukha meM satya vacana, karNoM meM prApsa huA zAstra jJAna, hRdaya meM nirmala vicAra aura bhujAoM meM sabako vijaya karane vAlA puruSArtha, aho bar3A Azcarya hai ki sajjana puruSoM kA yaha bhUSaNa aizvaryaM binA hI hotA hai / bhAvArtha- sadhjana puruSa svabhAva se hI apane hAthoM se dAna dete haiM / digambara ninya guruoM ke caraNAravinda ko vinaya pUrvaka mastaka se namaskAra karate haiM, mukha se sadA satya bhASaNa karate haiM,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktI + karNoM se pavitra jainasiddhAnta ke zAstroM kA zravaNa karate haiM, jisake hRdaya meM sarvadA nirmala vicAra dhArA pravAhita rahatI hai aura jinakI bhujAoM meM saviSayI puruSA vidyamAna rahatA hai / Upara kahe gaye yahI kArya sajjana puruSoM ke AbhUSaNa haiN| anya sone cAMdI ke AbhUSaNa to kahane mAtra ke haiM unase manuSya janma kI zobhA nahIM hai| aura na unase AtmA kA utthAna hotA hai| ataH sajjana mahA puruSoM ke uparoka guga upAdeya haiM, unhIM se AtmAoM kA kalyANa huA hai aura hogA / zikhariNI chandaH bhavAraNyaM muktvA yadi jigamiSurmuktinagarauM / tadAna mA kArSI viSayaviSavRkSeSu vasatiM // yatazchAyApyeSAM prathayati mahAmoddamacirAdayaM janturyasmAtpadamapi na gantuM prabhavati ||18|| Ap vyAkhyA - bho zrAddha | yadi ced bhavAraNyaM saMsArarUpAM ava muktvA tyaktrA muktinagarI siddhipurIM prati jigamiSurasi gaMtukAmosi tadAnIM tvaM viSayaviSavRkSeSu viSayA eva viSavRkSAsteSu vasatiM nivAsaM mA kArSI rmA vyaSAH kutaH yasmAt kAraNAt eSAM viSayaviSavRkSANAM chAyApi mahAmokSaM mahadajJAnaM prathayati vistArayati / yasmAnmahAmoddAdayaM antuH prANo acirAd vegAta padamapi gatuM ekaM pAramapi calituM na zaknoti kintu sthAvaratvaM prApnoti // 68 // artha - he bhavya ! yadi tU saMsAra rUpa bhayaMkara vana ko chor3akara muktirUpI nagarI ke prati gamana karane kI icchA karatA hai to iMdriyoM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sUktimuktAvalI ke viSaya rUpI viSavRkSoM para nivAsa mata kr| kyoMki ina viSaya rUpI vRkSoM kI chAyA bhI zIghra hI mahAmoha ko utpanna kara detI hai| jisa mahAna mohameM pha~sakara prANI eka paira bhI Age nahIM cala sakatA / bhAvArtha- indriyoM ke viSaya viSa vRkSoM ke samAna haiN| inako sevana karane vAlA yA ina viSayoM meM andhA huA [ anurakta huA ] prANI kadApi mokSa pada prApta nahIM kara sktaa| isaliye mumukSu [ mokSa prApta karane ke icchuka ] bhavya puruSa ko kadApi ina viSaya vAsanAoM kA sevana [saMsarga ] nahIM karanA cAhiye kintu ina viSayoM ko kimpAka [ kindurI ] phaLa samAna jAna kara tyAga karane kA ho lakSya rakhanA caahiye| aura usa lakSyako siddhi meM anekoM saMkaToM kA sAmanA bhI karanA par3e to bhI usakI paravAha na karake satata prayatnazIla rahanA cAhiye / tathA Atma nirbhara hokara evaM sahiSNu bana kara una saMkaToM - ApattiyoM ko samatA ke sAtha sahana karanA cAhiye / jaba taka isa mArga kA anusaraNa nahIM kiyA jAyagA taba taka kadApi koI bhI puruSa apane lakSya kI siddhi taka nahIM pahu~ca sakegA yaha eka nizcita siddhAnta hai| isI meM pratyeka prANI kA kalyAyA nihita hai / Adhunika bhautikavAda vicAra ke loga bhale hI isa mumukSu ko burA batAyeM, usakI nindA kareM, use kAyara kaheM yA mArga zithilatA ke anekoM pralobhana pradarzana kareM parantu usa dUSita vAtAvaraNa kI ora dRSTipAta na karake apane lakSya kI siddhi meM bhAge bar3hatA hI calA bAdhe /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI. amitatAkA bhADArya amitAni ne kitanA uttama pratipAdana kiyA hai : murkhApavAdAsanena dharma, muzcanti santo na dhudhArcanIyama / tato hi doSaH paramANumAtro, dharmabhyudAse girirAjatulyam // bhAzaya yaha hai ki anAniyoM dvArA apavAda kiye jAne para parva pIr3ita kiye jAne para bhI sajjana mumucu puruSa apane lakSyabhUta dharma ko kabhI nahIM chor3ate kyoMki vartamAna samayakA duHkha to paramANu mAtra hai jo ki nahIM ke barAbara hai kintu parake apavAdAdi se dharma ko choDa dene meM sumeru parvata tulya naka nigoda ke duHkhoM ko bhoganA par3atA hai jisameM asaMkhyAta ananta bhava duHkhoM meM hI vyatIta hote haiN| isaliye dharma mArga meM sadA kaTibaddha hada rahanA cAhiye / aura bhI abhivagati AcArya ne kahA hai : sarSe'pi bhAvAH sukhkaarinno'mii| ___ bhavanti dharmeNa vinA na pusAma // tiSThanti vRkSAH phalapuSpayuktAH / kArya kiyantaM khalu mUlahInAH // saMsAra meM jitane padArtha sukhakara pratIta hote haiM yA sukhadAI dele jAte haiM ina saba kA eka mAtra kAraNa dharma sevana hI hai, dharma mevana ke phala se hI saSa mukha ke sAdhana sulabhatA se upalabdha hote haiM evaM sahA.sukhakara sAmagrI kA samAgama banA rahatA hai| binA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI dharma pAlana ke pAparUpa pravRtti se koI bhI padArtha sukhakara siddha nahIM ho sakatA jaise ki phala phUla patte vAle vRkSa jinakI ki jo kATa vI gaI ve kitane samaya taka hare bhare raha sakate haiN| kintu kiMcitkAla ke pazcAta hI ve murajhAkara zobhAvihIna virUpa pratIta hone laga jAte haiM / isI prakAra dharmabhanA rahita prANI ke liye koI bhI padArtha sukhakara nahIM ho sktaa| isake liye to sArA saMsAra zUnya andhakAramaya ho jAtA hai| isalie jo bhavya puruSa dharma kI rakSA karate haiM dharma ko bhaddhApUrzaka dhAraNa karate haiM / sarvatra unakI rakSA karane vAle saikar3oM hajAroM sAdhana sulabhatA se anAyAsa ho Akara prApta ho jAte haiM / ata: dharma se bar3ha kara koI aSdha padArtha . sevA yogya nahIM hai, dharma hI jIvana kA prAraNadhAra hai, sarvAdhAra hai aura saba asAra hai || indravajAcandaH somaprabhAcAryaprabhA va loke / vastuprakAzaM kurute yathAzu / / tathAyamuccairupadezalezaH, zubhotsavAnaguNAMstanoti / / 99 // vyAkhyA-nyathA yenaprakAreNa loke bhuvane somaprabhA, candrapramA, AcArya pramA, AcArya pratimA ca Azu zIghra vastuprakAzaM ghaTapaTAdipadArthaprakAzaM kurute vidadhAti tathA vena prakAreNa ayaM zrathamANaH upadezaleza simukkAbalirUpaH samupadezaH paya: utkRSTAn zubhotsava
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 133 jJAnaguNAna kalyANaprada jJAnaguNAn tanoti vistArayati atra zleSeNa pranyakartrA 'somaprabhAcArya' iti svanAmApi sUcitam // 63 // iti sAmAnyaprakramaH artha - jisa prakAra loka meM candramA kI prabhA aura AcAryo kI prabhA [ pratibhA ] zIghra hI vastuoM [ padArthoM ] kA jJAna karAtI hai usI prakAra yaha Adarza svarUpa kizcit AcArya kA upadeza bhI anekoM zubha kalyANa tathA jJAnAdi guNoM kA vistAra karanevAlA hai / ataH bhavyAtmAoM kA kartavya hai ki zraddhApUrvaka isa upadeza ko hRdayaGgama kareM | atha prazastimAi mAlinI chandaH amajada jita devAcAryapaddhodayAdri - | dhumaNi vijayasiMhAcAryapAdAraviMde // madhukara samatAM yastena somaprameNa / vyaraci muniparAzA sUktimuktAvalIyaM // 100 // vyAkhyA - vena somaprabheNa muniparAjJA munipA: munizreSza steSAM rAjA sUrIzvarastena muniparAjA sUrIzvareNa iyaM sUktimukAbalI sUktAnyeva subhASitAnyeva zobhanaprastAvakAvyAnyeva muktA mauktikAni muktAphalAni teSAM AvalI se riyaraci racitA tena kena yaH somaprabhaH ajitadevanAmAcAryasya paTTa evaM udayAdrirudayAcalaH tatra maNiH sUryasamAnaH vijayasiMhAcAryastasya pAdAraviMde caraNakamale
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 sUktimuktAvalI madhukarasamatA bhramaratulyatAM zramajat aprApata / pUrva ajitadevAcAryastatpaTTa vijayasiMhAcAryAstaspaTTe somaprabhAcAcIrateneyaM siMdUrakaranAmasUktimuktAvalI vyaraci rutA // 10 // khomaprabhasUriNA viracitA sUktimuktAvalI samAptA / artha-jo bhajitadeva AcArya ke paTTarUpI nadayAcala para sUrya samAna vijayasiMha bhAcArya ke caraNa rUpI kamaloM meM bhramara kI samatA karatA thA ( arthAta caraNa kamaloM kA sevaka thA ) usa somaprabha AcArya ne yaha sUktimuktAvalI ( uttama vacana rUpa motiyoM kI mAlA ) nAmaka grantha rcaa| noTa- iti zrIsiMdUraprakarAkhyasya vyAkhyAyAM varSakItibhiH sUribhi vihitAyAM sAmAUmo'jagi samApto'yaM pranthaH / 1. pratyeka prakaraNa kI samApti para yaha puSpikA vAkya hai| 106 pRSTaH kA yaha 81 vA~ zloka hai* pAne 'dharmanidhandhanaM taditare, zreSTha dayAlyApakaM / mitre prItivivardhana ripujane, vairApahArakSama / / bhUtye bhaktimarAvaI narapatI sanmAnasaMpAdakaM / bhaTTAdau suyazaskara vitaraNaM, na kvApyaho niSphalaM // 8 // iti dAna prakramaH 1. dharmasya kAraNaM 2. apAtre 3, dAnaM vihitaM itta sat /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktimuktAvalI 135 zrIsakalakoAcAryaviracitA paJcaparameSThistutiH nAbhayAdijinezvarAn muninuttAn nAkAdhipaH pUjitAn / mantAtItaguNArNavAn suvimalAna vizvaprakAzAtmakAna / / saMsArAmbudhitArakAn bhavabhRtAM bandhupamAn svAminaH / vande tadguNahetave'tra zirasA muksyajJAnArAgiNaH // 1 // akhilabhuvanasenyAn sarvalokAmabhUsthAn / nirupamasukhayuktAMstyaktasaMsAraduHkhAm / / varavasuguNabhUSAn jJAnadehAn vizuddhaya / calavibhavapUrNAn saMstu siddhinAyAn // 2 // pazcAcAramapArasaukhyasadanaM the prAcaranti svayaM / ziSyANAM muninAyakAH zivakarA AcArayansyeva / teSAM pAnasaroruhA, naghAharA-nAcArazuddhaca skaa| sUrINAM praNamAmi bhaktisahito mudho'ghazAntya mudA // 3 // ye paThanti sakalAgamameva, pAThayanti zivadaM varaziSyAn / te stutA mama dizantu guNodhAna, pAThakAH svakRpayAtmabhAraca ||4|| ye sAghayanti caraNaM sukharatnavAdhi / harajJAnazuddhamanizaM vividhaM ca yoga | AtApanAdijamapIi vizantu te me|| zrIsAdhayo'tra namitAH svaguNAn gariSTAna ||5|| antistrijagabudhArcitapadAH sanmuktimuktipradAH / siddhA ye'guNAGkitA avapuSo ye sUrayo'dhyApakA: pazcAcAraparAyaNAzca nipuNAH bhIsAdhayo ni:spRhAH te vandyAzca mayA'khilAnijaguNAn sarvAn pradyarmama // 6 // iti paJcagurustutiH
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 sUktimuktAvalI 108 zrIAcAryakalpa zrIzru tasAgarastutiH siddhAntavedI zrutapArago yaH, vAmI paTuH sttryrtndhaaro| akiJcana: zIlaguNAkarazca, namAmyahaM zrIzrutasAgaraM taM // 1 // svAdhyAyaniSTo yaminA variSThaH zreSTho virAgI mahatA mahiH / jyeSTho munIzo guNinA gariSTaH IDe sadA taM mahimAviziSTa // 2 // syAtvA suputrAdi kuTumbivargAn dharmAnukUlA rmnniimnindyaaN| bhIvIrasindhu gurumApa modAd dIkSAM zrito jAtajinendrarUpAM // 3 // zvetAmbare dharmakule sujanma daigambare dharmapathe ghaDhIyAn / digvastrabhRnmokSapayAnurAgI vande munIndra zrutasAgaraM taM / / 4 // nityaM hi sUregnukUlavRtti kurvastathAsau khalu sUrikalpaH / syAgI sadAbhyAsmikazodhaniSThaH jIvAisI varSazataM pRthivyAM // 5 // bhavyAjanInAM sa vibhAsvaraH san sattA taambhonidhipuurnncndH| vivAdinAMgarvavikhaNDanAya syAdvAdadhAmbaprayuttaH stuve taM // 6 // adhyAtmamUrtiH kila saMyamI ca yaH saMzayadhvAntaharo vivasvAn / yogI sadAniyatatvavicca stuve'pi taM sdvyvhaarvijny|| 7 // nayAbhirvAgbhiratIbada: zcarcAsamAyAM khalu labdhakIrtiH / yuktyA mahatyA ephuTayatyazeSaM tavaM bhUtAbdhi tamahaM pravande // 8 // vAtsalyamUrtizca kRpApayodhiH saMghe garIyAn kila sAdhuvarge / sAdhvIzca zrAddhAna mUdumiSTavAkyaH santoSayaMstaM zirasA namAmi // 6 // namostu te dharmaghuradharAya namostu te bhavyAhisaMkarAya / namostu te bodhisamAdhibhAje namostu te sAdhugaNArcitAya // 10 // namostu munivarya 1 te sakalatApahacaMdramA / namostu guruvAsalatva guNaratnanidhaye ca te // kriyAdi jagatAM zivaM madhuravAphasudhAM varSayan / punAtu bhavinAM manaH zudhicaritrapUto bhavAn / / mayA saMstUyate nityaM atsindhurmuniishvrH| kuryAcchivaM subhanyAya mahyaM ca jagate'pi ca //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zlokAnAmakArAdyanukramaH [ a ] bhadasaM nAdatte apAre sAre amajada jitadeva avadyamukte pathi asatyama prasthaya AtmAnaM kupathena mAyurdIrghataraM vapuH auviSyAcaraNaM kadAcinnAtaGkaH kare zlAghyatyAgaH kalahakalabhavindhyaH kAntAraM na yathetaro kAluSyaM janayan kiM dhyAnena bhavatya krIDAbhUH sukRtastra kuzalajananabandhyAM kRtvAtpadapUjanaM dhanaM dacaM vizvaM caNDAnilaH sphurita [ bA ] [ zrau ] [ka] [Sa] [4] zloka 34 100 13 31 65 28 51 11 42 83 41 16 25 3 65 65 pRSTha E rr 133 20 43 5 33 15 128 56 110 ** 24 36 63 126 116 115
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.38 raloka pRSTha cAritra citute tanoti jAtaH kalpatarU jinendrapUjA guru 123 106 44 tamamilaSati tasyAsannA rati tasyAgnirjala maNavaH te dhattarataru vanti toyatyagnirapi trisaMdhyaM devA! trivarga saMsAdhana dattastena jagatya dAyAdAH spRhayanti dAridrayana tamokSate [ ] dhattA maunamagAra dharmadhvaMsa ghurI dharmadhvastayo dhamai jAgarayasya 10] na deSaM nAdeva navate paradUSaNaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ namasyA devAnA nimnaM gacchati nimnageva niHzeSadharmavana dAha nIcasyApi ciraM naurAge sarUNI paraja namanaH pIDA pApaM lumpatti durgaviM pAtre dharma nibandhanaM pitA mAtA bhrAtA pIyUSa viSavajja pratyarthI prazamasya pratiSyaM yannizaM prasarati yathA kIrti [pha phalati kaLitazreyaH [bha] mavAraNyaM muktvA yadi bhakti tIrtha kare gurau bhogAna kRSNabhujaGga [ma mAnuSyaM viphalaM vadanti mAyAmavizvAsa mugdhapratArakha pr| muSNAti yaH kRta
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlaM mohaviSamasva yaH saMsAra nirAsa yaH prApya duSprApya yaH puSpairjinamarcati yaspUrjitakarmazaila yamaraH phalamahadAdi yadi prAvA toye yadazubharajaH padurgAmaTavI nirtita kIrti yo yasmAd yasmAdAvirbhavati yasmAdvinaparamparA yo dharma daiti yo minaM madhuno ratnAnAmiva rohaNa labdhu N buddhikalA lakSmIH kAmayate lakSmI etaM svayam lakSmIH sarpati varaM vibhavavandhyatA * [ ya ] [<] [ 2 ] [[ ] zloka * 8 22 4 12 81 26 5 35 30 46 4 ** 67 OM 23 76 63 21 pRSTha 75 32 13 100 * 3. 118 74 4 R 65 ta 1 60 31 86 105 34 #t 81
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ t varaM cimaH pANiH yahi stRpyati vilayati kuvodha vidhAya mAyAM vividha vivekavanasAriNa vizvAsAyatanaM vyAghra vyAla jalAnalA zamAlAnaM bhajat sa kamalavanamagneH sarvaM jJIpsyati santaH santu mama prasanna santApaM tanute santoSarathUlamUlaH sindura prakarastapaH somaprabhAcAryaprabhA saujanyameva vidadhAti svargastasya gRhAnnaNaM svasyAle pii irati kumatiM bhinde harati kulakalaGka himati mahimAmbhoje 141 ] [ sa ] [<] sToka * 3 20 61 14 54 87 35 50 w * 25 86 2 4 64 Rs Shang Jia 62 {. Ne 66 sa 68 pUcha 76 56 * 71 115 41 51 66 36 re 3 62 ??? 132 5. 15 65 52 207
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 TIkAgatazlokAnukramaNikA zloka aGkasthAne bhavecchIlaM yino dhanamaprApya kalau kAle cale citta kiMjapiNeta bahuNA kuraGgamAtaGga gavAzanAnAM sa vacA kSitigatamiva collaya pAsaya jine bhakti jine NAmajiNA jiNagAmA paMsaNabhaTTo bhaTTA veSe'pi yovavavaH . dharmArthakAmamokSANa bhoge rogabhayaM mAtApyekA pitApyekaH mUrkhApavAdAsanena zucirbhUmigata sarve'pi bhAvAH TIkAkatu: prazastiH tapogaNe nAgapurIyapUrva zrIcandrakIAhaparirAjA / teSAM vineyarSabhaharSakInisUrIzvaro vRcimimAmakArSIt / / 131
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paM0 1 8 1 11 2 11 2 11 3 16 4U W 17 10 16 10 21 10 20 12 1 12 11 12 20 14 14 10 14 20 16 12 16 16 16 16 Co ** bvm my = 22 21 4 23 10 23 11 143 zuddha patra azuddha sadgarUNAM zrItUn jJAna prArabhe yAnava athanara nidrA aindhabhAraM mAcaratAM kA carakhaeDa mArAdhayatAM zrIgha zrIdharma dvAre bhakti bhaktipUjAdvAra bhavyaH kurvatAM yo jinapUjA pUjAvidhistutiH anena yAvadaya sevamAnAnAM evaM patantaM zuddha sadgurUNAM zrotRna jJAna prArambhe yAnayA atha punarnara nidrAneha eghabhAra mAcaratAM ca kAcakha eDa mArAdhayatAMca zrI jinameM zrI jinadharma dvAra bhakti bhatidvAra bhavya ! kurvatAM ca punaryastaM zrI jima jinapUjA stuti: pUjA stutividhi tu AgamAjjJAtvA tenaiva yAvadayaM sevamAnAnAM sAM evaMbhUto patantaM sanvaM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 20 is * m pRSTha paM0 23 14 23 18 95 6 24 23 26 26 26 26 10 26 11 26 12 26 13 26 14 26 14 26 15 26 16 26 17 26 17 26 17 26 17 16 t pha 6 10 26 27 16 azuddha bhavama gha svajyaka guroH 144 na. vilokante punaH punaH kuMguru punaH puna: punaH payati punaH punaH sacAturya hilaM sukhakAra va azubha kAraNaM kurvatAM zrutaH zuddha adharma ca satAM *RYK guroH zAsanaM bhavanAzanaM sasAra paribhramaNadhAra toyenaikena punaH kiM na vilokante adevaM kudeva punaH kiM na vilokante punaH kiM na vilokante kuguru punaH kiM na trilokante punaH kiM na vilokante punaH kiM na vilokante pazyanti punaH kiM na trilokante punaH kiM na vilokante sucAturyaM hitaM sukhaM sukhakAraNaM ca duHkhaM duHkhakAraNa tavAM kurvatAM zrataH kiM viziSTaH samayaH // dayArasamayaH dayA kRpA eva raso guNa stena nirmito yo sa dayArasamayo dayA guNa pradhAna ityarthaH
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paM0 28 10 30 12 34 12 35 10 azuddha zuddha bhAva bhAvaM kuvata talI kAraM kurvatA dhamatya dharmasya madhyAmata mithyAmati nanoti pitamoti praNItasiddhAnta zrIjinapraNItasiddhAnta ArAghayatAM tadArAdhyatA iti bho bhanyaprANin / iti ca satA ramamA ramasAd utkaMTha urakaNThayA ta jina kRtaH yasmin tasmin satvedhu sarvasasyeSu mityarthaH mityAi kleze punaH kathaMbhUtA tridi- tridipAvarga eva oko vaukasaH ni:NiH gRhaM tasya ni.aNiH saupAnapaMktiH tadaryAta punaH puna yadi prasUyate tathA tathA uragavatrAdamRtaM sarpamukhAt pIyUSamabhilapati svAmivaM tathA svAmitvaM sleza 22 udyate 38 38 22 3 21 prasute
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMo 4. 11 42 6 42 13 45 46 2 3 ya 5 S ln 58 YE 13 56 15 60 21 61 1 61 1 61 2 65 6 65 10 66 20 66 21 6 67 azuddha sarve r 21 146 punarasatyavacanamya tat kiM satyameva vAMcchati zikatvAdi dorgasyaika sarvAMgasa B 48 48 ricita kRtaM 45 12 adakSaM adattaM dravyaM } 10 purAlA purArgala 52 38 veM zloka kA artha 36 veM meM 36 veM kA artha 28 veM para par3ha 55 17 Avilava 13 vivitAtmanAM avilakhaM viviktamanAM dhanairapi dravyaH saptAjiyo sobarogneH cetanasya vinA saha bhogazile mocitya kaSTrArUpa vikSapan vinayanaya zuddha nyAyazrI riNaH vilampati sa athAsatyavacanasya tataH kiM satyameva vacaH vAcchati zcakrityAdi dautyeka sarvAgAMsa dhanaiH dravyaiH saptArciSo sodaro caitanyasya vinAzane maucitya kaTarupa vikSipan vinayavana canazreNiH vilumpati
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paM. mujahIte 74 18 81 17 masaMgajo sukhAna sukhAn sukhAta munihIte karSaNa kSetrAdi kSetrAdikarSaNaM rAjaghaTAntaM gajaghaTAntaM sarpati sapanti liGgava liGgatvAnapusakara bharaNIkASTa bhAriNa: kArya caritAtmanA caritArjitA na tu na zephAjAtA zephasaMjAtA guNasaGga niguNisana zamadayA zamadaya: alpamedhAH alpameSaH tathA ataH vakhyA vyAkhyA tasadA tahi vaM vicaratuM vicarituM puNyaM samAvituM samohase na kapamapi nirguNasaGga niguNisaGgaH niguNasaMgamaH niguNisaGgamaH mama tasya ca pakSiNaH bhaI munimirAnItaH saca nIto gavAzana: vidhiprAgalbhya bidhimaa 84 16 =6 21 8 6 28 12 6 15
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 4 azuddha para kumate kupathe kutsitapathe 15 14 65 15 65 15 kutsitamate sukhe andhatA andhatA dace dhante 103 26 184 4 khedaM zriyaH paribhavana saMpadeSa saMsArahito bandhana viratiramaNI dezavirati evaM meghanTAta syAta muNagrahaNa yajJaH zriyAM paribhavo saMpanna saMsArarahito bandhane virati / sarvadezavirati 118 12 118 15 118 15 118 15 116 13 121 13 124 1 meghasamUha * bhaveta guNagrahaNe yazazcaya sAva cAra pa. pU. vinya prAya dhArAkA mata :.. suvidhA . .;..T:.