Book Title: Samaysar Vaibhav
Author(s): Nathuram Dongariya Jain
Publisher: Jain Dharm Prakashan Karyalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010791/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI pasthita hai| yadi isake gar3e to use mana meM hI krama sakhyA kAla na. .. khaNDa sandeza prApta ho rahe hai, 1309 2 jaina / sarala bhASA me bhAvArtha bhI AsAna bana jAya / zrama, samaya aura Arthika se kama Arthika citAo hI isa kArya ko sampanna yoga dene ko tatpara hoMlekhaka ko sUcita karane kA kaSTa kreN| * yaha graMtha pratyeka jaina ke ghara pahuMca jAve isake liye sthAnIya saMsthAoM evaM pratiSThita mahAnubhAvoM ko vyavasthA kara lekhaka ko sUcanA denA paryApta hogaa| * yadi koI dAnavIra (eka yA anaka) jaina samAja ke patra - patrikAoM ke grAhako ke liye apanI ora se upahAra svarUpa pratha ko bheTa karanA cAheM to AsAnI se graMtha gA~va 2 pahuMca jAve |jinkii ruci ho sUcanA dene kI kRpA kreN| Apa apane yahA~ Ayojita utsavoM meM bhI atithiyoM ko yaha graMtha upahAra meM de sakate haiN| -prakAzaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava mUla praNetA:-- zrImadbhagavatkuMvakuMdAcAryaH lekhaka va prakAzaka :nAthUrAma DoMgarIya jaina, nyAyatIrtha jainadharma prakAzana kAryAlaya, 5/1, tambolI bAkhala, indaura-2 (ma.pra.) dvitIyAvRtti / sarvAdhikAra lekhaka dIpAvalI 2497 / eka prati kA rajisTrI kharca kArtika kRSNA 30-2027 1 // ) ru. alaga AdhIna maniArDara se bhejeN| mudraka : naI duniyA presa, kesarabAga roDa, indaura-2. 29, akTabara 1970 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda! nimna likhita saMsthAoM evaM sajjanoM ne graMtha prakAzana ke pUrva agrima grAhaka bana kara dharma prabhAvanArtha graMtha kA prasAra karanA svIkAra kiyA, jisake liye hArdika dhanyavAda / 202) zrI phatecada mUlacada pATanI TrasTa 101) zrI rAdhezyAmajI roganalAlajI 201) zrI ratanalAlajI kAlA pagar3IvAlA 61) zrI amRtalAlajI patagayA 151) zrI lA raghunAthaprasAdajI agravAla 61) zrI kanhaiyAlAlajI 101) zrI azarphIlAlajI azokakumArajI (1rIma kAgaja) 101) zrI mohanalAla manoharalAlajI 51) zrI mAgIlAlajI sA DosI chAvanI 51) zrI nAnUrAmajI hAtodavAlA 51) zrI dulIcandrajI seThI choTA sarAphA & Co 51) zrI suvAlAla pannAlAlajI godhA 101) zrI ratanalAlajI (baDodiyAvAlA) 51) zrI vimalacanda phalacandajI ajamerA 101) zrImatI jayatIbAI ) zrI bA nirmalakumArajI jAyasavAla (pharma zikharacadajI navInacaMdajI 5 tArAcaMda zAtilAlajI, ajamera 173) guptanAma haste zrI devIlAlajI 51) zrImaDI kastUrIbAI bherUlAlajI 101) zrI lacchIrAma phUlacadajI zrImatI umAbAI 101) zrI DA zAtilAlajI 'bAlendu' / (zrI kastUracandajI caumUvAlA) 100) zrI jhunnAlAlajI sA. jauharI 51) zrI jamanAlAla jugarAjajI 51) zrI idorIlAlajI mAnukumArajI ) (Anandapura kAla) 51) zrI gautamalAlajI klAtha marcenTa BA5) zrI himmatalAlajI talakacandajI 51) zrI zakaralAla hukamacaMdajI kAlA 25) iMdaura TekmaTAila seMTara M.T.C. 51) zrI hajArImalajI pATanI chAbanI 21) zrI mAMgIlAlajI bAgaDiyA 51) zrI candanalAla bradarsa klAtha mArkeTa 21) zrI vimalacandajI seThI baDA sarAphA 51) zrI mAgIlAlajI sA. pATanI 21) zrI mANikacanda mAdhavalAlajI 51) zrI prakAza meTala varksa indaura seThI zrI cAMdamalajI suganacandrajI 51) zrI dhannAlAla ratanalAlajI kAlA dRsTa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hiralal kashliwal KALYAN BHAWAN TUKOGANJ INDORE di 7 akTUbara 70 apanI sva pUjya mA~ sA0 ko zraddhAJjali samarpita karane hetu isa apUrva gratha kA prathama saMskaraNa samAja kI sevA meM prastuta karane kI pahala karate hue mujhe atyata harSa kA anubhava ho rahA thA / abhI-abhI yaha jAnakara aura bhI prasannatA huI ki Der3ha mAsa ke andara hI dIpAvalI ke zubha avasara para isakA dUsarA maskaraNa bhI prakAzita hone jA rahA hai / sacamuca hI yaha eka advitIya graMtha hai jo Adhunika yuga meM Atma jijJAsuoM ko rASTrabhASA ke mAdhyama se pUjya bhagavAna kanda-kanda kI amaravANI kA rasAsvAdana karane meM paryApta sahAyaka siddha hogaa| isa dRSTi se isakA adhikAdhika pracAra evaM prasAra karanA hama saba kA hI parama kartavya hai| mujhe pUrNa AzA hai ki isa upayogI racanA kA sarvatra samAdara hogA aura isake dvArA jana-mAnasa meM AdhyAtmika ruci eva niSThA meM baddhi hone ke sAtha hI adhyAtma saMbaMdhI aneka bhramo kA unmUlana hokara jIvana meM eka navIna cetanA kA udaya hogaa| horAlAla [rAvarAjA, rAyabahAdura, rAjyaratna, dAnavIra, zrImaMtaseTha] Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Raj Kumar Singh INDRA BHAWAN TUKOGANJ INDORE-1 (M.P.) M.A., LL B., F.R.E.S., F.R.G.S di 12, sitambara, 1970 samayasAra-vabhava gratha me zrI paDita nAthUrAmajI DogarIya ne samayasAra graMtha ke gUDha artha ko bahuta hI sundara aura sarala Dhagase nizcaya aura vyavahAra kA bhalI bhaoNti samanvaya karate hue samajhAyA hai| aise mahAn graMtha ke gUDhArtha ko samajhAte hue sundara padya racanA karanA sacamuca hI prazasanIya hai ! mujhe AzA hai ki isa pratha ko paDhakara aneka jijJAsu dharma lAbha prApta kreNge| rAjakumArasiMha [znImanta seTha, dAnavIra, rAyabahAdura, gajyaratna ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA maine pa0 nAthUrAmajI DoMgarIya . nyAyatIrtha indaura racita "samayasAra vaibhava" grantha kI pAMDulipi dekhii| yaha bhagavatkundakundAcArya viracita 'samayaprAbhUta' nAmaka grantha kA bhAvAnuvAda hai / prathama to kisI mahAna grantha-kartA ke abhiprAya ko samajhanA aura phira usako chandobaddha padyamayI bhASA me prakaTa karanA----yaha eka atyanta kaThina kArya hai| parantu, samajhA jA sakatA hai ki paMDitajI kA isa dizA meM prayatna saphala huA hai| ApakA parizrama sarAhanIya hai / prastuta racanA jaina adhyAtma tatva ke samajhane meM bahuta kucha sahAyaka hogI / yaha grantha adhikAdhika pracAra meM Ave, aisI zubha kAmanA hai / jaina udAsInAzrama, tukogaMja, indaura (ma. pra. vaMzIdharajena di. 8-7-1970 [syAdvAdavAridhi, janasiddhAMtamahodadhi, nyAyAlaMkAra] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdAbhinandanam ! [1] nizA meM vazo dizA ke bIca phala jAtA hai jaba tama-soma, use layakara jyo divya prakAza divAkara dvArA karatA vyoma / [2] tathA mithyAtva prasta jaba vizva jainadarzana taba nirmala jyoti tatva ko karane satpahicAna- dikhAtA syAvAda ke jora / vastutaH ho jAtA asamartha tatvavid hote pulakita dekha dUra karane tad bhrAMti mahAna- vivaza ho jaise candra cakora / [4] vastu viSayaka guNa dharma aneka, eka kara mukhya, zeSa kara gauNana hotA syAdvAda, to tasva kathana paya yaha dikhalAtA kauna ? [5] janoM kI pArasparika binddha-- jayatu ! jinamula nirgata, avadAta dRSTiyoM ko rekara bahumAna- pariSkRta sthAvAda maya baina / samanvaya dvAra grahaNa kara kauna vizva meM maMgala maya ho divya bar3AtA anekAMta kI zAna ? jaina darzana kI yaha priya daina ! - nAthUrAma DoMgarIya jaina Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-nivedana bhautika vijJAna ke nita naye AviSkAro se camatkRta isa yuga meM adhikAMza janoM ko adhyAtma kI carcA kucha ajIba sI pratIta hotI hai / mohavazAt prANI anAdi se hI apane mukha svarUpa ko bhUlA huaA prAya jaDa padArthoM ke bhogopabhoga dvArA hI svaya va dUsaro ko sukha zAti prApta karane karAne kI nAnA ceSTAnoM meM nimagna rahA hai aura usakI prAja bhI yahI dazA hai / yadyapi jina jina vastumo ke bhogApabhoga meM usane bhrama va sukha kI kalpanA kI hotI hai, unheM prApta karane aura bhogane me vaha aneka bAra saphalatAe~ prApta kara cukA hai, kintu isase usakI vAstavika sukhI banane kI prAtarika abhilASA kabhI bhI pUrNa nahIM huI, pratyuta jyo jyo unhe bhogA aura para vastupro se nAtA joDA tyoM tyo isakI nita naI icchAe dina dUnI aura rAta caugunI bar3hatI hI calI gaI / phalata. pUrvApekSA apane ko vaha aura bhI dukhI evaM hIna sA anubhava karatA huprA bhI durbhAgyavaza apane mati-bhrama ko mRga marIcikA ke samAna aba taka bhI unmalana karane me samartha nahIM ho sakA / isa sabaMdha meM jaina darzana vinA kisI sampradAya patha, jAti yA varga prAdi tathA kathita bheda bhAva ke prANimAtra ke hita ko dRSTi me rakhakara sadA hI ucca svara se ghoSaNA karatA rahA hai ki sukha zAti kI khoja hama jaDa padArthoM me na kara apane mai kare, apanI pora dekhe jAne aura apane meM hI vizrAma kare; kyo ki zAti aura Ananda prAtmA kI apanI vastu hai ata. vaha apane meM hI prApta hogI / para vastu meM jaba ki usakA astitva hI nahIM hai taba vaha vahA~kaise prApta ho sakegI? kyA reta se tela prApta ho sakatA hai ? AtmA kyA hai aura kyA nahI, athavA vaha hai bhI yA nahIM? usake sAsArika dukho kA mUla kAraNa kyA hai, kyo vaha masAra paribhramaNa kara dukhI ho rahA hai aura kisa prakAra dukhoM se mukta hokara vAstavika sukha zAti ko prApta kara sakatA hai ? Adi samasyAoM kA samAdhAna karane ke lie hI samaya samaya vItarAga sarvajJa paramAtmA kI vANI ke anusAra jainAcAryoM ne na kevala dhopadeza dvArA hI janatA ko sabodhita kiyA, pratyut prathoM kI racanA kara sadA ke liye una upadezoM ko sthAyitva bhI pradAna kiyA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kudakuda svAmI kA nAma eva sthAna uname sarvopari hai, jinhone aba se karIba dohajAra varSa pUrva prAkRta bhASA me mAnava samAja ko sukha zAti kA vAstavika sandeza dekara usakA kalyANa kiyA hai| unake raca hae aneka gratho me samayasAra (samayaprAbhRta) eka apUrva prAdhyAtmika kRti hai, jisame prAcArya zrI ne apane paripUrNa prAtma vaibhava kA upayoga kara zuddhAtmA kA svarUpa (hamArA vAstavika rUpa) anya tatvoM ke sAtha darzAkara hameM vaha apUrva jyoti pradAna kI hai jisane prakAza meM prAtmAkA yathArtha svarUpa eka prakAra se pratyakSa sA pratibhAsita hone lagatA hai / isa graMtha kA pratipAdya viSaya itanA gabhIra aura mahAna hai ki jana sAdhAraNa to dUra, kabhI kabhI jainAgama ke viziSTa abhyAsI vidvajjano kA bhI usakA marma samajhane meM kaThinAI sI pratIta hone lagatI hai| zatAndiyo se guru paraparA ke vicchinna eva isa gratha ke paThana pAThana kI zRkhalA : bhaga ho jAne ke kAraNa usake yathArtha bhAva ko samajhane meM asuvidhA kA honA svAbhAvika hI hai / yahI kAraNa hai jo apane pUrva matAgraha janya sakucita vicAro me ulajhe rahane aura nayo kA yathArtha jJAna na hone se hamArI tatva carcA kabhI 2 vAda vivAda yA visavAda kA rUpa taka dhAraNa kara letI hai| amala meM jainagAma kA kramika abhyAsa binA kiye eva niSpakSa bhAva me pramANa, naya, nikSepa tathA nizcaya-vyavahAra, nimita-upAdAna, heyopAdeya prAdi ke svarUpa ko ThIka se binA samajhe tattvArtha kA yathArtha parizAna karane ke liye samayasAra kA adhyayana karanA, eka prakAra se tairanA sIkhe binA ratna prApti hetu samudra me praveza karane ke samAna hai / isake sivAya bItarAga praNIta anekAntAtmaka vastu svarUpa kA svaya samajha kara niSpakSa evaM bItarAga bhAva se hI pAtra apAtra kA dhyAna rakhakara dUsaro ko samajhAnA bhI nitAnta Avazyaka hai, taba hI usake dvArA svapara kalyANa sambhava hai| isIliye granthakAra evaM TIkAkAro ne aneka sthaloM para isa viSaya me tatva jijJAsumoM ko sAvadhAna bhI kiyA hai| zrImatparamapUjya amRtacanda svAmI ne, jo mamayasAra ke TIkAkAra bhI hai, apane puruSArtha siddhathupAya nAmaka graMtha kI bhUmikA me likhA hai "vyavahAra nizcayo yaH prabaddha tatvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH / " HTTA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt jo zibhya vyavahAra aura nizcaya ke rahasya eva svarUpa ko bhalIbhAMti samajha kara tatva ke viSaya me niSpakSa bhAva kI zaraNa le kara madhyastha (nyAyAdhIza-jaja) bana jAtA hai (kisI eka naya kA durAgraha nahI karatA) bahI jaina zAsana ke rashaya ko bhalI bhAMti samajha kara usake madhura phala ko paripUrNa tayA prApta hotA (samyakjJAnI bana kara kalyANa kA pAtra banatA ) hai| prAcArya zrI kI ullikhita cetAvanI kI aura yadi hama tanika bhI dhyAna de to apane sakucita dRSTikoNa se utpanna vyartha kI khIca tAna ke samApta hone meM tanika bhI dera na lage, kintu mohI jIva ke mahAmoha kI mahimA hI nirAlI hai ! vaha yahAM bhI jijJAsubhAva kA parityAga kara moha ke kucakra me pha~sa jAtA hai aura tatvajJAna evaM usake sAdhano (nayo aura pramANo) ke viSaya meM bhI rAga dveSa kI zaraNa lekara apane cira kAlIna ajJAna bhAvakI hI kisI na kisI rUpa me puSTi karane laga jAtA hai / jaba vaha bhrama vaza nirAnizcayakAnta, vyavahArakAnta athavA ubhayakAnta kA prAzraya lekara eka abhibhASaka (vakIla) kI taraha vItarAga bhagavAn kI anekAntamayI vANI ko nirapekSa ekAnta rUpa meM pratipAdana karatA huA bhI use anekAnta aura apanI vANI ko syAhAda ghoSita karane kA dusAhasa karane lagatA hai, taba sthiti aura bhI vicAraNIya bana jAtI hai / * aise mohI ziSyo ko dRSTi meM rakhakara hI unhe cetAvanI dete hue prAcArya zrI ko apane ukta pratha puruSArthasiddhayupAya ke madhya me puna sAvadhAna karanA pdd'aa| ve likhate haiM: "atyanta nizitadhAraM durAsadaM jinavarasya naya cakram / khaMDayati dhAryamAnaM mUrSAnaM maTiti duvidagdhAnAm / " prarthAta zrI jinendra kA naya cakra atyanta tIkSNa dhAravAlA hone ke kAraNa bar3I hI sAvadhAnI se prayoga karane yogya hai, kyoki jo mUrkha binA samajhe bujhe prasAvadhAnI se ise dhAraNa karate-prayoga karate yA khIMcatAna karate haiM unake mastaka ko yaha turaMta hI vidIrNa kara DAlatA hai|" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH prAcArya zrI kI ullikhita cetAvanI ko dhyAna meM rakhakara hI hameM jinavANI (samayasAra) kA niSpakSa bhAva se adhyayana kara usake marma ko samajhane-samajhAne kA prayatna karanA caahiye| vastutaH nizcaya vyavahAra prAdi naya sAdhya na hokara tatvajJAna ke sAdhana hai| heya aura upAdeya kA nirNaya tatvajJAna kA phala hai / vastu svayaM nizcaya vyavahArAtmaka (dravya paryAyAtmaka) hai / isIliye jaba vaha kisI eka naya kI mukhyatA se pratipAdita hotI hai taba itara nayapratipAdya viSaya kA gauNa ho jAnA bhI usake anekAntAtmaka svarUpa ke kAraNa mvAbhAvika hI hai / aisI dazA meM koI bhI naya, cAhe vaha nizcaya hA yA vyavahAra itara naya sApekSa banA raha kara hI vivakSAvaNa apanI bAta ko Azika satya ke rUpa meM prakaTa kara satyAza kA pratipAdaka mAnA gayA hai, jaba ki nirapekSa koI bhI naya ekAnta paraka hone me mithyakAnta kI koTi me calA jAtA hai / isa gratha kA pratipAdya viSaya vyavahAra sApekSa nizcaya (zuddha) dRSTi pradhAna hai, jo ki graMtha kartA ke ekatva vibhakta svarUpa prAtma tatva kA digdarzana karAne ke apane prArabhika pratijJAta uddezya ke anurUpa hI hai / mAtha hI yaha bhI ki pratipAdya viSaya, athakartA ke anusAra una paramabhAvadarzI mahAna manta purUSo ko na kevala prayojanIya, pratyuta AzrayaNIya bhI hai, jinhe vAstava meM bheda vijJAna pUrvaka svAnubhUti saprApta hai aura jinakI mAdhanA apanI sarvotkRSTa mImA ko pahuca cukI yA pahu~cane vAlI haiM aura jinakI vRttiyA rAga dveSa vihIna hokara paramavItarAgatA kI ora unmukha hai| kintu jo sAdhaka abhI taka usa parama samarasI bhAva yA bhAvanA se dUra prAthamika dazA me hI vidyamAna hai, unheM nizcaya sApekSa vyavahAra naya hI nitAnta prayojanIya hai / prata. isa sabaMdha meM vaktA kI zrotA kI pAtratA apAtratA para dhyAna rakhanA bhI parama Avazyaka hai / anyathA prAthamika dazA meM vidyamAna vyaktiyoM kA samayasAra kI zuddhanaya pradhAna vANI se prabhAvita hokara apane Apako (rAgI,dveSI, mohI hote hue bhI ) sarva dRSTi se jJAnI yA zuddha, buddha, nirajana, nirvikAra rUpa me anubhava karane lagane se zrIyuta, vidvahara mva. kaviratna pa. banArasIdAsa jI ke samAna unhI ke zabdo me 'U~Ta kA pAda' ' bana jAne kI sambhAvanA ko TAlanA kaThinahai / astu, 1. "karanI kI rama miTa gayo, bhayo na prAtama svAda / bhaI 'banArami' kI dazA-jathA U~Ta ko paad||595||" ---arddha kathAnaka (pa. banArasIdAsajI kI prAtmakathA)se sAbhAra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kA svAdhyAya karate samaya usake kucha hI prazoM kA adhyayana karane para mujhe svata hI kucha prAtarika preraNA utpanna huI ki mUlapatha eva TIkAmo ke bhAvo para AdhArita sarala rASTra bhASA me niSpakSa bhAva se eka kAvya kI racanA kI jAve-jo svAta sukhAya hote hue, adhyAtma premI anya dharma bandhuno ko bhI nayo kI sApekSa dRSTiyo se jina praNIta tatvo ke svarUpa kA yathArtha me bhAna karA sake / phalata prayAsa prArabha kiyA gayA aura aneka vighna bAdhAoM ko pArakara prathama jIvAjIvAdhikAra kA nirmANa kArya sapanna ho gayA / isa bIca jaba kucha adhyAtma rasikavandhumo ne isakA avalokana kiyA to unhone isa racanA ko upayogI mamajhakara kimI bhI dazA meM pUrNa karane kA Agraha kiyA jisake phalasvarUpa yaha "mamayamAra-vaibhava" Apa maba kI mevA meM prastuta karate hue prAja mujhe baDe harSa kA anubhava hA rahA hai| paramAgama kA prANa anekAnta hai jo vibhinna nayoM kI paraspara viruddha dRSTiyo kA samanvaya kara vastu tatva kI yathArthatA ko syAdvAda dvArA prakaTakara samyakjJAna kA AdhAra mAnA gayA hai / ana isa gratha me anekAta paddhati kA anusaraNakara hI vastu svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai / yadyapi gratha kA paripUrNa viSaya mUla atha kartA tathA TIkAkAro ke yathArtha bhAvo evaM abhiprAyo para hI mAdhArita haiM, kintu "ko na vimuhyati zAstra samudre" prAcAryoM kI isa ukti ke anusAra atyanta sAvadhAnI vartate hue bhI yadi truTiyA raha gaI ho to unakI aura sapramANa saketa karane tathA prastuta grantha ke sabadha meM apanI zubha sammati eva satparAmarza zIghra hI bhijavAne ke liye vidvajjana eva pAThaka gaNa vinamrabhAva se prAmatrita haiM-tAki dvitIya saskaraNa meM unakA sadupayoga ho sake / anta me mai pUjya guruvarya, adhyAtma marmajJa, samAja ke mUrdhanya evaM pratiSThita vidvAn, zrImAn pa. jaganmohanalAla jI siddhAtazAstrI, pradhAna vyavasthApaka zAti niketana kaTanI (jilA jabalapura) tathA pradhAna matrI bhArata di jaina sagha, (caurAsI mathurA)kA atyanta prAbhAra mAnatA hU~ ki jinhone tatparatA ke sAtha isa racanA kA prArabha me parizIlana kara truTiyo ko nirasta karane meM apanA bahumUlya yogadAna pradAna kara mujhe anugrahIta banAyA eva mere anurodha ko svIkAra kara isa pratha kI sAragarbhita vidvattApUrNa vistRta bhUmikA (prAkkathana) likhane kI bhI kRpA kI, jisame eka prakAra se samayasAra kA sAra hI nicoDa kara rakha diyA gayA hai| isake liye mere sAtha samAja bhI unakA cira RNI rhegaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanmAnanIya pradhyAtma marmaja-syAdvAda vAridhi, jainasiddhAMta mahodadhi, nyAyAlakAra, vidvacchiromaNi, zraddheya brahmacArI paM. vazIdharajI sA. siddhAMta zAstrI, prAdya adhyakSa a. bhA. di. jaina vidvatpariSad evaM bhU. pU. prAcArya sara hukumacanda jaina mahAvidyAlaya indaura kA bhI maiM atyanta kRtajJa hU~, ki jinhoMne jIvana kA adhikAza samaya samayasAra ke adhyayana meM hI vitAyA hokara bahuta samaya pUrva graMtha kA prathama adhikAra dekhakara ise pUrNa karane kA protsAhana evaM preraNA kI thI tathA punaH AdyopAnta graMtha kA anuzIlana kara ucitasatparAmarza diye aura anta meM prastAvanA likhane kA bhI kaSTa utthaayaa| samAja ke agraNI netA rAvarAjA aneka pada vibhUSita mA. zrImaMta seTha hIrAlAlajI sA kAzalIvAla kA maiM parama AbhAra mAnatA hUM, jinhoMne saharSa graMtha ke prathama saskaraNa kA paripUrNa artha bhAra vahana kara use dharma prabhAvanArtha samAja kI sevA meM bheMTa svarUpa samarpaNa kiyA / gata paryuSaNa parva meM bhAdra zuklA caturdazI ko isa grantha ke prathama saskaraNa kA vimocana samAroha zrI mA. maiyA mizrIlAlajI sA. gagavAla kI adhyakSatA meM Ayojita hokara siddhAta sevikA jaina mahilAratna, dAnazIlA mA sA kacanabAIjI sA. ke kara kamalo dvArA sampanna huA thaa| isa avasara para hajAroM janatA kI upasthiti me adhyakSa mahodaya ke atirikta aneka pada vibhUSita zrImata seTha hIrAlAlajI sA eva zrImaMta seTha rAjakumAra siMha jI sA. tathA pUjya nyAyAlaMkAra paM vaMzIdharajI sA. indaura, zrI pa pannAlAlajI sAhityAcArya sAgara eva zrI 5. nAthUlAla jI sA. zAstrI indaura ne jo atha kI upayogitA Adi ke sabadha me hArdika udgAra vyakta kara apanI udAratA kA paricaya diyA thA usake liye maiM sabhI mahAnubhavoM kA prAbhArI huu| ___ ata meM isa dvitIyAvRtti ko itane zIghra prakAzita karane meM apane sahayogI zrI pUranamala buddhicanda jI pahAr3ayA, zrI mizrIlAla indaurIlAla jI bar3ajAtyA, zrI mAgIlAlajI sA. pATanI zrI bhAI rAdhezyAmajI sA. agravAla tathA zrI pa. kundanalAlajI nyAyatIrtha Adi snehI mahAnubhAvo ko maiM hRdaya se dhanyavAda detA hU~ ! vinIta : mAyA garI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA isa gatimAn, asthira, viSama evaM duHlamaya saMsAra meM AtmA ke usAra kA ekamAtra upAya Atma svarUpa kA yathArtha parimAna hai / 'samayasAra' usakA pratipAdaka adhikRta graMtha hai| 'samaya' zamba zuddha dravya kA vAcaka hai| isa graMtha meM isakA vivecana sAra bhUta dravya 'zuddhAtma dravya ke rUpa meM kiyA gayA hai / graMthakAra zrI bhagavAn kuMdakuMva ne paMtha ke prAraMbha meM hI isakA pratipAdana pratijJA rUpa meM nimna bhAMti kiyA hai: taM eyatta vihataM dAehaM appaNo savihaveNa // jadi dAejja pamANaM, cukkijja chataM Na ghetavvam / / 5 / / maiM "ekatva-vibhakta" AtmA kA svarUpa apanI sampUrNa zakti (Agama jAna-yukti tathA anubhava) se graMtha meM dikhaauuNgaa| yadi batA sakaM to pramANa (svIkAra karanA) / kintu yadi batAne maiM cUka ho jAya, to use chala rUpa grahaNa na krnaa| nirahaMkAratA pUrvaka yaha graMthakAra ko bar3ha pratijJA hai| ekatva-vibhakta kA yaha artha hai ki jo apane nija svarUpa meM sthita tathA para dravya se bhinna ho, use hI zuddha dravya kahate haiM / loka meM bhI zuddha padArtha use kahate haiM jo kisI bhinna padArtha se amizrita ho, tathA vikRta na ho / udAharaNa ke lie 'ghRta' ko le lIjie / yadi usameM tela yA vanaspati tela athavA anya koI padArtha milA ho to use "zuddha ghI nahIM kaha sakate / isI prakAra yadi vaha amibhita hokara bhI pItala Adi bartana ke yoga ko pAkara nIlAyA harA ho gayA hai yAbesvAda ho gayA hai, taba bhI use zuddha ghRta nahIM khte| isI prakAra "AtmA" catanya lakSaNa hai, vaha kAnAvaraNAdi aSTa karma, tathA zarIrAdi no karma, aura kIpAri bhAva karma hArA yadi mizrita-malina hai, evaM svarUpa vikRta ho gayA hai, to use 'zuvAmA' nahIM kaha sakate haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ise hI samayasAra meM nijake svarUpa meM abhinna tathA apane se pRthaka svarUpa vAle pudgalAvi se tathA anya jIvAvi saMpUrNa para dravyo se bhinna AtmA ko hI "ekatva vibhakta" AtmA kahA gayA hai| kisI bhI padArtha kI zuddhatA svAstitva (ekatva) aura para ke nAstitva (vibhaktatva) ke binA nahIM hotii| yahI jainadharma ke anekAMta kA svarUpa hai / anekAnta zAsana (siddhAMta) kI mudrA (chApa) saMsAra ke aNu-aNu para hai| kintu yaha graMtha 'samayasAra' Atma kalyANa ke dhyeya se hI mumukSuoM ke lie likhA gayA hai / ataH isameM "zuddha-AtmA" kA hI vivecana hai / isa zuDhAtmA kA hI dUsarA nAma 'samayasAra' hai| nija zuddhAtma svarUpa ko Agama bala se yA gurUpadeza se jAnakara usako dRr3ha pratIti tayA usI meM ramaNa karanA hI mokSa kA mArga hai| anAdikAla se karma saMyoga se tathA tanimitta janya apanI malinatA se yaha AtmA aba ho rahA hai| apanI isa azuddhatA kA ise bhAna nahIM hai| moha (mithyAtva) karmodaya kI sthiti meM isakA jJAna bhI vikRta hogayA hai, phalataH ise apanI yathArtha sthiti ko na jAnakArI hai na use jAnane kI ruci hai| para meM hI magana ho saMyoga viyoga ko sAtha lekara AtA hai| jaba yaha para saMyoga meM apanA lAbha mAna kara sukhI hotA hai, taba usake viyoga meM, jo avazyaMbhAvI hai, dukhI honA mI isake lie anivArya hai| yadi ise para ke paratva kA aura sva ke zuddha svarUpa kA bhAna ekabAra ho jAya to isake sukha kA mArga khulajAya / isI uddezya se Apta puruSoM ne Atmazuddhi ke mArga svarUpa samyagdarzana zAna caritra rUpa mokSa mArga kA pratipAdana kiyA hai| bhagavAn umAsvAmI ne saptatatva ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| isa graMtha meM bhI AcArya ne bhatArthanaya se saptatatva ko jAnane tathA zraddhAna karane kI bAta likhI hai / tathApi usa tatvavivecana ke mUla meM abhiprAya ekamAtra yahI hai ki yaha jIva una tatvo ko, jo para haiM, para rUpa meM jAnakara unase AtmA ko bhinnatA ko pahicAne, aura nija zuDhAtmA meM hI ramaNa kre| yahI mokSa mArga hai| paMthakAra ne apane uddezya kI pUrti ke lie isa paMtha ko napa adhyAyoM meM vibhakta kiyA hai| 1. jiivaaniivaadhikaar| 2. kkrmaadhikaar| 3. puNyApAdhikAra / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. Asava adhikAra / 5. saMbara adhikAra / 6. nirjarAdhikAra / 7.baMdha adhikaar| mokSa adhikAra / 9. sarva vizuddhi adhikAra / ( 10. syAvAda adhikAra ) inakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jAtA hai| jIvAjIvAdhikAra isameM jIva ke ekatva kI arthAt 'svasamaya' ko kathA hai, tathA baMdha kI kathA arthAt 'para samaya' kI bhI kathA hai / svasamaya kathA AnandadAyinI hai aura parasamaya kI kathA visaMvAdinI hai| jIva to jJAyaka svabhAvo svayaM ananta caitanya kA ja hai / svarUpa se trikAla zuddha hai / jJAnI ke samyagdarzana zAna cAritra hai, aisA kathana (bheva rUpa kapana) vyavahAra naya se kiyA jAtA hai / paramArthanaya (nizvayanaya ) se dekhA jAya to AtmA akhaNDa hai, jJAna darzana cAritra se abhinna hai, usameM vitva-sImapanA nahIM hai / bheva kathana hI vyavahAra kathana hai tathA abheva svarUpa vastu kA alaMDa ekAkAra sA ki vaha hai-vaisA varNana karanA nizcaya paraka kathana hai| vastu kA svarUpa yadi jAnanA hai to use bheda 2 kara hI jAnA jA skegaa| isa apekSA se vyavahAra naya upayogI hai, usake binA nizcayAtmaka akhaMDa, eka vastu kA svarUpa nahIM jAnA jA sakatA, isIlie vyavahAra maya bhI prayojanIya hai, aisA kahA gayA hai| ina donoM ko bhevanaya aura abhedanaya-aise do nAma denA hI jyAdA susaMgata honA / bheda pratipAdakatA bhI dRSTi se jahA~ vastugata bheda pratipAdita ho vahAM vaha naya vastu ke nizcayAtmaka svarUpa kA hI nirdeza karatA hai, ataeva use "svAbhito nizcayaH" isa nizcaya ke lakSaNAnusAra nizcayanama meM hI zAmila kara sakate haiN| tathA "parAzrito vyavahAraH" isa vyavahAra ke lakSaNa ke anusAra paratavya sApekSa AtmA ke varNana ko hI vyavahAra naya kaheMge / saMsArI AtmA ko, usako usa azuddhAvasthA meM bhI "mAtmA" kahanA, yaha parAzrita vyavahAranaya kA kamana hai / isa naya kA bhI prayojana para ke paratva kA pratipAdana hI hai, ataH zuddha padArtha ke boSa karAne ke lie isakA bhI prayojana hai| azukhAtmA ke pratipAdaka vyavahAra naya ko abhUtArtha (azuddhArtha) kA pratipAdaka hone se abhUtArtha kahA hai, aura zudvAtmA (bhUtArtha) ke pratipAvakamaya nizcayanaya ko bhUtArtha kahA gayA hai| saMsArI jIva kI vartamAna rAgAdirUpa avasthA AtmA kA zuddha svarUpa nahIM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-mAva itanA hI prayojana hai| yaha abhiprAya nahIM hai ki vyavahAra naya aura usakA viSaya saMsArI jIva asatyArya hai-unakA astitva hI nahIM hai / yadi ise sarvathA asatyArya mAnA jAegA to saMsAra kA asatya hogA aura yadi saMsAra asatya hai to mokSa ke upadeza kI kyA AvazyakatA hai aura vaha kisake lie hai ? paMthakAra ko isa naya vivecana dRSTi ko pahacAna kara hI paMtha kA marma jAnA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| isI dRSTi se paMthakAra ne bhUtArtha (nizcaya) naya se jIvAdi nava padArthoM kA vivecana kiyA hai aura yaha batAyA hai ki navapadArthoM kA yathArtha svarUpa mAnakara unameM jIca tattva kA yathArtha svarUpa kyA hai, use pahicAnakara usa nija AtmA kI zraddhA karo, yahI samyagdarzana hai / yadi vyavahAra pakSa se pratipAdita jIvAdi ke svarUpa ko yathArtha (zuba) padArtha mAna loge to azuddhatA hI hAtha lagegI / ataH e vyavahArI jano ! zuddha nizcaya naya se vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnakara use prApta karane meM aprasara homo| bheva vijJAna ke bala se para se bhinna vikAla zuddha svarUpa nijAtmA ko phicaano| jaba AtmA nija svabhAva se zukha hai, taba mumana ko yaha prazna sahaja hI ho sakatA hai ki merI vartamAna azuddhAvasthA kyoM huI? aura baha zukha kaise hogI? prakArAntarase yaha prazna isa rUpa se bhI kahA jA sakatA hai ki merI dulamaya saMsArAvasthA kyoM hai ? aura vaha kaise miTe? ___ isa prazna kA samAdhAna karane ke lie koI Izvara ko kartA mAnate haiN| koI paunagalika jar3a karma ko kartA kahate haiN| kiMtu parake kartRtvakA aura bhokttava kA abhAva hai jisakA pratipAdana dvitIyAdhikAra meM kiyA gayA hai, jisakA nAma hai kartA-karmAdhikAra isa adhikAra meM AcArya zrI ne yaha spaSTa pratipAdana kiyA hai ki pratyeka dravya apane apane guNa sahita apanI apanI paryAyarUpa svayaM pariNamana karatA hai| pariNamana karanA dravya kA svabhAva hai / koI eka dravya dUsare avya ke pariNamana kA na kartA hai aura na usakA bhoktA hai / yaha jaina dharma kA mUla siddhAMta hai| isake anusAra AtmAvya bhI apane parigamana kA svayaM kartA hai, svayaM bhoktA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara-para AtmA yA jar3a-karma isake pariNamana ke kartA bhoktA nahIM hai| apanI vartamAna azuddha paraNati kA kartA evaM usake phalakA bhoktA svayaM jIva hai, aura use parivartita kara apanI zuddha paraNati rUpa pariNamana kA kartA aura bhoktA bhI jIva hI hogA / anya padArtha nhiiN| yadyapi pratyeka prakArya ke pariNamana meM para pravya nimitta hotA hai, tathApi nimitta usa paraNati kA kartA nahIM hotA / kisI padArtha ko paraNati kisI dUsare padArtha ko paraNati meM anukUla par3e to vaha 'nimitta' saMjJA pAtI hai, use "nimitta kAraNa" kahate haiN| nimisa apanI paryAya rUpa pravartatA hai / tathApi usakI paryAya anukUlatA ma se para dravya kI paraNati meM sahAyaka (saha-gyate, sApa sAtha calanA) hotI hai| isI se use nimitta kahate hai / vaha para kA kArya svayaM nahIM krtaa| yadi vaha parakA kArya kare to use usakI svayaM kI paraNati aura paraparagati-nonoM kA kartA hone se dvikiyA kartRtva-prasaMga AyagA, isakA niSedha paMtha meM kiyA hai| yadi aisA mAnA jAya ki nimitta ho para kA kArya karatA hai aura usakI paragati kA kartA koI anya nimitta hai, to usa nimitta kI paramati kA kartA bhI koI bhamba nimitta hogA, taba anavasthA boSa aaygaa| phalataH tarka se bhI yaha siDa hai ki kisI anya kI paramati kA kartA para prabya nahIM hotaa| pratyeka dravya apanI apanI paraNati kA svayaM kA hai| aura yaha pariNamana dravya kA svabhAva hai| svabhAva use kahate haiM jisake hone meM parAbhayatA na ho| itanA nirNIta ho jAne para bhI prazna apanI jagaha bar3A hai-ki jIva azuddhayoMhamA? aura zukha kaise hogA? uttara yaha hai ki jIva apane pUrva meM bAMdhe hue karmodaya ke nimita se svayaM rAgI deSI banatA hai, aura apane ina rAga devAdi pariNAmoM ke nimita se navIna karma baMdha karatA hai| punaH kAlAntara meM ina baDa karmoM ke udaya ke nimitta se rAgI veSI hotA hai aura phira ina vikRta pariNAmoM se karmabaMdha karatA hai / aisI paraMparA bIja bulavata yA pitA putra vat anAdi se calI A rahI hai| yadi jIva guru ke upadeza aura mAgama ke abhyAsa se svasvarUpa kA mAnakara, apane meM karmodaya kI sthiti vartamAna rahate hue bhI use nimitta nabanAve, apane svarUpa kAmavacana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare, karmodaya kA avalaMbana na kare to karma nimitta nahIM bana sakatA aura aisI sthiti meM yaha bIca apanI usa svaparaNati kA kartA bhoktA hogA jo usane apane puruSArtha se apane meM prakaTa kI hai| karma kA na kartA hogA aura na bhoktA hogaa| yahI ratnatraya kA rUpa hai| jo usake mola mArga kA (saMsAra baMdhana ke tor3ane kA) hetu hai| baMdhana ko vaha anartha paraMparA isa prakAra (bagghabIjavat) svayaM samApta ho jAtI hai| ise hI mokSa kahate haiN| mokSa prApti ke lie vyakti ko zubha aura azubha donoM para nimitta janya paraNatiyoM kA tyAga kara zuddha paraNati kA avalaMbana karanA cAhie, jo svAdhIna hai| zubharUpa pariNAma puNyabaMdha ke kAraNa haiM aura azubharUpa pariNAma pApa baMdha ke kAraNa hai / baMdha ko apekSA donoM samAna hai| isa bAta ke pratipAvana hetu tRtIya adhikAra puNya pApAdhikAra ko AcArya zrI ne likhA hai / isa adhikAra meM yaha nirdeza kiyA hai ki jIva ke bhAva tIna prakAra hai-zuba, zubha aura azubha / moha rAga-dveSa rUpa vikAroM se rahita AtmA ke jo pariNAma haiM ve zuddha bhAva haiM, ina bhAvoM se jIva ko karma baMdha nahIM hotA, ye mola ke lie sAdhana bhUta hai / tathA dAna-pUjA-pratAvika zubha kAryoM ke nimitta se jo Atma pariNAma hote hai ye zubha bhAva haiM, inakA phala puSpakarmakA baMdha hai / aura mithyAtva ke pariNAma tathA viSaya kaSAya ke kAraNa hiMsAdi pAparUpa va bhogAdirUpa pariNAma hai ye azubha bhAva haiM, jina kA phala pApa karma kA baMdha hai| puNya karma ke udaya se deva manuSyAdi gati tathA tat saMbaMdhI sAMsArika indriya anya sukha kI prApti hotI hai, aura pApa karma ke udaya se jIva narakatiryaJcagati va tat saMbaMdhI vividha prakAra ke duHkha prApta karatA hai| sarva saMsArI jIvoM kI pravRtti adhikatara pApamaya hotI hai, jisake phala svarUpa unheM kuyoniyoM meM duHkha bhoganA par3atA hai, ataH pApa ko chor3akara puSpa karanA uttama mAnA gayA hai| zAstrakAroM ne prathamAnuyogAdipraMthoM meM puNya kI bahuta mahimA gAI hai, tathApi mokSa mArga kI dRSTi se donoM hI bAdhaka haiN| puNya pApa donoM baMdhana hai, evaM baMdhana mokSa kA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSya phala ko ruci kA artha sAMsArika viSayoM kI bAMchA ho to hai, aura viSayoM kI vAMchA svayaM pApa rUpabhAva hai| taba prakArAntara se rucipUrvaka puNya kA bhoga pApabaMdha kA kartA hI hogaa| vicAra kIjie ki jisa kArya kA pariNAma antima rUpa se pApa kA baMdha ho use usama kase kahA jAya ? baha jIva kA hita rUpa se ho sakatA hai ? yadi kisI vyakti se kahA jAya ki Apako Aja rAjyasihAsana kA pUrNa adhikArI banAyA jAtA hai, saMpUrNa rAjya vaibhava kA Aja tuma bhoga kara sakate ho, para isakI kImata kala phAMsI para bar3hakara cukAnI hogI, to koI bhI buddhimAna aise rAjya siMhAsana kA dUra se hI parityAga kregaa| isI prakAra jisa puNyabaMdha ke uvaya se prApta sAMsArika manuja-meva paryAya ke mukha bhoga, pApa kA baMdha karAkara naraka tithaMca AdiparyAyoM meM punaH ghora duHkha ke kAraNa bana jAyeMusa puNya ko bhI heya hI mAnanA hogaa| yaha sahI hai ki miyA iSTi kI apekSA samyavRSTi jIva ke puNya baMdha adhika hotA hai| saMyamI jIvoM ke usase adhika puNyabaMdha hotA hai| para ye sIva puSya ko bhI heya mAnakara hI calate haiN| kyoMki inakI dRSTi sAMsArika sukha prApti kI nahIM hotI, ye to puNya-pApa donoM ko baMdha kA kAraNa jAnakAra usase Upara bar3hanA cAhate haiN| isIliye sampadRSTi jIva svargAdi matiyoM meM, indrAdi ke vaibhava pAkara, tathA manuSya gati meM bAvartI gAdi pada kI vibhUtiyAM pAkara bhI ina saba ko tathA vahAM kI lambI Ayu ko bhI mokSamArga ke lie antarAya rUpa hI mAnate haiM / vastutaH vicAra karane para Apa bhI anubhava kareMge ki jaise suvarNa ke pIjar3e meM baMda humA mizrI khIra khAne vAlA bhI totA, jisakI coMca sone se manAI gaI hai, apanI usa saMpUrNa sukhamaya dazA ko baMdhana rUpa mAnakara dukhI hai, aura avasara pAte ho piMjarA chor3a svataMtra hokara apane ko sulo anubhava karatA hai| isI prakAra jisakI dRSTi zuddha ho cukI-jisakI dRSTi se moha janya bhrama dUra ho gayA hai vaha samyavRSTi bhI puNyodaya se prApta samasta vaibhava ko apane iSTa-mokSa mArga ke lie baMdhana rUpapularUpa-parAdhInatArUpa aura aMtarAyalpa mAnatA hai / ataH mithyAtva kA parvA haTAkara samyagdarzana ke vimala netra se dekhane para pApa-puNya donoM baMdhanarUpa-parAdhInatArUpa-dukha rUpa aura mokSa mahala meM praveza ke lie argalArUpa hI haiN| yahI bhASa isa tRtIya adhikAra meM vizeSarUpase prarUpita haiN| yahAM yaha vivecana bhI sAmayika Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA ki kucha baMdhu-"puNNa phalA arihantA" Adi pravacanasAra ko isa gAthA kA yaha arya karate haiM ki puNya ke phala se arahanta avasthA prApta huI hai, aisA samajhanA nitAMta bhUla hai| arahanta bazA to cAra dhAtiyA karma ke nAza hone se prApta huI hai| ananta catuSTaya kI prApti puNyodaya se nahIM hai, pAtiyA karmoM ke nAza se hai| gAthA meM to yaha pratipAdita haiM ki arahanta dazA meM saMpUrNa zreSThatama puNya kA paripAka huA hai, usakA phala-samavazaraNAdi vibhUti, devendroM-cakatiyoM dvArA prApta pUjyapanA, zarIra ko paramauvArikatA-Adi haiM-jo saMsAra meM kisI anya pada meM prApta nahIM hote| tathApi vicAra kIjie to ye hI saba pugyodaya rUpa adhAtiyA karma ko prazasta prakRtiyA~ ho to unake mona ke lie bAdhaka haiN| aba taka inakA nAza nahIM hotA taba taka ve barahanta prabhu sivAvasthA prApta nahIM kara pAte / ataH puSpodapa kI parAdhInatA unako svAdhInatA kI bASaka hai| adhyAtma graMthoM kA vivecana mokSamArga kI dRSTi se hai| mokSamArga aura baMdhana mArga bonoM paraspara viruddha haiN| puNya ke udaya Ane para prApta sAmagrI kA upayoga jo apane puNya-pApa ke baMdhana tor3ane meM hI karate haiM ve dhanya haiM ! aise vyaktiyoM kA puSya mokSamArgakA sAdhana banA-aisA mAtra upacAra kathana hai, paramArtha meM to vaha bASaka bhI hai| puSpa pApASikAra-puNya aura pApa kI ruvi chAkara bIva ko mola mArga ke sAkSAt sApaka zana bhAva ko prApta karane ko preraNA detA hai| isakA prakArAntara se spaSTa vivecana karane ke lie hI caupA mAnava adhikAra likhA gayA hai| mithyAtva-adhiratisAvAya-yoga ina cAra prakAra ke kAraNoM se katrita hotA hai| ye cAroM hI jIva vibhAva bhAva svarUpa hone se jIva se ananya hai| samyakyUMSTi jIba se Alaba nahIM hotA, isakA kAraNa yaha hai ki vaha mAnI hai| aura upata cAroM bhAva ajJAnamaya bhAva haiN| yahA~ samyadRSTi se yA mAnI se tAtparya pUrNarItyA jomAnamaya upayoga ko prApta haiM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unase hai, unake upayoga meM rAga-veSa-moha bhAva nahIM hai, ataH mAlAca nahIM krte| rAgAdi rahita jIva prabaMdhaka kahA gayA hai| mAnaguNa kA pariNamana yavAlyAta cAritra ke pUrva adhanyabhAva rUpa pariNata hotA hai, vahAM rAga kA sadbhAva hone se mAnI apane jaghanya jJAna guNa rUpa parigamana ke kAraNa isase siddha hai ki isa prakaraNa meM "zAnI abaMdhaka hai" aisA jo kahA gayA hai, vahAM mAnI se tAtparya yathAlyAta cAritra ko prApta rAgAdi kaSAya ke uvaya rahita daza guNasthAna se uparitana vartI jIva se haiN| yadyapi caturtha guNasthAna se hI samyagdRSTi jJAnI saMjJA prApta hai, tathApi isa prakaraNa meM rAgadveSa maya pariNAma ko "ajJAna" bhAva hI kahA hai, ataH caturyAdiguNasthAna meM hotA hai vaha rAgAvimaya amAna pariNAma se hI hai / tAtparya yaha hai ki caturthAdiguNa-sthAnI samyaktva ke sadbhAva ke kAraNa 'jJAnI kahA jAtA hai| usake moha (mithyAtva) aura anaMtAnubadhI saMbadhI rAgAdi kA abhAva hai ataH vaha saMsAra ke kAraNabhUta prakRtiyoM kA abaMdhaka hai / paMcamAdiguNasthAna bhI apratyAkhyAna pratyAkhyAna-saMjvalana ke ujya manya rAgAdi ke abhAva ke kAraNa adhikAdhika abaMdhaka hai / tathApi jitanI kavAya vidyamAna hai, usa dRSTi se ve apane rAgAdi bhAva ke sadabhAva meM baMdhaka hai| gyAraha bArahaveM terahaveM Adi guNasthAnoM meM sarvatra rAgodaya kI avidyamAnatA meM vaha sarvathA abaMdhaka hai| prakRti praveza mAtra baMdha ko yahAM baMdha nahIM kahA / yadyapi ina guNasthAnoM meM yaha pAyA jAtA hai tathApi usakI avivakSA hai| isa prakAra maya piyakA se ukta vivecana samAnA cAhie isake pazcAt mAnava kA virodhI saMbara hai-isa bAta ke pratipAdanArtha pAMcayA saMvara adhikAra prahapita hai / isameM Ate hue karma ko (mAnava ko) rokane kA (saMbara kA) prabala kAraNa 'bhedavijJAna' ko batAyA hai| upayoga jJAnAtmaka hai, vaha koSApAtmaka nahIM hai| koSAdi koSAdhAtmaka vikAra hI hai, ve hAnAtmaka nahIM hai| isa mUla siddhAMta ko samajhakara upayoga svarUpa mukhAtmA upayoga hI karatA hai, koSAvi nahIM, ataH use mAnava bhI nahIM holA, saMbara hotA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - agnigata suvarga apanI suvarNatA ko jaise nahIM tyAgatA, isI prakAra karmodaya se tapyamAna hone para bhI samyagdRSTi jJAnI puruSa apane jJAna bhAva se vicalita nahIM hotA, taba mAnava kaise hogA? nizcayanaya se AtmA ke zuddha svabhAva para jisako dRSTi hai, vaha zuddhAtmA kA hI AlaMbana karatA hai-use jAna maya bhAva hI hote haiM jo jJAnI apane ko puNya-pApa rUpa zubhAzubha yogoM se bacAkara, apane jJAna darzana svabhAva meM hI sthira hotA hai, usase vyuta nahIM hotA, vaha Atraka se bacakara sarvakarma vinimuMkta ho jAtA hai| kavAyAdhyavasAna ho karmabaMdha ke kAraNa hai, Atma svabhAva nahIM, dono meM bheva hai| aisA bheda vijJAna prApta kara jinhoMne prakriyA dvArA (caritra dvArA) apane ko kaSAyAdi se bhita kara liyA, ve hI siddhi ko prApta hue haiN| tathA jo aisA nahIM kara sake ve saMsAra baMdhana meM bana rahe haiM, haiM , aura rheNge| ina vicAroM kA AlaMbana kara jinhoMne apane ko nirAmada banAyA hai, beho karmanirA ke adhikArI banate haiN| isa bAta kA pratipAdana AcArya zrI ne aprima cha adhyAya nirjarAdhikAra meM kiyA hai / isa adhikAra meM yaha pratipAdita hai ki rAgAdi bhAva rahita samyagdRSTi ke udaya meM Ane vAle karmayoga baMdhaka na hone se nirjarA kehI kAraNa hai| upayAgata karma apanA phala dekara AramA se bhinna ho to hotA haiN| aise samaya ajJAnI (rAgI) navIna karmabaMdha kara letA hai, ataeva use udayAgata karma kI nirjarA se koI lAbha nahIM hai| use yahAM "nirm|" zaba se nahIM khaa| kintu jAnI (virAgI) jIva karmoM kA upaya Ane para bhI apane jJAna svabhAva meM ho rata rahatA hai, udaya rUpa bhAva ko prApta nahIM hone se vaha abaMdhaka rahatA hai / ataH usake jo karma upapa meM Akara khirate hai-nirjarA hotI hai usa nirjarA ko yathArya nirjarA kahate haiN| jahAM yaha likhA gayA hai ki: ___ "samyaktvI ke bhoga nirjarA hetu haiM" yahAM ukta tAtparya hI samajhanA cAhie / bAnI apane jJAna vairAgya ke bala se upayAgata.karma Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopate hue bhI nahIM bhogatA / isakA kAraNa yaha hai ki sula dulAdikA vevana zAna ke AdhAra para ho to hotA hai, jaba jJAnI apanA upayoga karma ke udaya janya sukha dukhAdi para na lagAkara apane svarUpa meM hI lagAtA hai taba use 'upabhoga' saMjJA hI nahIM do sktii| isI abhiprAya se likhA gayA hai ki "samyagdRSTi bhogate hue bhI nahIM bhogatA" karma nirjarA kA yahI ekamAtra upAya hai / isIliye isa prakAza meM AcArya upaveza karate hai ki "tuma apane isI zAnabhAva meM prIti karo, isI meM santuSTa hoo, nitya isI meM sthira homo, aura isI meM tuSTi kA anubhava karo, tumheM uttama sukha kI prApti avazya hogii| isake pazcAt sAMtavAM adhikAra hai bandha-adhikAra baMdha ke kAraNa rAgAdi vikArI bhAva hai| unake hone para avazya-baMdha hotA hai aura rAgAdi ke na hone para karmabaMdha nahIM hotaa| mithyA dRSTa jIva nAnA prakAra ke kAryoM ko karatA huA apane upayoga ko rAgAdimaya karatA hai, ataH baMdhaka hotA hai| rAgAdi adhyavasAna ko hI ajJAnabhAva "baMdhaka-bhAva" kahA gayA hai| usake (kaSAyabhAva ke) sadbhAvameM kI gaI kriyAe~ baMdhaka kahI jAtI hai aura usake abhAva meM kI gaI kriyAe~ abaMdhaka / jo kriyA mAtra ko baMdhaka kahate haiM unakA kathana yukti yukta nahIM hai / udAharaNa ke lie yahAM batAyA gayA hai ki__"jo vyakti aisA mAnate haiM ki mai dUsaroM kI hiMsA karatA hU~, yA maiM dUsaroM ko prANadAna bekara dayA karatA huuN| mai dUsaro ko dukhI sukhI banAtA hU~ athavA mero hisA dUsarA kara sakatA hai, vaha dayA bhI kara sakatA hai| mujhe dukhI sukhI kara sakatA hai"to yaha mAnyatA mithyA hai| koI kisI ko na mAra sakatA hai, ma jilA sakatA hai, na dukhI sukhI kara sakatA hai| pratyeka prANI apanI Ayu ke udaya meM jIte haiM, usake kSaya se marate haiM, apane zubhAzubha karmovaba se sukhI- dukhI hote haiM / aisI mAnyatA hI satya hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi maiM para ko mAheM, use duno sulI karUM, use jIvana dAna dUM, aisI bhAvanA prANI meM utpanna ho sakatI hai, aura ina bhAvanAoM se vaha apane ko puNya pApa se lipta karatA haibaMdhaka hotA hai| isakA yaha viparItArya nahIM lenA cAhie ki jIva ko jaba hama mAra nahIM sakate taba hameM hiMsA kA pApa hI kyoM lagegA? yayAyaM meM pApa usake marane para nahIM hai, tumhAre mArane ke bhAva para nirbhara hai| vaha mare yA na mare, Apa mArane ke pariNAmoM se pApabaMdha karatA tatkAla ho jAte haiN| maraNa aura dukha sukha to use apane karmodaya se prApta hoge| Apa usake karma ke svAmI nahIM ho sakate / ataH apane ko kAyAcyAvasAna se bacAne vAlA hI baMdha se sArAMza yaha ki hiMsA para ko nahIM hotI, hiMsA apane duSpariNAma ke kAraNa apanI hI hotI hai| apane svabhAva kA ghAta apanI hisA hai| nizcayanaya se AtmA ke yathArtha prANa usake zAna darzana hI haiM, na ki indriya bala Ayu Adi |ye to vyavahAra meM prANa kahe jAte haiM / taba apane mAna varzana prANoM kA dhAta hama svayaM rAgI dveSI bana kara karate haiM / phalataH ghAta hamArA hI hotA hai, para kA nahIM / ataH svaghAtI hone se hama baMdhaka haiN| mokSa-adhikAra isameM batAyA hai ki jo baMdha ke kAraNa aura unakA svarUpa jAna kara apanI AtmA kA bacArya svarUpa pahicAna kara baMdha bhAvoM se virakta hotA hai, vahI karmoM se chaTasA hai| lakSaNa bheda se baMdha kA svarUpa aura dharahita AtmA kA svarUpa pahicAnA jA sakatA hai| apanI prajJA se donoM ko epaka pRthak mAlakara baMdha se virakta honA caahie| aura apanA svarUpa mAtmA se mila lakSaNa vAle, mila sattA vAle, mA svarUpa podgalika zarIrAdiko vaniya ke viSaya bhUta padArthoM ko kona buddhimAna apane kahegA? paravya se mamatva karane vAlA cora kahalAtA va baMdhana meM par3atA hai / vaha sadA zaMkita bhI rahatA hai| pratikamaNAdi kA karanA jahAM nIcalI (adhastana) avasthA meM amRtakuMbha kahA gayA hai, vahIM UparI (uparima) bazA meM prati mamaNa kI sthiti kA mAnAhI viSakumbha kahA gayA hai| mAnI kI zA to nirdoSa hI rahanI caahie| pratikramaNa to "aparAdha kI sthiti hai' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI sUcanA detA hai| ataH yadi ucca bazA prApta pavitra puruSa ko pratikramaNa karanA par3atA hai, to usake lie vaha lajjA kAhI viSaya hai| kAraNa ki niraparAdhI kyoM pratikramaNa karegA? sarva vizuddha jJAnAdhikAra isa adhikAra meM yaha batAyA gayA hai ki AtmA kA karma ke sAtha nimitta naimittika bhAva hai, kattuM karmabhAva nahIM hai / nimitta vaimittika bhAva ke kAraNa ho baMdha kahA jAtA hai| aura vyavahAra se ise katuM karma saMbaMdha bhI kahate haiN| para paramArtha meM katakarma bhAva nahIM hai| kartRtva ke abhAva meM vaha bhoktA bhI nahIM hai| mAnI karma kA na, kartA hai, na bhoktA hai| vaha kevala unakA zAyaka hai| isI prakAra 'karma jIva ko ajJAnI rAgI veSI karatA hai-yaha mAnyatA bhI siddhAMta viruddha hai| jIva kI hI ajJAna maya paraNati hai| ataH apanI paraNati kA yathAryakartA vahI hai, bhale hI usameM karma kA nimita hai / isI prakAra pudgala vargaNAeM karma prakRti rUpa bhale hI jIva ke rAgAdi pariNAma ke nimitta se hotI hai para usakA yathArtha kartA pudgala dravya hI hai, jIva nahIM, / donoM kA eka dUsare ko paraNati meM mAtra nimitta naimittikatA hai| pathArtha krtaa| apane kArya se tanmaya hotA hai| jIva karma ko paryAya se aura karma jIva kI paryAya se tanmaya nahIM hotA / vyavahAra meM kartAkarma bhinna hote haiM, nizcaya meM kartAkarma bhAva vibhinna padArthoM meM nahIM hotaa| jIva meM rAgAdi bhAva hote hai, usameM parama kA aparAdha nahIM hai, maha jIva svayaM apane 'amAna se rAgAdi rUpa pariNamana karatA hai| mataH svayaM aparAdhI hai| jinakI dRSTi kevala para katatva para hai, ve mohavAhinI ko nahIM sara skte| rAgotpatti meM spavAna rasavAna mAri pAnI ko doSa nahIM diyA jA sakatA; laoNka the jIva se yaha nahIM kahate ki tuma hameM bhogo| jIva apane makAna se unheM svayaM svIkAra karatA hai, ataH pArtha meM yaha svayaM aparAdhI hai| isI prakaraNa meM pratikramaNa pratyAsyAna AlocanA kA svarUpa pratipAdana kiyA gayA hai| kRta kArita anumodanA, mana-vacana, kAya, Adi ke nimitta se tInoM ke 49-49 bhaMgakara una doSoM se chUTane kI prakriyA jatalAI hai / jisase jIva aparAdhoM se mukta hokara vizuddha bne| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anta meM sakala karma sanyAsa bhAvanA kA pratipAdana kiyA gayA hai| apanI acala zuddha caitanya svarUpa prAtmA ko prAtmA meM hI sacetana karanA 'sakala karma sanyAsa' bhAvanA hai| sakala para dravyoM se bhinna sakala vikRta bhAvoM se rahita 'zuddhAtmA' hai, aisA darasAyA gayA hai| __moma kA mArga liMga (bheSa) meM nahI, ratnatraya meM hai / prAtmA ko ratnatraya meM sthira karo, usakA hI dhyAna karo, usomeM vihAra kro| anya dravya aura bAto kI ora dhyAna na do| yahI prAtmA ke sarva vizuddha hone kA mArga hai / anta meM prAcArya zrI kundakunda svAmI ne grantha me pratipAdita viSaya kI mahattA kA pradarzana kiyA hai / TIkAkAra zrI amRtacandra svAmI ne graMtha ke anta meM "sthAhAdAdhikAra" vizeSa rUpa meM likhA hai| jisameM anekAnta ke prayoga kI samasta prakriyA batAI gaI hai / satvaprasatva, nityatva anityatva, ekatva-anekatva prAdi paraspara virodhI dharmoM ko aviruddhatA anekAnta dvArA pratipAdita hai| yaha graMtharAja jisa viSaya kA pratipAdana karatA hai vaha tatva vyavasthA kA yathArtha citraNa hai| isase prAtmA ko parama santoSa hotA hai| tattvajJAna hI zAnti kA pramoSa upAya hai isameM sandeha nahIM / prataH prAtma zAnti ke lie adhyAtma zAstra kA bahuta bar3A upayoga hai| grantha kI prAmANikatA evaM paramparA aMtima tIrthakara paramabhaTTAraka devAdhideva bhagavAna mahAvIra caturya kAla ke anta meM nirvANa ko prApta hue| vartamAna kAla meM unakA hI tIrthakAla cala rahA hai| ve sarvajJa sarvadarzI parasavItarAga the, prataH unakA upadeza atyanta prAmANika thaa| unake upadezAnusAra unake mukti gamana ke pazcAt kramazaH gautama, sudharmAcArya, jaMbUsvAmI ye 3 kevalI tathA usI paTTa para 5 zruta kebalI, gyAraha ekAdazAMgadhArI, pAMca dazapUrvadhArI, pazcAt basa, pATha Adi aMgadhArI aise aneka manirAja bhagavAn ke upadeza kI paramparA ko prAge bar3AnevAle hue haiN| yapi isa kAla meM kevalI, zrutakevanI, aMgapUrNadhArI anya aneka prAcArya bhI hue haiM, tathApi bhagavAn ke pazcAt jo sagha thA, usake adhinAyaka para para 683 varSa meM ukta prAcArya ho ukta padoM para pratiSThita mAnI hue haiN| tiloyaNapaNNattI meM nimna patra hai - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAdI siddho vIro tahivase gautamo paramagANI / jAdo tassi siddhe, sudhammasAmI tado jAdo // 1476 // samhi kada kammaNAse, jabasAmiti kevalI jaado| vamhi siddhi pavaNe kevaliyo gati praNabaddhA // 1477 // sArAza yaha ki vIranAtha ke nirvANa honepara usI dina gautama paramajJAnI (kevalajJAnI) hue| unake nirvANa hone para sudharmasvAmI (saMgha nAyaka) hue tathA paramajJAnI hue| jaba ve pharma nAzakara nirvANa gae taba jaMbUsvAmI (saMgha nAyaka) kevalI hue| isa taraha paTTaparaparA se anubaddha kevalI hue| isake bAda paTTAcAryoM meM anubaddha kevalI nahIM hue| para ananubaddha kevalI aura bhI hue haiM yaha nIce padyoM se dhvanita hai| dekhiye--- Age tiloyaNapaNatI me nimna paca haiM :-- vAdi vAsANi, gautamapahuMdINa gANavaMtANaM / dhammapavaTTaNa kAlaM, parimANaM piNDahaveNa // 1478 // kuMDalagirimma carimo, kevalaNANIsu siridharo siho| cAraNa risIsu carimo, supAsacaMdAmidhANoya // 1476 // isakA artha yaha hai ki bhagavAn zrI mahAvIra ke pazcAta bAsaTha varSa gautamAri jJAniyoM (kevala jJAniyoM) kA samudAya rUpa se dharma pravartana kAla hai| kintu kevala zAniyoM meM antima kevalI zrI "zrIdhara" kuDaragiri se nirvANa ko prApta hue / tathA cAraNa Rddhi ke dhAraNa karanevAle RSIzvaro meM antima RSIzvara supAsacandra (supAvacandra) nAma isa pramANa se 3 kevalI hI nahIM hue| bhagavAn ke saMgha ke adhinAyaka mukhyAcArya jo 2 paTTa para baiThe unameM 3 prAcArya kevalI hue haiM / inake sivAya jo paTTAsIna nahIM hue aise aneka kevalo the unameM antima kevalI zrI zrIdhara svAmI nirvANa ko prApta TippaNI :-- kuMDalAkAra parvata kuMDaragiri kuNDalapura kSetra ke nAma se prasiddha madhyapradeza ke damoha jile meM damoha se 20 mIlaM para 56 jinAlayoM sahita suramya kSetra hai yahAM para zrI 108 zrIdhara kevalI ke prAcIna caraNa bhI sthApita haiN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ina 683 varSoM taka guruparamparA avicchinna rUpa se calatI rahI hai ataH itanA varNana to aneka graMthoM meM pAyA jAtA hai| isake bAda kA nahIM pAyA jAtA, tayApi kucha pramANoM se isa bAta para prakAza par3atA hai ki antima zrI lohAcArya saMbhavataH apane paTTa para kisI prAcArya ko sthApita nahIM kara sake hoMge prataH lohAcArya ke guru zrI yazobAhu, jinako anyatra dvitIya (bhadrabAhu) bhI likhA hai, ke anyatama ziSya prahabali (lohAcArya ke gurubhrAtA) para prAge saMgha vyavasthA kA bhAra svataH pAyA hogA / prahaMbali ke ziSya mAghanaMdi inake bAda paTTAklI meM jinacaMdra aura unake paTTa para zrI kuMdakuMdAcArya hue, aisA ullekha hai| abhiprAya yaha hai ki vIra prabha kI parampasa se zrI kundakundAcArya ko zrutopadeza avicchinna dhArA se prApta thA ataH unake upadeza ko atyanta prAmANikatA prApta hai| bhagavAn kudakuMvAcArya ke mahAvideha kSetra meM zrI 1008 sImaMdhara tIyaMkara prabhu ke samaya zaraNa meM jAkara upadeza sunane kA bhI varNana varzanasAra graMtha meM pAyA hai isase bhI inake jJAna ko vizavatA tathA prAmANikatA nitAnta spaSTa hai| niyamasAra ke prAraMbha meM bhI phandakandAcArya ne jo maMgalAcaraNa kiyA hai usameM likhA hai: miUNa jiNaM vIraM praNata paraNANasaNa sahAvam / vocchAmi NiyamasAraM kevalisudakevalI bhaNiyam / / arthAt zrI vIranAthaprabhu jo ananta mAna darzana svamAvI haiM unakI bandanA karake kevalo tayA zrutakevalI dvArA kathita niyamasAra ko kaha rahA huuN| yahA~ "kevalI zruta kevalI" kathita zabda se bhI aisI dhvani nikalatI hai ki saMbhavataH unhoMne kevalI zruta kevalI ke mukhAraviva se dharmopadeza pAyA ho| yaha samayasAra yA samayamAbhUta graMtha inahI zrI 108 prAcArya kundakunda ko kRti hai| mUla graMtha prAkRta bhASA meM gAthA nibaddha hai| graMtha kI saMskRta TokA zrI 108 pramRtacandrAcArya ne ko hai, jo bhASA aura bhAva ko vRSTi se asAdhAraNa hai| TIkA kA nAma "prAtmakhyAti" bhI bar3A sundara evaM graMthAnurUpa hai| isI para zrI paM. jayacandrajI sA. ne "prAtmakhyAti samayasAra" nAmaka hiMdI anuvAda bahuta bAroko ke sAtha kiyA hai| dUsarI saMskRta TIkA zrI 108 jayasenAcArya kRta tAtparyavRtti mAmA hai, jo bhAva evaM bhASA ko dRSTi se sarala aura vistRta hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. jayacandrajI saMskRta bhASA ke niSNAta vidvAna the| unako TIkA saMskRta TIkA kA zuddha anuvAda hai sAtha hI bhAvArtha bhI hai| abhI taka ko chapI hiMdI TIkAeM kevala. unako TIkA kA hI bhASA kI dRSTi se parimArjana mAtra hai| usase sundara koI svataMtra TIkA nahIM likhI gii| bhagavAn kuMdakuMda kI vANI kitanI lokapriya evaM prAmANika siddha huI hai, isakA itihAsa sAkSI hai| sadiyoM pUrva paM. banArasIdAsajI ne svayaM samayasAra ke kalazoM para "samayasAra nATaka" chandabaddha kiyA hai, sAtha hI apane prAtma carita meM yaha bhI likhA hai ki hamArI eka zailI thI jisameM aneka vidvAn isakA pArAyaNa karate the| prArabha meM isakA svAdhyAya kara paMDitajI apane ko zuddhabaddha mAnakara saMpUrNa dharmakarma se bahirmukha ho gae the, unhoMne apanI durdazA kA svayaM prAtmacarita meM citraNa kiyA hai, tathApi jaba vastu ko ThIka samajhA to svayaM mArga para lage aura dUsaroM ko lgaayaa| paMDita prapara toDaramalajI ne bhI isa paMtha / gahana adhyayana kiyA thA jisakI chApa "molamArga prakAza" nAmaka unake graMtharAja para spaSTa dikhAI detI hai| vartamAna yuga meM 'samayasAra' ke pradhyetA kAraMjA (barAra) ke maTTAraka me, para unakA adhyayana graMtha ko paDhakara vedAnta ko mora jhukA huA thaa| mere pitA gokulaprasAstI, ba. zItalaprasAdajI, pUjyavarNI zrI gaNezaprasAdajI zrImaMta seTha gopAlasAjI sillI, jinhone samayasAra para svataMtra pravacana likhA hai, zrI payumnasAvajI kAraMjI prAdi aneka adhyAtmarasa ke rasika mere paricaya meM pAe haiN| ___ zrI zullaka karmAnandajI ne bhI samayasAra kI gApAmoM kA artha likhA hai| pUjya zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNoM dvArA likhita samayasAra pravacana zrIvarNI graMthamAlA dvArA abhI prakAzita huA hai| pUjyavarNojI isa yuga kI mahAn vibhUti the sArA jIvana adhyAtma ke adhyayana meM hI vyatIta huA hai / hajAroM vyaktiyoM ne unake dvArA dharma lAbha liyA hai| zrI 108 digambara munirAja jJAnasAgarajI ne bhI samayasAra kI tAtparyavRtti para sundara TIkA likhI hai, jo abhI abhI prakAza meM pAI hai| zrI kAnajI svAmI sonagar3ha, zrI rAmajI mAI, zrI khemajIbhAI prAvi unakI ziSyamaMDalI bhI isa yuga meM samayasAra ke viziSTa adhyetA haiN| zrI kAnajI svAmI ne ukta paMparAja ke prabhAva se hI apanI pUrva zvetAmbara tehapaMthI mAmnAya kI sAdhutva avasthA tathA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThA kA parityAga kara na kevala svayaM ko, kintu apane anuyAyI anya hajAroM baMdhunoM ko zuddha digambara jaina dharma kA prasAda dekara prAtma-kalyANa kA mArga prazasta kiyA hai| inhoMne samayasAra para apane svataMtra pravacana bhI likhe haiM evaM yatra-tatra bhramaNa kara samayasAra para hI pracavanakara usakA pracAra-prasAra bhI kiyA hai| digambara jaina samAja meM jo jagaha 2 svAdhyAya kI (prAyaH bada sI) pravRtti eva jAgRti dikha rahI hai vaha isIkA pariNAma hai| ukta svAmIjI saMbhavataH prAja bhI samayasAra kA 17 vIM yA aThArahavIM bAra svAdhyAya kara rahe hai| vartamAna yuga ke adhikAMza vidvAnoM ne unake udayakAla ke bAda hI adhyAtma kA adhyayana prAraMbha kiyA hai| prAja sAdhAraNa vyakti bhI svAdhyAya meM samayasAra' hI uThAtA hai| graMtha kA yaha saba pracAra dekhakara prasannatA hotI hai| tathApi yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki pradhyAtma ko pacAne kI zakti hara stara ke vyakti meM nahI humA krtii| usake liye syAvAda nIti ke naya vivecana kA parimAna honA nitAMta Avazyaka hai| isake binA mArga bigar3a sakatA hai| isa paripuSTa pAhAra ko pacAne vAlA sAmarthyavAna honA caahie| isa tathya kA anubhava kara hI indaura nagarI ke prakhyAta vidvAn (pUrva meM maMgAvalI (gvAliyara nivAsI) zrI paM. mAthUrAmajI nyAyatIrtha ne (jo apane pUrvajo ke madhyapradeza ke DoMgarA grAma ke vAsI hone se "DoMgaroya" upanAma se samAja meM prasiddha haiM aura jinhoMne pUrva meM jainadharma, prAvi kaI pustake likhI hai ) samayasAra kA yaha prAdhunika rASTrIya bhASA hindI ke payoM meM nirmANa prayAsa kara ise "samayasAra vaibhava" ke nAma se prastuta kiyA hai| isa pratha meM unhoMne 'janI nIti' (syAbAba) ko dhyAna meM rakhakara hI baratu vivecana kiyA hai| aneka sthalo para, jahAM prAyaH yaha saMbhAvanA visI ki ise par3hakara pAThakoM kI kucha galata dhAraNA ho sakatI hai, graMtha ke hArda ko kholane kA pUrNa prayAsa kiyA hai| racanA sundara hai aura paMDitajI kA yaha prayAsa stutya hai| atha pAThako ke sAmane hai| prAzA hai ve isase lAbhAnvita hoNge| kaTanI, 21-1-1970 Garden want Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA 1 0 ir or . 0 n or mr m in so x viSayAnukramaNikA jIvAjIvAdhikAra pRSTha zuddhanaya kA svarUpa magalAcaraNa eva pratijJA dRSTAta dvArA isIkA spaSTIkaraNa 10 jina zAsana kA jJAtA kauna? mamaya kA spaSTIkaraNa nizcayanama kI vizeSatA sva-para samaya kI vAstavikatA / paramAtmA kauna banatA hai? sasArI jIvI kI dazA vyavahAra eva nizcaya mokSamArga grathakartA kA sakalpa me nAmamAtra kathana bheda. zuddhanaya se Atma svabhAva pradarzana vyavahAra mokSamArga kA dRSTAta yahA~ prAtmA ko zuddha kisa dRSTi dASTanti se kahA gayA? zuddhanaya kA prayojana jIva kI prajJAna (apratibuddha) vyavahAra eva zuddhanaya me dRSTibheda dazA. vyavahAranaya kI upayogitA apratibuddha dazA kA spaSTIkaraNa 13 vyavahAra dvArA nizcaya meM praveza 5 atarAtmA kI zuddhAtma dRSTi nizcaya eva vyavahAra kI sthiti 5 apratibuddha dazA kI bhartsanA nizcayanaya ke bheda tarkapUrNa prAtma sabAdhana vyavahAranaya ke bheda eka mahattvapUrNa prazna upacarita naya kA svarUpa prazna kA samAdhAna 15 upacarita naya kI sthiti vyavahAra stavana ke kAraNa naya jJAna kI prAvazyakatA dehAzrita jina stavana kyo? vyavahAra naya kI pAtratA nizcaya jina stavana nizcayanaya ke prAzraya kI pAtratA nizcaya jina stavana kA spaSTImApekSa naya hI samyak jJAna ke karaNa pratIka nijaya jina stavana kA prathama rUpa 17 nizvara vyavahAra dRSTi bheda nipacaya jina lavana kA dvitIya rUpa 18 tatva vyavahAra dvArA samyaktva nizcaya jina stavana kA tRtIya rUpa. 18 saMprApti. 6 nizcaya pratyAkhyAna (tyAga) 18 x m " w w w 9 15 9 9 5 17 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 m 20 mr nizcaya pratyAkhyAna kA dRSTAMta 19 zAnI kI mohaja bhAva me nirmamatA 16 apanA praura parAyA (zAnI kA mAtma-ciMtana) svarUpa ciMtana se prAtma lAbha parAtmavAdiyo kI prAtma vibhrAtiyA parAtmavAda (jaDavAda) kevala bhrama hai ullikhita bhramo kA nirAkaraNa vyavahAra se rAgAdibhAva jIva Mmmmm mr m mm 22 varga vargaNA prAdi bhI prAtmA nahIM 31 yoga, badha, udaya mArgaNA bhI prAtmA nahI. guNasthAna bhI prAtmA ke svabhAva nahI. zakA-samAdhAna varNAdika jIva ne kyo nahI hai, dRSTAta vyavahAra se jIva mUrtika hai vyavahAra se sayogaja bhAva jIva ke hai 34 vyavahAra-nizcaya pravRtti ke kAraNa 35 jIva aura pudgala bhinna kyo hai ? 35 sasArI vastuta mUrtika nahI 35 sasArI ko rUpI mAnane meM hAniyA~ 36 jIvasthAna nizcaya se jIva nahI. jIva sthAna jaDa svabhAva hai 'sUkSma-bAdara' jIvasajJA vyavahAra hai 37 vAstavikatA kyA hai ? kartA-karma adhikAra prAtmA me krodhAdi bhAva kyoM hote hai ? krodhAdi bhAvo kA pariNAma kyA Y mm MY or or o 37 ukta kathana kA samarthana rAgAdi jIva ke svabhAva nahIM / vyavahAranaya mithyA nahI 23 nayo kI viruddha dRSTiyo kA samanvaya. nizcayaikAta se hAniyA~ 25 kisakA kaunasA naya AzrayaNIya hai ? 26 nizcaya nirapekSa vyavahAra-vyava hArAbhAna hai. prasaMgopAtta heyApAdeya vivecana 27 heyopAdeya kA nirNaya vyavahAranaya kise heya va kise __upAdeya hai? 26 vyavahAra nizcaya kA dRSTAta zuddhanaya se Atma tatva kA nirUpaNa 30 mAtmA kyA nahI hai? vikArIbhAva mAtmA ke hokara bhI svabhAva nahIM. 31 24 badha se nivRtti kaba hotI hai? bhedavijJAna se badha kI nivRtti bhedajJAnI kI bhAvanA se prAsrava kA prabhAva jJAnI ke prAsrava sabadhI vicAra vAstavika jJAnI kona ? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 41 42 42 42 jJAnI para ko jAnatA hai| kiMtu kartA nahI. jJAnI rAgAdi ko jAnakara bhI rAgI nahI banatA. jJAnI karmaphalo kA bhI kartA nahI. pudgala karma bhI jIva ke bhAvo kA karttA nahI. jIva-karma me nimitta-naimittika sabadha. nizcaya se jIva-pudgala me kartA karma sabadha nahI. jIva nizcaya me apane bhAvo kA kartA hai. usake vikArI bhAvo me karmodaya nimitta hai. ukta kathana kA dRSTAta jIva karmoM kA kartA-bhoktA __ vyavahAra se hai jIva karmoM kA kartA kyo nahI hai? dvikriyAvAdI mithyA dRSTi hai| nizcaya se kartA, karma, kriyA kA svarUpa mithyAtvAdi jIva ke hai yA praznottara mAtmA kina vikAra bhAvoM kA kartA hai| prAtmA ke vikArabhAvo kA pari NAma jIva ajJAna se hI karmoM kA kartA hai. samyakdRSTi jIva karmoM kA kartA mahI. mazAna se karmotpatti kisa prakAra hai? prazAnabhAva hI karmakartA siddha hotA hai. prajJAnabhAva kA pariNAma prajJAnamalaka kartta tva bhAva kaba naSTa hotA hai? zakA-samAdhAna jIva para dravya kA kartA upacAra 44 pudgala ke ? mithyAtvAdi bhAva jIva ke hai aura mithyAtva karma prakRti paudgalika haiM isakA dRSTAta mithyAtvAdi jIva aura pudgala dono me utpanna hote haiM. vastuta para kartRtva mAnane me hAni 51 jIva vastuta. apanI yoga aura __ upayoga zaktiyoM kA kartA hai 51 jJAnI karmoM ko paudgalika hI jAnatA hai ajJAnI bhI paradravya yA bhAva kA kartA na hAkara apane vikAra bhAvo kA hI kartA hai. para dravya yA bhAva kA kartatva niSiddha hai. niSkarSa 46 7 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 dRSTAta Sxc 10 zaMkA samAdhAna zaMkAsamAdhAna-jIva karmabaddha hai dRSTAMta dvArA samAdhAna kA samarthana 53 yA abada? jIva karmoM kA kartA upacAra karmabaddhatA aura prabaddhatA-do se hI hai. 53 dRSTiyoM hai. samayasAra naya pakSo se bhinna hai badha ke kAraNa aura bheda samayamAra pakSAtikAta hai baMdha ke cAra kAraNo ke teraha bheda 54 puNyapApAdhikAra nizcaya se jIva-svabhAva kA hI kartA hai. karma paricaya ukta kathana kA samarthana badhaka dRSTi se karmoM meM samAnatA / sabodhana vyavahAranaya se jIva karmoM kA kartA hai. dRSTAta dvArA puNya-pApa kA niSedha 71 vyavahAra nirapekSa nizyakAta sAkhya- mukti ke liye svAnubhUti kA sadAzivo kA mata hai. 58 ___mahatva. nizcayakAta pramANa bAdhita hai 58 svAnubhUtizUnya puNya mukti ne jIva-pudgalo me vaibhAvika zakti sahAyaka nahI. kA nirUpaNa vAstavika mukti mArga kyA hai ? nirapekSa mAnyatApro kA nirAkaraNa 59 bAvRttiyo me ulajhane se mukti nahI. jIvo kI paraNatiyAM aura unake guNo me vikAra kA kAraNa / pariNAma. ajJAnabhAva kA svarUpa evaM 63 karmodaya se vikAra hotA hai, asayama va kaSAya kA pariNAma 64 vinAza nahIM yoga kI vizeSatA kimAzcaryamata param ? prazAnamayI bhAvo kA pariNAma 64 prAtma vikAra hI guNo kA badha kaba hotA hai aura kaba nahI? 65 ghAta hai. mAtmA ke rAgAdi bhAva pudgala mithyAtva dvArA samyaktva kI karmoM se bhinna hai ___hAni. pudgala ke pariNAma jIva se ajJAna se zAnabhAva kA parAbhava bhinna hai kaSAya se vItarAgatA kI hAni 67 baMdhana-mukti kA upAya niSkarSa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 59 .. viSaya kaSAyI jIva mukta nahIM ho sakatA 77 kriyAnaya nirapekSa jJAnanaya eva jJAna nirapekSa kriyAnaya se mukti nahIM. 77 mukti ko kauna prApta karatA hai? 77 prAstravAdhikAra prAsrava kA svarUpa vItarAga ke prAsrava badha kA prabhAva prAsrava kA udAharaNa udaya me prAcukane para karma kI dazA. sattA meM karma prAsrava kA kAraNa nahI jJAnI niganava kyo aura kaba hotA hai? zakA-samAdhAna eka jJAtavya rahasya vAstava me rAgadveSa hI baMdhakAraNa hai 81 baddha karma udaya me kaba Ate hai? 82 jJAnI ke nirAsrava rahane kA kAraNa yahA~ jJAnI se tAtparya vItarAgI sato se hai, kore zAstrajJAnI se nahI. saMvarAdhikAra savara kA lakSaNa, kAraNa eva bheda vijJAna nidarzana. 85 79 prAtmA ke upayoga kI kamoM se bhinnatA. bheda vijJAna se savara kI upalabdhi 85 udAharaNa jIva kI pratibudhda apratibudhda dazA. 86 paramAtmA kauna banatA hai? saMvara kaba aura kisa prakAra hAtA hai| savara kA krama savara se lAbha nirjarAdhikAra samyagdRSTi ke bhAvo kI mahimA bhAva nirjarA dravya nirjarA me ___kAraNa hai. dRSTAta se jJAna sAmarthya pradarzana zAnI kA sva-para meM sAmAnya pratibhAsa. jJAnI kA sva-para me vizeSa pratibhAsa. bheda vijJAna kA mAhAtmya mAhI kI mAtma vacanA aNumAta rAgI bhI samyagdRSTi nahI ukta kathana kA yukti purassara samarthana. pazaMkA-samAdhAna saMbodhana jJAna ke bheda vyavahAra se hai, nizcaya se nahI. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zAnAzraya lene me aneka lAbha 94 samyakdRSTi kI sthitikaraNatva 107 eka bhrAti eva usakA nirAkaraNa 95 , vatsalatva 107 jIva syAdAda dvArA zukha va pazuddha prabhAbanA siddha hai. bhavyajIva saMbodhana bandhAdhikAra zAnI kI parigraha me paratva bhAvanA 97 badha kA svarUpa 108 karmaphalo me jJAnI rAgadveSa nahI badha kA kAraNa aura dRSTAta 108 karatA 100 bagha hetu kA spaSTIkaraNa 109 zAnI ke navIna karma badha hetu ke abhAva me usakA kA kAraNa. 100, mabhAva. majJAnI ke karmabaMdha hone kA kAraNa 101 samyakdRSTi ko badha kyo nahI zAna anya ke dvArA prajJAna rUpa hotA. nahI pariNamatA. 101 samyak-mithyA dRSTi kI zraddhA prANI svaya hI prazAparAdhavaza me pratara. 110 prajJAnarUpa pariNamatA hai. 101 hiMsAdi apane bhAvo para nirbhara hai 113 vastu ke pariNamana me nimitta eka prazna upAdAna kA spaSTIkaraNa. 102 prazna kA samAdhAna 114 upAdAna nimitta kA vivecana / pradhyavasAna mampUrNa anarthoM kI ajJAnI sukha hetu karmakartA aura bhAktA hai. . adhyavasAna svArtha kriyAkArI nahI zAnI viSayasukha hetu karma nahIM adhyavasAno kI bhartsanA kartA ata karma bhI use phala adhyavasAno ke prabhAva meM badha nahI dete. kA abhAva. samyakdRSTi kI niHzakatA pradhyavasAna kA svarUpa 116 ramakI nizakatA nirjarA kA adhyavasAna vyavahAranaya kA viSaya kAraNa hone se nizcaya dvArA vaha niSkAMkSitA aura usakA phala 105 pratiSiddha hai. samyakdRSTi kI nivicikitsitA 105 samyaktva zunya ko kevala cAritra " kA pramUDha dRSTitva 106 se mukti nahIM. " upagUhanatva 106 prabhavya ke mukta na hone kA kAraNa 118 103 115 104 104 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amavya kI dhArmika zramA 118 praznottara (zuddhAtma svarUpa kA vyavahAra dharma kA svarUpa 118 grahaNa kase hoM?). 127 nizcaya dharma kA svarUpa maiM kauna aura kaisA hUM? 125 nizcaya meM vyavahAra svaya vilIna svarUpa kI ajJatA hI baMdhana kAmlahai 128 ho jAtA hai 119 aparAdhI baMdhatA-niraparAdha mukta rAgAdi rUpa pariNAma para nimittaka hai 119 hotA hai| 129 aparAdha kA svarUpa aura nAmAMtara jJAnI buddhipUrvaka rAgAdi nahI karatA 120 ajJAnI ko bagha kyo hotA hai ? 120 nirvikalpa dazA kI apekSA pratikramaNa 129 karma badha anya kina kAraNo se kA vikalpa viSa kubha hai| 130 hotA hai ? apratikramaNa amRta kubha hai| 130 vikalpa mAtra badhana kA kAraNa 130 dravya aura bhAva pratyAkhyAnAdi meM nimitta naimittika sabadha hai| isa sabadha me bhrAti kA nirAkaraNa 131 adhaH karmAdi doSo kA zAnI sarva vizuddha jJAna adhikAra akartA hai| ___ dravya apane guNa paryAyo kA hIkartA hai 132 adha karma eva uddezika AhAra kA jIva anya kA kArya yA karaNa nahI 133 svarUpa 122 kartA-karma kI siddhi parasparAzritahai 133 jJAnI sAdhu ko AhArAdi kriyA me AtmA kI durdazA kA kAraNa 133 badha kyo nahI hotA ? 153 karmabadha kA mala kAraNa 134 isa sabaMdha me bhrama aura usakA bagha kA abhAva kaba hotA hai ? 134 nirAkaraNa 124 ajJAnI eva jJAnI ke bhAvo me atara 134 abhavya zAstra pAThI hokara bhImithyA . mokSAdhikAra dRSTi hI banA rahatA hai| 135 daSTAta dvArA baghakA spaSTIkaraNa 125 jJAnI kI kalA nirAlI hai| jJAna mAtra se mukti nahI milatI 125 jJAna cetanA kA pariNAma 135 badha kI citA va jJAna se bhI mukti jJAnI kI paraNati 136 nahI 126 karmoM ko Atma pariNAma kA kartAbadhano kA kATanA hI badhana mukti mAnane me doSa 136 kA upAya 126 para kartRtva mAnane meM saiddhAtika hAni 136 badhana se mukti kaba sabhava hai? 126 para kattaM vya bhAva rakhane vAlA mukati baSa heya eva Atma svabhAva Adeya hai 127 kA pAtra 137 mA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / 140 buddhi bhrama kyoM hotA hai ? 137 rAga dveSa pariNAma nizcaya se jIva para meM kartA-karma kI mAnyatA upacAra hai| 138 viSayo me rAga dveSa jIva ke ajJAna pudga karma jIva ko vikArI nahI se hotA hai / 151 bnaataa| 138 pratikramaNa aura pratyAkhyAna kA jIva bhI pudgala me vikAra utpanna ravarUpa 153 nahIM karatA 139 AlocanA aura cAritra kA svarUpa 154 pudgala karma kI paraNati pudgala dukhavIja karma badha aura usakA kAraNa 154 kRta hI hai| 139 vastuta Alocana, pratikramaNa aura jIva kI vikAra paraNati jIva kI pratyAkhyAna kyA hai ? 155 jJAna, karma aura karmaphala cetanA 155 para kartRvya kA pUrva pakSa cetanAtraya kA zuddha aura azuddha cetanA meM vibhAjana 155 paya kartavya sidAta svIkAra karane zAstro se jJAna kI bhinnatA 156 me doSa 141 jJAna kI zabdo se bhinnatA 153 kucha anya bhramo kA nirAkaraNa 142 jIva me kaTastha nityatA samava nahI 143 jJAna kI pudgalAdi dravyo se bhinnatA 157 aatm| kacit nityAnitya hai 144 jJAna kI adhyavasAno se bhinnatA 157 vastu anekAntAtmaka hai jIva nizcaya se AhAraka nahI anityaikAta meM doSobhAvana 144 nizcaya se jIva para kA tyAgagrahaNa vastu me anetAtmakatA svata. siddha hai 145 nahIM krtaa| 158 nimitta dRSTi se jIva karma ko karatA vyavahAra me para vastu kA tyAga-grahaNa 158 huA bhI tanmaya nahI hotA svIkRta hai| 146 dRSTAta purassara ukta kathana kA nizcaya se zArIrika liga (veza) samarthana mukti mArganahI / nizcaya naya se AtmA svaya rAgI yA vastuta ratnatraya hI mukti mArga hai 160 mukhI dukhI banatA hai eva sva kA hI Atma sabodhana 160 zAtA dRSTA hai| 147 vyavahAra naya mukti mArga me dravyaullikhita kathana kA dRAdAta dvArA liga svIkAra karatA hai| 161 samarthana 148 kriyA nirapekSa jJAna naya eva jJAna vyakAra naya meM ugatmA anya dravyA nirapekSa kriyA naya se mukti nahIM kA tA dATA hai| mila sakatI 163 anya vyavahAra kattavya kA spaSTIkaraNa ma vitta ko kauna prApta karatA hai ? nizcaya se para ke akattaM tya kA ata magala samarthana 150 prazasti 164 'ha 144 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM nama sidhdemya. samayasAra-vaibhava (AdhyAtmika kAvya) mUlakartAzrImadbhagavatkuMdakuMrAcArya anusAnAthUrAma DogarIya jaina jIvAjIvAdhikAra magalAcaraNa eva granthakartA kI pratijJA anupama, acala, amala, avinazvara-gatisaMprApta, sahaja abhirAma, maMgalamaya, bhagavan mahAmahima-siddha-vaMdanA kara niSkAmazrutakevali-pratipAdita, pAvana, paraMjyoti, vijJAnanidhAna"samayasAra-vaibhava" darazAU~-moha mahAtama nAzana bhAna / (1) acala-paribhramaNa rahita / pratipAdita-kathita / bhAna-sUrya / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra samaya kA spaSTIkaraNa--lakSaNa va bheda 'samaya' jIva caitanyamayI hai-sukha sattA sampanna lalAma / isake sva-para bheda isakI hI paraNatiyoM kA hai pariNAma / 'svasamaya' jIva vahI-jo samyakvarzana jJAna caraNa meM lIna / rAgadveSa mohAdi vikRti-rata jIvavRnda 'parasamaya' malIna / sva-para samaya kI vAstavikatA eka, zuddha, nizcayagata, zAzvata prAtmatatva anupama abhirAma, pAvana hai sarvatra loka meM isako svAdhita kathA lalAma / jIva-karmabandhana ko gAthA, visaMvAda karatI utpanna / para samayAzrita bheda tatvataH isase hI hotA niSpanna / sasArI jIva kI dazA moha pizAca grasita ulajhe haiM, bhavakucakra meM jIva anaMta / kAma bhoga ko baMdha kathAyeM suneM cAva se nita hA! hanta !! tanmaya ho rama rahe unhIM meM matta dantivat visara svarUpa / kabhI zuddha caitanya na jAnA, sunA na anubhava kiyA anUpa / (2) saMpana-pukta / lalAma-sundhara / pariNati-zuddha-azuddha bhAva rUpa pariNamana / parigAma-phala / vikRti-vikAra / vRnd-smuuh| (3) zukha-para se bhinna / svAmitamAtmA para AdhArita / nisspnn-siddh| (4) asita-pIr3ita / haMta-aphasosa / mattavanti-matavAlA hApI / bisr-bhuulkr| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava graMthakartA kA saMkalpa bhava bhramaNA meM nAnArUpoM ko dhAraNa kara vara cidrUpabhinna bhinna pratibhAsita hotA, use eka avibhaktasvarUpadarzAtA hU~-yuktyAgama, guru-jJAna, svAnubhava-vibhava pramANa / darazajAya--karale pramANa, para cukajanya chala graheM na jaan| (6/1 ) ___zuddha naya se Atma svabhAva pradarzana svataH siddha anupama anAdi se aMtahIna jo jJAyaka bhaav| vahI zuddha naya ko sudRSTi se kahA Atma kA zuddha svabhAva / vaha pramatta-apramatta nahIM, ye hai saba karmajanya prinnaam| nirvikalpa cijjyoti svAnubhava-gamya, ramya, vaha vahI lalAma / (6/2 ) yahA~ AtmA ko zuddha kisa dRSTi se kahA gayA ? mAtma zuddha kahane kA kevala abhiprAya yaha yahA~ pravINa ! anya sakala paradravya bhAva se cetana ko sattA svAdhIna / vartamAna meM yaha na samajhanA-hama paryAyadRSTi bhI shuddh| jIvana meM rAgAdi vikRti ke rahate prAtma na zuddha, na buddha / (5) cipa-AtmA / pratibhAsita-pratIta / avibhakta-bheda rahita / yuktyAgama-paktimAgama, tarka evaM Apta vacana / (6/1) pramatta-kaSAyavAna / vijyoti-paitanya jyoti / rampa-ramaNa karane yogya (6/2) sattA-astitva ; buddha-pAnI / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra zuddha naya kA prayojana jIva mAtra meM vidyamAna hai zakti amita avyakta mahAna / yadi puruSArtha kareM bana jAyeM hama saba svayaM siddha bhagavAna / isa svazakti kA bodha karAnA hI abhISTa hai yahA~ pravINa ! yatprasAda amaratva prApta kara pAtma bana susthira svAdhIna / (7 ) vyavahAra eva zuddha naya me dRSTi bheda eka akhaMDa vastu meM nAnA guNa paryaya kA kara nirdhAra / bheda rUpa pratipAdana karatA vaha naya kahalAtA vyavahAra / guru, isa naya jJAnI ke karate darzana, jJAna, caraNa, vyapadeza / zuddha dRSTi jJAyaka ho pAtI, darzanAdi kA bheda na lesh| vyavahAra naya kI upayogitA jyoM anArya samajheM na bAta-bina liye mlekSa bhASA prAdhAra, tyoM vyavahAra binA nahi samajheM jana paramArtha tatva avikAra, eka zuddha jJAyaka svabhAva kI jinheM bhrAMtivaza nahi pahicAna, unheM jJAna darzana prabheda kara zrI guru deM vara tatvajJAna / (6/3) amita asIma, anaMta / avyakta-aprakaTa / yatprasAda-jisake prasAda se / amaratvaamaratA / susthira-paribhramaNa-rahita (7) nirdhAra-nizcaya / vyapadeza-guNa-bheda kthn| zuddhavRSTi-zukhanaya (8) anArya-plekSa / paramArtha-zudhvAtma / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra vaibhava vyavahAra dvArA nizcaya meM praveza dravya-bhAva dvArA vibhakta hai do bhAgoM meM saba zrutajJAna / prathama bhAvazruta svAnubhUti se nija zuddhAtma tatva pahicAnajJAnI banA, use kahate hai RSigaNa zrutakevalibhagavAn / isa prakAra guNa-guNI bheda kara tatva kiyA vijJapta mahAna / athavA jo paripUrNa dravya zruta jAna banA tatvajJa mahAna / deva use pratipAdana karate zrutakevali zrutajJAna nidhAna / yoM abheda meM bheda dikhAkara kiyA 'jJAna-jJAnI' vyapadeza / isa vyavahAra kathana se hotA bheda dvAra paramArtha praveza / ( 11/1 ) zuddha evaM vyavahAra naya kI sthiti varNita hai bhUtArtha zuddhanaya, abhUtArtha hai naya vyvhaar| zuddha vastu hai artha 'bhUta' kA, paryAyAdi 'prabhUta' vicAra / mugdha dazA meM rahatA prAyaH paryAyAzrita jana matinAMta / zuddha dRSTi pAkara viralA hI banatA samyakdRSTi nitAMta / (9) vibhkt-vibhaajit| svAnubhUti-svAnubhava / vijJapta-prakaTa-prasiddha / (10) pratipAvana-kathana (11/1) mugdha-mohamayI / paryAyAzrita-paryAya dRSTi vAlA / zuddha dRSTi zuddhAtma dRSTi / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAdAjIvAdhikAra ( 142 ) nizcaya naya ke bheda prabhUtAtha-bhUtArtha bheda se nizcaya naya hai ubhaya prakAraabhUtArtha nizcaya azuddha hai, para bhUtArtha zuddhanaya saar| jisako traikAlika svabhAva para dRSTi vahI nizcaya bhUtArtha / jIva malina kahakara vibhAva se aMbhUtArtha hotA caritArtha / ( 1143 ) vyavahAra naya ke bheda bhUtArthAbhUtArtha bheda se do prakAra tyoM naya vyavahAra / sadguNa-paryAyAzrita pahilA abhUtArtha tadbhinna vicAra / jJAna darza guNa bheda kathana hI hai bhUtArtha prathama vyavaha r| nara nAraka rAgAdi jIva ke kahatA abhUtArtha vyvhaar| ( 11/4 ) upacarita naya kA svarUpa va dRSTAMta inase bhinna upacarita bhI ika naya kahalAtA hai vyvhaar| jo ki vastu ke guNa tadanya meM prAropita karatA hara baar| ghI kA ghar3A-tala kA cUr3A-rUpI jIva prAdi dRSTAMtahai upalabdha loka meM agaNita, jinameM hai upacAra nitAMta / (11/2) ubhaya-do vibhAva-rAga zeSAdi vikAra / critaarth-ghttit| (11/3)sdgunnshudgnn| tadbhinna-usase bhinn| (11/4) tadanya-usase bhinna / aaropit-sthaapit| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava (1145) upacarita naya kI sthiti eva prayojana isa upacarita nayAzrita prAyaH calatA sakala loka vyavahAra / jo ki nimitta pradhAna dRSTi hai, tatva nahIM isameM avikaar| satya mAna paripUrNa ise saba loka bhramita ho rahA, pravINa! kintu ajJa prati bodha hetu hI yaha bhI prAzrayaNIya malIna / yathArtha bodha ke liye naya jJAna kI AvazyakatA paramAgama meM tatva vivecana-sarvanayoM se kara amlAnabhavya jIva prati bodha diyA hai, yahA~ sunizcaya dRSTi pradhAna / naya svarUpa samajhe vina bhramatama-miTa-na-hotA samyavajJAna; prataH baMdhu ! madhyasthabhAva se tatva samajhanA hI zreyAn / (12/1) vyavahAra naya kA prayojana eva pAtratA zuddha prAtma kI huI na jabataka, jIvana meM upalabdhi mahAnaaparama bhAvAzrita jana hita nita naya vyavahAra prayojanavAn / jo ki dravya meM guNa paryaya gata bheda vyavasthA kara amlAnaprathama bhUmikA saMsthita jana ko karatA samyakdRSTi pradAna / (11) amlAna-nibodha (12/1) aparamabhAvAzrita jana-savikalpa dazA meM sthita jIva / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 12/2 ) nizcaya naya ke Azraya kA pAtra kauna ? jo jana paramabhAvadarzI bana karatA cidAnanda rasa pAnanizcaya kA satpAtra vahI jo svAzraya le karatA kalyANa / jaba jana zuddha bhAva saMzraya pA svAnubhUti meM rahatA lIna / use prayojanavAn svataH nahi rahatA naya vyavahAra, pravINa! ( 12/3 ) abhiprAya yaha hai ki zuddha naya kA Azraya leM sAdhu pravINa prAtma sAdhanA nirata satata jo paramabhAva darzana meM lIna / svarNa pAtra saMdhAraNa karatA dugdha siMhanI kA avikAra / kAMsya pAtra meM Tika na sake vaha, khaMDa khaMDa hoM par3ate dhaar| ( 12/4 ) jina zAsana ma sApekSa naya hI samyakjJAna ke pratIka hai nizcaya yA vyavahAra dRSTiyA~ samIcIna rahatI sApekSa - svapara viSaya ko mukhya gauNa kara; kintu asatya vahI nirapekSa / kyoMki na guNa- paryaya se hotA zUnya kabhI koI bhI dravya / aura na guNa paryAya kabhI bhI vinA dravya rahate hai labhya / (12/2) paramabhAvadarzI-zuddhAtmatatva dRSTA-zuddhopayogI-abheda rUpa ratnatrayalona / (12/4) smiiciin-sty-yyaarth| sApekSa-apekSA rakhate hue| nirapeka-dUsare naya kI apekSA na rakhate hue / lamya-prApta / paryaya-paryAya, vasA / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 12/4 ) nizcaya-vyavahAra meM dRSTi bheda jaba prakhaMDa dha va dravya lakSya meM rahatA, taba ho jAtA gauNaguNa paryaya kA bheda sahaja ho; kintu naSTa kara sakatA kauna ? nizcaya naya kI dRSTi nirAlI, jahA~ bheda rahatA nahi iSTa / guNa paryayagata bheda vyavasthA karatA naya vyavahAra viziSTa / ( 13 ) tatva vyavahAra dvArA samyaktva saMprApti tIrtha pravRtti hetu pratipAdita, jIva, ajIva puNya aru pApa-- Asrava, saMvara, baMdhana, nirjara aura mokSa navatatva kalApa / inameM ika cetana hI, pudgala sa~ga abhinaya kara rahA, nidAnatatvoM meM bhUtArthadRSTi yaha kahalAtA samyaktva mahAn / ( 14/1 ) ___zuddha naya kA svarUpa vahI zuddha naya jo prabaddha, asparza karma se vara cidrUpa-- anubhava karatA nAnA rUpoM meM ananya paramAtma svruup| hAniddhi se rahita prAtma ko dekhe, niyata aura avizeSa / rAga dveSa mohAdi vikRti se asaMyukta pAtA niHzeSa / (13) tIrthapravRtti-hetu-dharma tIrtha ko calAne ke liye / kalApa-samUha / bhUtArtha dRSTizuzAtma dravya para abheda dRsstti| (14/1) abaddha-svataMtra / asparza-achUtA / ananyaabhinna-abheva rUpa / niyata-sthira / avi zeSa-gaNoM ke bheda se rahita (akhaMDa) asaMyuktaakha, mohAdi se rahita / udadhi-samudra / aMtardhAna-gAyaba, dRSTi ke ojhala / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 14/2 ) dRSTAMtoM dvArA isI kA spaSTIkaraNa kamala patra jyoM jala meM rahatA nita prabaddha prasparzasvabhAva ; ghaTa kapAla meM mRd ananya jyoM jala meM hai uSNatva vibhAva / uThate hai tUphAna udadhi meM, para vaha rahatA niyata mahAna / svarNa dRSTi meM varNAdika saba hI jAte jyoM aMtardhAna / jina zAsana kA jJAtA kauna ? zuddha dRSTi se tyoM nijAtma ko karma bandhana sparzavihIna jo ananya avizeSa viloke asaMyukta rAgAdika hona / dravya-bhAva zruta se anubhAvita jise zuddha cidrUpa anUpa / vahI pUrNa jina zAsana jJAtA-dRSTA hai anubhavarasa kUpa / ( 15/2) nizcaya naya kI vizeSatA nizcaya naya kI dRSTi nirAlI catura jauharI bat amlAna / samala svarNa meM bhI jo karatI zuddhasvarNa kI vara pahicAna / yaha iMgita karatI-svabhAvataH jIvamAtra hai siddha samAna / pada paramAtma prApta karane kI rakhate hama sAmarthya mahAna / (15/1) anubhAvita-anubhava meM AyA huaa| kuup-kumaa| (152) iNgit-shaaraa| sAmartha-vAkti / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 15/3 ) paramAtmA kauna banatA hai ? jo mithyAtva dhvasta kara pAvana jJAna prApta, bana nija rasalIna / karma kalaMka paMka se hotA mukta vahI satpAtra, pravINa ! rAgadveSa bina chuTe svAtma ko sarvadRSTi paramAtma svarUpayadi mAnA ekAnta grahaNakara, prAtmavaMcanA yaha viSakUpa / ( 15/4 ) yathA bhikSu mana meM cakrI bana siMhAsana para ho prAsIna-- zAsana karane lagA, kintu thI usakI dazA vahI atidIna / tathA nizcayAbhAsa vivaza jo prAtmazuddha kaha siddha samAna - bana svacchanda vicaraNa karatA vaha saMsRtikA hI pAtra ajAna / ( 16 ) vyavahAra evaM nizcaya mokSamArga meM nAma mAtra kathana kA bheda aAtmasiddhi hita sAdhujanoM ko darzana jJAna caritra mahAnasadguNa nita upAsanA karane yogya kahe kevali bhagavAn / nizcaya se ye cidvilAsa haiM, ataH prAtma hI haiM sAkAra / sAdhana sAdhya vivakSA meM trayarUpa prAtma kA hai vyavahAra / (15/4) sNsRti-sNsaar| ajAna-anAna / (16) cidvilAsa-caitanya kI lIlAeM yA kolAeM athavA guNa vishesstaaeN| sAkAra-sAkSAt / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 17 ) vyavahAra mokSa mArga kA dRSTAMta dhana kA icchuka vyakti prathama jyoM rAjA ko samyak pahicAna / rAjya pATa, vaibhava, vilAsa lakha usa para karatA dRr3ha zraddhAna / phira tanmaya ho sevA kara vaha rakhatA satata prasanna sayatna / bana jAtA hai dhanI isI se pAkara dharA, dhAma, dhana, ratna / ( 18 ) dRSTAMta tyoM tajakara mati moha mukti kI kara kAmanA jo matimAna / unhe ucita cidrUpa bhUpa ko karanA prathama sahI pahicAna / phira zraddhA rata rameM usI meM kara vara cidAnaMda rasa pAna / unheM mukti sAmrAjya sahaja hI ho jAye saMprApta mahAna / ( 16 ) jIva kI ajJAna (apratibuddha) dazA yaha prANI saMsAra dazA meM bhUla rahA zuddhAtma svarUpa / deha tathA rAgAdibhAva ko bhramavaza mAna rahA nija rUpa / merI hai rAgAdi vikRtiyAM, kamarjajanya pudgala pariNAma / yoM bhramabuddhi banI rahane taka apratibaddha haiM prAtamarAma / __(17) satata-niraMtara / (18) cibUpa bhUpa-cetana rAjA / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 20 ) apratibuddha dazA kA spaSTIkaraNa Atma bhinna jar3a cetana evaM mizra dravya hai aparampAraputra, kalatra, mitra, bhRtyAvika yA dhana, dhAnya rAjya parivAra / ye saba mai hU~--meM ye saba hai, ye mere-meM inakA rAva / saMyogI dravyoM meM evaM samutpanna ho jo bhrama-bhAva / pUrva kAla meM ye mere the athavA mai inakA thA kAMta / AgAmI ye mere hoMge-2 tanmaya bana rahU~ nitAMta / aise asadvikalpa niraMtara karatA rahatA jo cidmAnta / vaha parAtmadarzI, bahirAtama, apratibaddha hI hai vibhrAMta / ( 22 ) atarAtmA kI zuddhAtma dRSTi (bheda vijJAna) agni-agni hai, Idhana-Idhana, agni nahIM hai Indhana bhAra / Indhana bhI na hi agni mayI hai, huvA na hogA kisI prkaar| tyoM cetana dehAdika se milakara bhI rahatA bhinna nitAMta / sva-parabheda pAkara sudRSTi yoM antarAtma banatA nibhAnta / (20) kltr-strii| bhRtya-sevaka / rAva-svAmI / (21) kAMta-svAmI / asadvikalpabhramapUrNa vicAra / cidbhAMta AtmA ko ThIka se na jAnane vAlA / parAtma varcI-parako AtmA samajhane vAlA / vibhrAMta-mithyAvI / (22) nibhrAMta-zrama rahita / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 14 ( 23 ) apratibuddha (bahirAtma) dazA kI bhartsanA tama prajJAna janita cidmama vaza samajha par3a gaI kasI dhUla ? baddha-prabaddha sakala pudgalako-cetana mAna, kara rahA bhUla ! deha ,geha, parivAra prAdi ko mere-mere kahai prayAna-- rAgadveSa mohAdi vikRtirata ativikSipta citta matimlAna / ( 24 ) Atma sabodhana vItarAga ke divya jJAna meM Atmatattva pudgala se bhinnajhalaka rahA vara jJAna jyoti maya, cidAnaMda rasa pUrNa, akhinna / kaise ho sakatA cetana kA pudgala sa~ga avibhakta svabhAvajo tU jar3a parikara ko kahatA-mere--mere, cetanarAva ? ( 25 ) tarka pUrNa Atma sabodhana cetanamaya pariNata ho sakatA yadi pudgala, taba hI avirAmayaha kaha sakate the ki hamArA hI hai dehAvika pariNAma / soco bhavya ! eka kSaNa bhI yadi taja matimoha mayI prajJAna / to jar3a cetana meM hojAye sahaja bheva vijJAna mahAna / (23) cibhrama-jar3a meM cetana kI bhrAMti / baddha-AtmA se baMdhA humaa| vikSipta-pAgala, amita / (24) akhil-mukhii| prikr-smuuh| (25) avirAma-turaMta / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 samayasAra-vaMbhava eka mahatvapUrNa prazna yadi cetana nahi dehamayI hai, taba prAcArya tathA jinadevasaMbaMdhita sampUrNa stutiyAM mithyA siddha huI svayameva / yathA-sUrya zaramA jAtA hai nirakha deva! tatva kAMtimahAna, bhavyajanoM ko karavAtI tava divyadhvani dharmAmRta pAna / ( 27/1 ) prazna kA samAdhAna suno bhavya ! vastutaH bhinna hai jIva deha se yadapi mahAn / baMdha dazA meM aikya mAnakara calatA naya vyavahAra vidhAna / yathA zarkarA mizrita jala ko mIThA kahatA hai saMsAra / tyoM jinendra kA bhI dehAzrita saMstava hotA vividha prakAra / ( 27/2 ) vyavahAra stavana kA kAraNa paramaudArika kAya, alaukika nirvikAra mudrA lakha zAMta / bhavya jIva paramAtma tattva kA darzana karatA tatra nitAMta / divya deha meM bItarAgatA yataH prasphurita hai sAkAra / prataH sAdhu saMstavana vaMdanA nita prati karate parama uvAra / (26) zarkarA-zakara / (27/2)am-mahA-jinendra ke bhayara meM / prasphurita-phurApamAna / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 27/3 ) divya deha to dUra, caraNaraja bhI bana rahatI pUjya, nidAna / jisase pAvanabhUmi loka meM kahalAtI hai 'tIrya' mahAna / pASANoM se nirmita ghara bhI maMdira kahalAte abhirAma / mUrti akRtrima kRtrima prabhu kI vaMdanIya hoM pAThoMyAma / ( 27/4 ) jinheM namana karate suranara muni indrAdika gAkara guNagAna / tanimitta jIvana kRtArtha kara pAte samyakadarza mahAna / prathama bhUmikA meM saMsArI raha vyavahAra sAdhanAlIna / nizcaya lakSya banA kara karate dharmArAdhana nita zAlIna / ( 28 ) dehAzrita jinastavana me sAdhukI bhAvanA yadapi bhinna vibhuvara ko kAyA prAtmatattva se svataH svabhAva / tadapi sAdhu saMstavana vandanA karane kA rakhate haiM cAva / mAna yahI-maine vande haiM nizcaya hI kevalibhagavAn / aura saMstavana kiyA unhIM kA bhakti bhAva se gA guNagAna / (273) AThoyAma-ATha phr-nirNtr| (2714) saddharmArAdhana-pavitra dharma kI ArAdhanA / amalIna-pAvana / tadapi sAdhu sAnna bande bhakti bhAva Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 26 ) nizcaya jina stavana nizcaya se nahi kAya saMstavana devastuti kahalAtI hai / yataH na kAyA ke guNa prabhu meM jinavANI darazAtI hai / nivikAra prabhu ke guNa gAkara jo saMstava hotA matimAna / vahI vastutaH jina stavana hai nizcaya naya kI dRSTi pramANa / ( 30 ) dRSTAta dvArA isI kA spaSTIkaraNa sundara nagara, svargasama jisameM vana upavana prAsAda mahAna / yaM na nagara saMstava se hotA usake rAjA kA guNagAna / tyoM vibhuvara kI divyadeha kA karane se saMstavana, nidAna / saMstuta kahalAyeMge kaise kevali-zruta kevali bhagavAn ? ( 31 ) nizcaya jina stavana kA prathama rUpa taba phira nizcaya naya se hogA kyoM kara jina stavana amlAna ? suno, dravya bhAvendriya ke priya viSayoM meM pravRtta saba jJAna - pRthak jAna jJAyaka svabhAva se apanA rUpa liyA pahicAna / vahI jitendriya jina kahalAtA, yaha nizcaya saMstavana sujaan| (29) kAyasaMstavana-zarIra ko stuti / (31) jitendriya-triyoM ko jItane vAlA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 18 ( 32 ) nizcaya jinastavana kA dvitIya rUpa prAtma-zatru khala moha prabala hai, jisane phailAkara vibhrAMti / jIvoM ko bhava meM bharamAyA, use jIta jisane kI krAMti / jAnA-jJAnAnaMda mayI sat paramatatva caitanya-nidhAna / vahI moha jit jina kahalAtA, yaha dvitIya saMstavana mahAna / ( 33 ) nizcaya jinastavana kA tRtIya rUpa vahI mohajit sAdhu puruSa jaba sajakara paramasamAdhinitAMta svAnubhUti rata raha, kSaya karatA-moha mahAtama kA nirdhAnta / use kSINa mohojina kahakara kiyA gayA jo jina guNagAna / vahI zuddha paramArtha dRSTi se hai jinendra saMstava amlAna / ( 34 ) nizcaya pratyAkhyAna prAtmadravya se prakaTa bhinna jo jar3a caitanyamayI saMsAra / tatsama nija rAgAdi vikArI bhAvoM ko bhI bhinna vicAra - Atma jJAna jAgrata hotA jaba kara vara cidAnanda rasapAna - vahI jJAna paratyAgamayI hai zuddha dRSTi meM pratyAlyAna / (32) khl-pusstt| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-mava ( 35 ) nizcaya pratyAkhyAna kA dRSTAMta yathA rajaka se bhrAMta puruSa ika le AyA para kA paridhAna / apanA mAna pahina soyA, taba svAmI ne prA ko pahicAna / mAMgA apanA vastra, taba tajA tvarita bhAMta ne, tyoM mamalIna / jIva suguru se jJAna prApta kara tyAga kare rAgAdimalIna / jJAnI kI mohajanya vikAroM meM nirmamatA mama svabhAva nahiMkiMcit jitane rAgadveSa mohAdi vikAra / meM upayoga mayI cetana hU~ pAvana cidAnaMdadhana, sAra / samayasAra jJAtA kahalAtA yahI bheda vijJAna nidhAna / moha bhAva se nirmamatva raha karatA cidAnaMda rasa pAna / ( 37 ) jJAnI kA Atma citana (apanA aura parAyA) vizva carAcara bharA huA hai SaDdravyoM se nivir3a nitAMta / mai nahi hU~ ina rUpa kabhI, mamarUpa na ye dikhate sambhrAMta / zAzvata jAyaka bhAva hamArA pAvana paramAnanda svarUpa / behAdika saba prakaTa bhinna hai, rAgAdika bhI hai pararUpa / (35) rajaka-mobI / prAMta-jise bhrama ho gayA ho| paridhAna-pahanA humA kapar3A, vastra / tvarita-turaMta / (37) sambhrAMta-bhalA aadmii| mama-merA / zAzvata-sthAyI / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 38 ) svarUpa ciMtana meM Atma lAbha sacamuca hU~ maiM kauna ? ahA ! basa eka zuddha cidbrahmAnUpa / darzana jJAnamayI avinAzI , advitIya prAnanda svarUpa / rUparahita hU~, maiM na kisI kA, mama paramANumAtra nahi anya / yahI zuddha paramAtma bhAvanA bhavase karato pAra, na anya / ( 36 ) parAtma vAdiyoM kI AtmabhrAMtiyA~ kucha parAtma vAdI bhrama tamarata, jinheM tattva kI nahi pahicAnaadhyavasAnoM ko kahate hai, jIva yahI rAgAdi vitAna / jJAnAvaraNAdika pudgala ko karma rUpa paraNatiyA~ mlAna-- jana aneka matinAMti vivaza basa jIva inheM hI lete mAna / ( 40 ) tIvra, maMda, madhyama vaibhAvika adhyavasAnoM ko saMtAnahI cetana hai, koI kahate rAga-dveSa paraNatiyA~ mlAna / nara nAraka nAnA prAkRtiyAM dhAraNa karatA dikhe zarIra / jIva use kucha kaheM, jinheM jar3a cetana ko nahi parakha gaMbhIra / (28) cibrahma-caitanyamayI aatmaa| (39) adhyavasAna-rAgAdi bhAva / vitAna-caMdovA smuuhaaN| (40) mlAna-malina / AkRtiyAM-zakla sUrata / vaibhAvika-vikAramayI / sNtaan-prNpraa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 41 ) kucha jana mAna rahe vasukarmoM kA vipAka jo sukha dukha rUpa / jIvana meM anubhAvita hotA, usase bhinna nahIM cidrUpa / puNya-pApa kRta karmodaya meM hoM, niSpanna zubhAzubhabhAva / koI ajJa unheM hI nizcita mAna rahe caitanya svabhAva / ( 42 ) kucha kahate haiM-jIva karma mila mizra rUpa hI hai caitanya / pRthak na anubhava meM AtA hai, cetana kA astitva tadanya / tadatirikta kucha mAna rahe hai-jIva karma saMyogI bhAvaartha kriyA karane samartha hai, ataH jIva vaha svataH svabhAva / parAtma vAda (jar3avAda) kevala bhrama hai yoM parAtmavAdI vinama vaza, jinheM tatva kI nahi pahicAnamana kalpita nita kiye jA rahe nirA mAMta mithyA zraddhAna / inheM prAtmadarzI yUM kahate, ye saba hI paramArtha vihIna / asad dRSTi rakhane se nizcita hI haiM prAMta pathika pratidIna / (41) vipAka-phala / anubhASita-anubhava meM AyA huaa| aza-ajJAnI / (42) pRthakmitra / astitv-sttaa| tabanya-bubA / tadatirikta-pUsare loga / arthkriyaa-kaarysitti| (43)Atma vI-Atma svarUpa ke pratyakSa maataa-assttaa| masattaSTi-mithyA praaNti| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 4 ) ullikhita bhrAtiyoM kA nirAkaraNa adhyavasAnAdika samasta hI jitane karmajanita pariNAma / nizcita pudgala dravya pariNamana se hote niSpanna, sakAma / isI dRSTi se zrI jinendra ne inheM 'kahA paudgalika vibhAva / inheM jIva kaise kaha deM, nahi jinakA hai caitanya svabhAva ? ( 45 ) svAbhAvika hI karma aSTavidha pudgala maya hai jar3a pariNAma / raMca mAtra saMprApta nahIM hai jinameM cetana tattva lalAma / jinakA phala paripAka samaya meM dukhamaya hotA nivir3a nitAMta / prAtma zatrunoM ko tU kaise cetana mAna rahA, cid bhrAMta ? ( 46/1 ) vyavahAra naya se rAgAdi jIva ke hI pariNAma haiM rAgAdika jIvoM meM hotI jo vibhinna paraNatiyAM mlAnaunheM jIva kaha zrI jinendra ne darazAyA vyavahAra vidhAna / jo ki nyAyya hai aura sarvathA hI nahi hotA jo nirmUla / jIva svayaM rAgI na baneM to karmabandha ho use na bhUla / (44) sakAma-rAgasahita (45) nividd'-dhor| (46/1) nyAmya-jyAya saMgata / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArabhava ( 46/2 ) ukta kathana kA samarthana yataH pariNamana bhinna na hotA kabhI dravya se kisI prakAra / karmodaya nimitta pA karatA jIva svayaM rAgAdi vikAra / ataH nyAya saMsiddha pakSa kA hI pratipAdaka hai vyavahAra / karmabhAva se aparAdhI bana jIva svayaM ba~dhatA savikAra / (46/3 ) __ jIva me utpanna hokara bhI rAgAdika svabhAva nahI phira bhI rAgAdika svabhAva nahi, ye vibhAva haiM, ataH svabhAva-- prakaTAne karanA abhISTa hai rAgadveSa kA pUrNa prabhAva / baMdhana mukti prApta kara taba hI jIvana hogA zuddha mahAna / yoM paramArtha tatva pratipAdana karatA yaha vyavahAra vidhAna / ( 46/4 ) vyavahAra naya mithyA nahI, usake mithyA mAnane me hAni zrI jina kathita mukti patha darzaka, tIrtha pravartaka naya vyavahAra / svataH prayojanavAn siddha hai, nizcaya naya sApekSa udAra / yadi vyavahAra sarvathA mithyA aura mAna leM heya samAna - dharmatIrtha tava jagatI tala para ho jAyegA lopa, ayAna ! (46/2) mataH-payoMki / karmodaya-karmo kA phala sukha-dukhAdi / saMsikha-bhalIbhAMti sitt| karmabhAva-rAgAdi vikAra / (46/4) tIrya pravartaka-dharma ko calAne vaalaa| apAna-nAmamA zrI jinakA janavAn siDAmaNyA aura jAyegA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 24 ( 46/5 ) jinadarzana, jinadharma zravaNa, jinapratimA-jinamaMdira nirmANa / tapazcaraNa, vrata, niyama, tIrtha yAtrA karanA jina vacana pramANa / sAmAyika, sa~stavana, vaMdanA, devArcana, guru sevA-mAna / zrAvaka-muni ke mUlottara guNa-ho jAyeM saba antardhAna / ( 46/6 ) taja-anyAya, amakSya, durvyasana evaM anAcAra vyabhicAra / satya ahiMsA maya pravRttikara rakhanA ura meM ucca vicAra / deva, zAstra, guru para zraddhA, satpAtra dAna, saMyama amlAna / pAlana kona kare, yadi mAne heya sarva vyavahAra vidhAna ? ( 46/7 ) ubhayanayo kI viruddha dRSTiyo kA samanvaya jIva mAtra paramArtha dRSTi meM zuddha, buddha, caitanya nidhAna / para paryAya dRSTi antara bhI hotA hai upalabdha mahAna / ubhaya nayAzrita kathana satya hai, aura abAdhita bhI sApekSa / kintu vahI mithyA bana jAye jaba nitAMta hotA nirapekSa / (46/5) saMstavana-jinastuti / devaarcn-vevpuujaa| mAna-Avara / antarvAna-gAyana / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 samayasAra-vaibhava ( 46/8 ) yadi nizcaya ekAMta grahaNakara prANimAtra ko rAga-vihIna - zuddha sarvathA mAna cale to mukti mArga ho jAya vilIna / yataH zuddha naya mukti na mAne, mArga na samyakdarzanajJAna / mAna siddha bhagavaMta svayaM ko loka baneM patha bhrAMta mahAna / ( 46/6 ) zuddha dRSTi meM-badha karanA, badha tajanA-donoM kriyA samAna / tavAdhAra vyavahAra kareM to nara-nAraka bana jAya ajAna / nizcaya dRSTi jIva sa thAvara dehoM-se haiM bhinna nitAMta / bhasma samAna unheM mardana meM doSa na hogA phira, matibhrAMta ! ( 46/10 ) jIva sarvathA ajara amara hai, jar3a zarIra se sadA achata / puNya pApa saba eka barAbara, jinheM car3hA aikAMtikabhUta / tadvaza ho vyavahAra dharma kA jo khaMDana karate saMbhrAMta / unheM nizcayAbhAsa satata sacamuca karatA dikhatA digmAMta / (46/9) baSa-hatyA, hiMsA / tabAdhAra-donoM hiMsA aura ahiMsA ko samAna mAnakara / mardana-kucalanA, pIsanA / (46/10) nizcayAbhAsa-nakalI (mibhyA) nizcaya / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 26 ( 46/11 ) bhakSaNa kara abhakSya kA ruci se lete svAda svayaM avirAma / viSaya vAsanA pUrti hetu jo tanmaya rahate satata sakAma / nahi vairAgya jJAna kI jinake jIvana meM hai jhalaka, pravINa ! phira bhI samyakadRSTi svayaM ko mAne bhAMta pathika ve dona / ( 46/12 ) yaha hai saba vyavahAra dharma nirpekSa mAnyatA kA pariNAma / jisase Atma-mrAMtivaza jIvana mArga bhraSTa hotA avirAma / jinakA duSkarmoM meM rahatA yoga aura upayoga malIna / unake mArga bhraSTa hone meM raMca nahIM saMdeha, pravINa ! ( 46/13 ) kisako kauna-sA naya AzrayaNIya aura prayojanavAn hai ? paramabhAva vajhe dvArA hai-nizcaya prAzrayaNIya mahAna / jo samAdhi meM lIna bana kareM, sasata svAnubhava kA rasapAna / aparamabhAva saMsthita jana ko hai vyavahAra pramukha upadeza / pAtra bheda se pratipAdita hai ubhaya nayAzrita dharma azeSa / (46/13) AbhayavIya-Azraya lene yogya / paramabhAvadarzI-khopayogI / aparamabhAva saMsthita-prAthamika-sAdhaka dazA meM sthita / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 samayasAra-vaigana (46/14) nizcaya nirapekSa vyavahAra bhI vyavahArAbhAsa hai / nizcaya ko alakSya kara karate kevala puNya kriyA avirAma / khyAti, lAbha, pUjAhita-dhArmika anuSThAna rata raheM sakAma / ve vyavahArAbhAsI tapa kara bhI na mukta hoM lakSyavihIna / saMsRti meM svargAdi prApta kara raha jAyeM becAre dIna / ( 46/15 ) heyopAdeya vivecana zuddha, zubha, azubha bhAvatraya meM upAdeya sarvathA hi zuddha / zuddha na ho saMprApta, tadA zubha upAdeya hotA aviruddha / kintu azubha sarvathA heya hai zrI jinendra ke vacana pramANa / ataH azubha taja zubha pravRtti kara lakSya zuddha kA hI zreyAn / heyopAdeya kA nirNaya paristhiti para nirbhara upAdeya yA heya vyakti kI yogyatAnugata hai vyavahAra / jo calatA nita dravya, kSetra, kAlAdi paristhiti ke anusAra / upAdeya naukA jyoM usako, DUba rahA ho jo majhadhAra / vahI heya bana jAya svayaM, jaba ho jAtA hai ber3A pAra / (46/14) khyAti-nAmavarI, yaza / vyavahArAbhAsI-nakalI vyavahAra (mithyAtva yukta) AcaraNa karane vAlA / lakSyavihIna-Atma siddhi ke uddezya se zUnya / (46/15) bhAvapraya-tIna prakAra ke bhAva / upAdeya-grahaNakarane yogya; avizva-niviroSa / hepa-chor3ane yogya / zreyamAna-kalyANakArI / (46/16) yogytaanusaar-paatraanusaar| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 46/17 ) tala bhAgastha vyakti zreNI car3ha karatA apanI maMjila pAra / yadi zreNI ko heya samajhale, to nIce rahajAya gaeNvAra / vyAdhi grasta jana ko auSadhiyA~ jo jo par3atI hai anukUla / upAdeya ve sabhI, kintu durvyAdhi gaye ho jAtI dhUla / ( 46/18 ) yoM niSpakSa dRSTi se hotA eka yahI nizcita siddhAMta - azubha sadA hI heya, kathaMcit upAdeya zubha rahe nitAMta / zubha kI puNya bhUmi meM rahakara lakSya zuddha kA rahe sayatna / zuddha prApta jaba bhI ho jAye, svayaM zubhAzubha chUTe prayatna / ( 4616 ) zuddha bhAva se Dige kadAcit, le zubha kA Azraya tatkAla / punaH zuddha samabhAva prAptakara svAnubhUti rata raheM trikAla / zuddha svAnubhava kA sulakSya nita sarvadazAmoM meM zraddheya / raMca nahIM saMdeha-prApta karane meM isake hI hai zreya / (46/17) salabhAgastha-nIce khar3A huaa| zreNI-sIr3hI, jiinaa| vyAdhiprasta-rogI, bImAra / durvyaadhi-biimaarii| anukuul-saabhdaayk| (46/18) kapaMcita-kisI dRSTi se-pAtrAnusAra / sayatna-prayatma pUrvaka / ayatna-binA yatna ke| (46/19)aya-zraddhA karane yogya / bhey-klyaann| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 46/20 ) vyavahAra naya kA Azraya kise heya hai aura kise upAdeya ? jo munijana nizcaya alakSya kara zubha pravRtti meM rahate lIna / unheM heya vyavahAra dikhA gurU nizcaya meM karate tallIna / muni, zrAvaka yA anyajanoM ko jo hai svAnubhUti se hIna / unheM azubha taja zubha pravRtti hI zreyaskara tAvat amalIna / ( 46/21 ) pAtra apAtra dRSTi rakha hotI dharma dezanA nita amlAna / jo jisa yogya use vaisI hI nizcaya yA vyavahAra pradhAna / abhiprAya yaha hai ki nayoM kI dRSTi samajhakara tatva azeSa / jAna mAna AcaraNa kiye bina hogA jana uddhAra na leza / ( 47 ) dRSTAta dvArA vyavahAra eva nizcaya kA pradarzana cala par3atA caturaMga sainya saja jagatI para jaba nRpati udAra / use vilokana kara vismita ho taba yUM kahatA hai saMsAra-- 'are ! bhUpa kosoM vistRta bana kidhara kara rahA hai prasthAna ?' yaha vyavahAra kathana, nizcaya se nRpati na sainya vyakti, ikajAna / (46/21) dharmadezanA-dharmopadeza / ashess-sb| (47) vismita-Azcarya cakita / vistRta-phailA huaa| prasthAna-kUca / sainya-senA / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra (48 ) tyoM rAgAdi vikArI bhAvoM-maya hote jo adhyavasAna / unheM jIva kaha darzAyA hai zrI jinane vyavahAra vidhAna / eka cetanA jo vyApaka hai adhyavasAnoM meM avirAma / nizcaya naya se vahI jIva hai, yahA~ bheda pAtA vizrAma / ( 46 ) zuddhanaya se Atma tattva kA nirUpaNa (AtmA kyA hai) marasa, arUpa ,agaMdha, sparza vina, cidviziSTa, avyakta, mahAna / zabdahIna, jisakA na liMga hai, anupama, anirdiSTa saMsthAna / jIva vahI cetana avinAzo antastatva, svastha, amlAna / sahajAnaMda svarUpI, samyak darzana jJAna caritra nidhAna / ( 50 ) AtmA kyA nahI hai? rUpa nahIM, rasa nahIM, gaMdha nahi, aura nahIM hai spazamazeSa / nahi nAraka, nara, sura, pazumaya hai, jitane zArIrika pariveza / samacaturasra, svAti, kubjaka yA anya nahIM koI saMsthAna / bajravRSabhanArAcAdika bhI nahi saMhanana caitanya sujAna / (48) adhyavasAna-jIva ke vikArI bhAva / (49) civishisstt-caitnymyii| aniviSTa-jisakA nirdezana na kiyA jA sake (anirvacanIya) / sNsthaan-aakaar| aMtastatvaAmyaMtara sAra vastu / (50) pariveza-veSTana / saMhanana-hAr3iyoM kA baMdhana vizeSa / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 samayasAra-vaibhava ( 51 ) nizcaya se vikArI bhAva bhI AtmA ke svabhAva nahIM rAgadveSa maya jitane bhI hai moha janya pariNAma vizeSa / zAzvata jIva svabhAva kabhI bhI ho na sake ve baMdha! prazeSa / mithyAdarzana avirati athavA yoga, kaSAya, pramAda malInanizcaya naya se prAtma bhinna haiM dravya-bhAva-no karma pravINa ! ( 52/1 ) varga vargaNA Adi bhI AtmA nahI samaavibhAga praticchedamaya zakti varga kahalAtI hai / vargoM kA samudAya vargaNA jinavANI darazAtI hai| inhIM vargaNAoM se sparddhaka banate, para ye saba nahi jIvamAne jA sakate na zubhAzubha mana saMkalpa vikalpa ajIba / ( 52/2 ) latA, dAru, aru asthi, azmavat, vividha shktiyutghaatiykrm| yA gur3a, khAMDa, zarkarA evaM sudhA svAda vat saba zubha karma / azubha-niMba, kAMjIra, viSa halAhala sama jo anubhAga sthAna / nahi azuddha adhyAtma mayo bhI zuddha jIva ke hai saMsthAna / (51) avirati-asaMyamabhAva / (52/1) samaavibhAga praticcheva-aNuoM meM eka samAna phala dene kI zakti rakhane vAle avibhAgI aMza, aise karma paramANu jinameM eka samAna phala dene ke aMza maujUda haiN| sparddhaka phaladAna zakti kI vizeSa vRddhi ko prApta karma vargaNAeM / saMkalpa-bAhya viSayoM meM mamatva kI kalpanA / vikalpa-mana meM harSa viSAda Adi / atIva-bahuta se (52/2) latA-bela / daar-skdd'ii| asthi-haDDI / azma-patthara / dhAtIya karma-AtmA ke zAnAvi guNoM kA ghAta karane vAle mohanIya, mAnAvaraNa barzanAvaraNa antarAya karma / sudhA-amRta / niva-nIma / anubhAgasthAna-karmoM ke phala dene kI yogytaaeN| adhyAtma sthAna-mipyAmAna ke samaya hone vAle vikArI bhAva / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra ( 53 ) yoga, baMdha, udaya eva mArgaNA sthAna bhI AtmA nahI manavacakAya yoga maya jitane caMcalayoga sthAna vizeSa - prakRti sthiti anubhAga pradezoM mayI baMdha saMsthAna azeSa - nahIM jIva ke ho sakate ye tathA na udaya sthAna samastatotra maMda phala mayI, mArgaNAoM ke bhI saba bheda prazasta / ( 54 ) sthiti badha sthAna se lekara guNasthAna paryanta jIva ke svabhAva nahI karma prakRti ko kAlAntara meM sthiti evaM tadvaMdhasthAna / yA kaSAya ke tIvodaya meM hote jo saMkleza sthAna / jaba kaSAya kA maMdodaya ho taba ho baMdhu ! vizuddhi sthAna / caritra moha ko krama nivRtti meM saMyama ke hoM labdhi sthAna / ( 55 ) paryAptAparyApta, sUkSma-vAvara prAdika saba jIvasthAna, mithyAtvAdi ayogIjina taka hote hai caudaha guNasthAna / yataH paudgalika karma nimittaka hote ye pariNAma vizeSa / ataH sunizcaya dRSTi jIva ke kahalAeMge nahIM azeSa / (55) paryAptAparyApta-jinakI paryAptiyAM pUrNa ho gaI hoM ve jIva paryApta aura jinakI pUrNa na huI hoM ve aparyApta kahalAte haiN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 ( 56/1 ) zaMkA - samAdhAna yadi ye jIva nahI haiM, kevala pudgala ke pariNAma azeSato phira kiyA jinAgama meM kyoM jova mAna inakA vyapadeza ? suno, bhavya ! ekAMta nahIM hai, cetana bhI pudgala ke saMgasavikArI bana phire bhaTakatA rahai badalatA apanA raMga / ( 56/2 ) raMge hue vastroM meM hotA 'nIla pIta' kA jyoM vyavahAra / nizcaya zukla svabhAva vastra kA, nIlapota aupAdhikabhAra / tyoM ullikhita guNasthAnAdika saMyogaja pariNAma anekajIva kahe vyavahAra dRSTi se, nizcaya-zuddha cetanA-eka / ( 57 ) ___ varNAdika jIva ke kyoM nahI hai ? varNAdika pudgala pariNAmoM kA anAdi se cetana saMgasaMyogaja sambandha mAtra hai, nahi tAdAtmya ubhaya sarvAga / nIra kSIravat mile hue bhI lakSaNa se donoM hai bhinna / pudgala jar3a svabhAva, para cetana upayogAdhika guNa sampanna / (56/1) vyapadeza-bheda kthn| (57) saMyogaja-do vastuoM ke mela se utpanna hone vAlA / tAdAtmya-aikyapanA / ubhy-bonoN| sAMga-pUrNAza meM / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 34 ( 58 ) dRSTAta dezAMtara prati kisI pathika ne amuka mArga se kiyA prayANa / use luTeroM ne mila lUTA, loka kaheM vyavahAra pramANa'are ! mArga yaha mahA luTerA' kintu mArga prAkAza pradeza-- kabhI kisI ko lUTeMge kyA ? yaha kevala upacAra azeSa / vyavahAra se jIva mUrtika hai tyoM no karma karma meM hote varNa prAdi guNa dharma anaMta / jIvoM ko tadvaMdha dazA meM mUrtimaMta kahate bhagavaMta / yaha vyavahAra kathana hai kevala nizcaya kA karane parijJAna / baddhajIva mUrtika zarIra se ho jAtA saMjJAta, nidAna / vyavahAra se saMyogaja bhAva jIva ke hI hai varNa samAna gaMdha, rasa, sparza, aru saMhanana vA nAnA saMsthAna, baMdha, udaya, adhyAtma-mArgaNA-yoga-vizuddhi-saMkleza sthAna / jIvasthAna, guNasthAnAdika jo jIvAzrita hai saMlzriSTa / ve vyavahAra dRSTi se samyaka jainAgama dvArA nirdiSTa / (58) dezAMtara-dUsarA deza / prayANa-prasthAna / (59) nokarma-zarIra |krm-jnyaanaavrnndi rUpa karma paramANu |tbNdh vazA-karma baMdhana kI hAlata |sNjnyaat-tthiik ThIka jAnA huaa| (60) saMdhiSTa-mile hue / nirdiSTa-kahe gye| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 samayasAra-vaibhava vyavahAra va nizcaya pravRtti ke kAraNa saMsArI jana meM varNAdika kahalAte pudgala ke saMga; kintu mukta ho jAne para nahi varNa Adi kA rahe prasaMga / inakA hai tAdAtmya deha meM; kintu jIva se hai saMyoga / saMsRti se paripUrNa mukta meM inakA hotA sahaja viyoga / ( 62 ) jIva aura pudgala bhinna kyoM hai ? yadi varNAdi paudgalika jitane bhI hai guNa paryAya vizeSa / cetana ke hI mAna caleM to pudgala pRthak na rahatA leza / yathA jJAna darzana cetana se rakhate hai tAdAtmya atIva / tyoM varNAdika guNa pudgala se, ataH bhinna dvaya pudgala jIva / ( 63 ) sasArI jIvo ko vAstava me rUpI mAnanA yukta nahI tumheM mAnya hoM yadi saMsArI--jana varNAdimanta savizeSa / taba svabhAvataH hI saMsArI mUrtimaMta hoM, siddha azeSa / mAnA gayA rUpa ko pudgala kA vizeSa lakSaNa nimranti / ukta niyama se saMsArI jana pudgala hoMge siddha nitAMta / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra 16 (64) saMsArI jIva ko rUpI mAnane meM hAniyA~ yoM saMsArI jIva mAtra tuma pudgala mAnA eka prakAra / use mukti milane para pudgala ko hI mukti milI saakaar| yoM pudgala hI siddha hue saba, jIva tatva kA huvA vinAza / yaha saMbhava nahi, yataH svayaM meM jhalaka rahA caitanya prakAza / (65) jIva sthAna bhI nizcaya se jIva nhii| ekendriya, dvIndriya, teindriya, caturindriya, paMcendriya prAdi-- bAdara aura sUkSma saba hI hai nAmakarma kI prakRti anAdi / paryAptAparyAptaka bhI hai usI karma ke bheda nidAna / inhIM prakRtiyoM dvArA hote samutpanna saba jIvasthAna / (66) jIvasthAna jar3a svabhAva hai inameM kahA~ cetanA ? inase bhinna tatva caitanya lalAma / karaNabhUta ye karma prakRtiyAM pudgalamaya hai jar3a pariNAma / inameM jaba upalabdha nahIM hai, kahIM jIva kA sattva anUpa / phira jar3a prakRtimayo ina sabako mAnya kareM kaise cidrUpa ? (65) samutpana paidA / (66) satva-astitva / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 samayasAra-mava ( 67 ) 'sUkSma bAdara' jIva saMjJA mAtra vyavahAra sUkSma bAdarAdika jIvoM ko sUtra kathita saMjJA nibhantidehoM kI hI hai, ghRta ghaTavat aparyApta paryApta nitAnta / laukika janako jIvatattva ke avagama hetu kiyA vyavahAra / vina vyavahAra zakya nahiM jaga meM dharma tIrtha paramArtha prasAra / ( 68 ) vAstavikatA kyA hai ? moha vyAdhi se pIr3ita hai yaha dRSTAdRSTa sakala saMsAra / isake udaya--yoga se hotA, guNa sthAna kRtabheda prasAra / haiM karmodiya janya acetana guNa sthAna nahi, jIvasvabhAva / nizcaya naya ko zuddha dRSTi meM jIva-mAtra hai jJAyaka bhAva / iti jIvAjIvAdhikAraH (67) saMjJAnAma / avagama-jJAna kraanaa| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAraH ( 66 ) AtmA me krodhAdi bhAva kyo utpanna hote hai , cira prajJAna janita bhramatamarata raha anAdi se satata azAMta / prAstrava evaM Atma tatva meM aMtara pAtA nahi cibhrAMta / nija ajJAnadazA meM bhramavaza kara krodhAdi malina pariNAma / tanmaya ho abhinaya karatA hai bhUtagrasta janavat avirAma / krodhAdi bhAvoM kA pariNAma kyA hotA hai ? jIvana meM krodhAdi vikRti kara khulajAtA prAsrava kA dvAra / prAstraya saMcita karma baddha hoM-tIvra maMda paraNati anusAra / jIva-pudagaloM meM jina bhASita hai vaibhAvika zakti mahAna -- jisase ubhaya-dravya meM hotI vaibhAvika paraNatiyAM mlAna / (69) cidbhAta-Atma tatva ke saMbaMdha meM bhrAti rakhane vAlA / bhUta prasta-jise bhUta lagA ho| (mithyA dRSTi) janavat-manuSya ke samAna / avirAma-niraMtara / (70) vikRtivikAra / saMcita-ikaTThe kiye hue| baMbhAvika zakti-vikAra rUpa pariNamana karane ko yogyatA / ubhaya-dono / mlAna-malIna-vikRta, gNdii| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaimava ( 71 ) Asrava eva badha kaba nahIM hotA ? jIvana meM chAyA anAdi se mohamahAtama nibiDa nitAMtajisase apanA aura parAyA samajha na pAtA cira vibhrAnta / jaba krodhAdi prAsravoM se ho bhinna jJAta zuddhAtma svarUpajIvana me taba baMdha na hotA, bheda-jJAna-pariNAmaanUpa ! bheda vijJAna se badha nivRtti kisa prakAra hotI hai ? prAsrava azuci svabhAva jina kathita jyoM jala meM sivAra tyoM mlAna / jIva jJAnaghana hai, prAstrava para cidvikAra pudgala saMtAna / cidAnaMda maya rUpa hamArA--prAstrava dukhada aura para rUpa / evaM jAna rahasya na karatA jJAnI prAsrava bhAva virUpa / ( 73/1 ) bheda jJAnI kI zuddhAtma bhAvanA hacinmAtra tatva meM zAzvata, zuddha-karma karta tva vihIna / krodha mAna mAyAdi vikRti se nirmamatva, rAgAdika hona / darzana jJAna-samagra, svastha, saccidAnaMdarasa pUrNa prakSINa / karmakalaMkapaMka bina pAvana, amala-prakhaMDa-jyoti,svAdhIna / (72) nivRtti-chuttkaaraa-mukti| nivir3a-ghora, sadhana / cibrahma-jJAnamayo aatmaa| anUpa-upamA rahita, bemisAla, (72) sivAla-kAI, jala meM utpanna padArtha vizeSa / (73/1) zAsvata-savAkAla rahane vAlA, sthAyI |cinmaatr-maan mAtra jJAnamayI / samapra-paripUrNa / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirmAdhikAra ( 73/2 ) zuddhAtma bhAvanA kA pariNAma yoM zuddhAtma bhAvanA rata ho jIva sva-para tatvArtha pichAna-- para saMkalpa vikalpa jAla se hokara mukta, svastha, amlAnaaMtarAtma bana karatA jaba vaha anupama cidAnanda rasapAna svataH usI kSaNa nUtana prAstrava-baMdhana kA hotA avasAna / (74/1 ) jJAnI ke Asrava sambandhI vicAra jIva baddha prAstrava kA hotA apasmAravat duSpariNAma / prAslava pradhA va-jIva dha va prAsrava jvaravat dukhamaya, cit sukhadhAma / jIvazaraNa ye azaraNa-ikakSaNa udaya kAla ruka sakeM na dIna / prAkulatA utpAdaka prAstrava, prAtmasvabhAva vikalatA-hIna / ( 74/2 ) narakavAsa jyoM dAruNa duHkhamaya prAstrava kA bhISaNa pariNAma / sukha-sattAsampanna cetanA anAdyaMta anupama abhirAma / prAtmatattva yoM anubhava karatA jaba prAsrava se bhinna nitAMta / taba jJAnI baMdhana se hotA-sahajanivRtta, nirAkula zAMta / (74/1) duSpariNAma-parA matojA, khoTA phl| apasmAravat-miragI roga-jisameM smaraNazakti naSTa ho jAtI hai| vikalatA-AkulatA, dula / adhruva-asthAyI / (4/2) abhirAma-sundara / manAcata-Adi anta rahita / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-camana ( 75 ) vAstavika jJAnI kauna ? sukha, duHkha, rAga, dveSa, mohAdika haiM saba karmoM kI saMtAna / sparza rUpa rasa gaMdha sUkSma yA vAdarAdi nokarma pradhAna / cetana nizcaya se inakA nahi kartA hai, ye jar3a pariNAma / yoM anubhava kartA hi vastutaH jJAnI kahalAtA niSkAma / ( 76 ) ___ jJAnI para dravya ko jAnatA, kintu kartA nahI / pudgalakarma jAnatA jJAnI bheda jJAna kara vividha prakAra; kintu nahIM tad pa pariNamana karatA kiMcit kisI prakAra / parako grahaNa na karatA hai vaha, unameM nahi hotA utpanna / apanA parameM ho sakatA nahi kartA - karmabhAva niSpanna / ( 77 ) .. jJAnI apane rAgAdi ko jAnatA huA bhI tadrUpa pariNamana nahI karatA / jAnI, karmodaya nimitta se-jo hote durbhAva azeSaunheM jAnatA hai naimittika, nahi tadpa pariNameM leza / prAdi madhya yA anta kabhI bhI nahiM pariNamatA vaha pararUpa / tatparyAya grahaNa nahi karatA nahI upajatA bana tadrUpa / (75) hi-nizcaya se| niSkAma-jise sAMsArika bhogoM evaM vastuoM kI cAha na ho| (76) tadUpa-usa rUpa / niSpA -sidhda / (77) azeSa-samasta / tat-maha, uskii| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAra 42 ( 78 ) " , jJAnI karma phaloM kA bhI kartA nahIM / sukha dukhAdi jo pudgala karmoM ke vipAka hai vividha prakAra / jJAnIjIva na unakA kartA siddha kabhI hotA avikAra / yataH na vaha tanmaya hotA hai, karatA unheM grahaNa nahi leza / aura na ho utpanna vahI bana, udAsIna rahakara savizeSa / ( 76 ) pudgalakarma bhI jIva ke bhAvo kA kartA nahIM hai / jyoM na jIva pudgala maya karmoM aura phaloM kA kartA hai / tyoM pudgala bhI nahi nizcaya se jIva-bhAva pariNamatA hai / unheM grahaNa karatA na kabhI vaha sAbhiprAya caitanya vihIna / evaM jIva rUpa dhAraNa kara bhI na upaja sakatA jar3a dIna / (80) jIva aura karma me nimitta aura namattika sanbandha hai / jIvoM ke pariNAma nirantara hote jo ki zubhAzubharUpa / pA nimitta inakA pudgala-aNu karmarUpa pariNameM virUpa / vaise hI udayAgata pudgala karmoM kA nimitta pA jIva - rAgadveSa bhAvoM ko dhAraNa kara bana rahatA vikRta atIva / (79) sAbhiprAya-irAdatana, vicArapUrvaka / bihIna-rahita, zUnya / jar3a ajiib| bIna becArA, griib| (80) virUpa-vibhAva rUpa, vikaarmyii| atIva-atyaMta / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 samayasAra-vaibhava (81) nizcaya se jIva aura pudgala meM kartA karma sabadha nahI / pudgala ke guNa paryAyoM kA kartA raMca nahIM caitanya / aura na cetana ke guNa paryaya hai pudgala karmo se janya / kintu paraspara ubhaya dravya meM hai nimitta naimittika bhAva / jisakA yaha pariNAma dikha rahA dravya bhAvagata rAga vibhAva / (82 ) jIva nizcaya se apane hI bhAvo kA kartA hai / svAbhAvika hI cetana apane bhAva svayaM karatA niSpanna / sakala paudgalika karma-bhAva vaha nahi kadApi karatA utpanna / zuddha bhAva jJAnI karatA hai, ajJAnI rAgAdi vikAra / jJAnAvaraNAdika kA kA kahanA hai kevala upacAra / (83/1 ) . jIva nizcaya se apane bhAvo kA hI kartA-bhoktA hai, kintu usake vikArI bhAvo meM karmodaya nimitta hotA hai / isa prakAra nizcaya se cetana apane hI karatA pariNAma - zuddha azuddha mizra paraNatiyA~ jo kucha bhI hotI avirAma / bhoktA bhI vaha apane bhAvoM kA hI rahatA hai traya kAla / kintu tahA~ pudgala karmodaya bhI nimitta rahatA tatkAla / (81) dravya bhAvagata-pudgala ke paramANuoM aura AtmA meM utpanna hone vaalaa| vibhaav-vikaar| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA-kAdhikAra ( 83/2 ) ukta kathana kA dRSTAMta / udaSi zAMta ho yA laharAve, uThane para bhISaNa tUphAna / vaha apanI paraNati apane meM karatA hai, svayameva, na pAna / tIna maMda madhyama gati pariNata bahane vAlA vAyu-pravINa ! rahatA hai nimitta ho kevala, sAgara kI paraNati svAdhIna / (84 ) jIva karmoM kA kartA bhoktA vyavahAra se hai / yathA mRttikA se kulAla mRd-pAtroM kA karatA nirmANa / unakA kartA-bhoktA hai vaha, yaha kahatA vyavahAra vidhAna / tyoM savikArI jIva karma kA kartA hai vyavahAra-pramANa / sukha-dukha karmaphaloM kA bhoktA bhI kahalAtA vaha, matimAna ! ( 85 ) nizcaya se jIva karma kA karatA kyo nahI hai ? nizcaya se yadi jIva karma kA kartA mAnA jAya nitAMta / taba jar3a-cetana ubhaya kriyA kA kAraka jIva ThaharatA, bhrAMta / jinamata se viruddha vA bAdhita bhI hai yaha siddhAMta, pravINa ! jar3a meM jar3a, cetana meM cetana kriyA humA karatI svAdhIna / (83/2) udaSi-samudra / aam-sraa| sAgara-samudra / (84) kulAla-kumhAra, kuMbha kAra / mR-miTTI |svikaarii-raagdvessaadi vikAra karane vaalaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArapatra ( 86/1 ) dvi kriyAvAdI mithyAdRSTi hai / nijameM nijako, para meM para kI sarvakriyA hotI niSpanna / karma kartta tA-cetana meM tuma karanA, cAha rahe sampanna / kitu na jar3a kI kriyA kabhI bhI cetana kara sakatA niSpanna / dvikriyA vAda isI se mithyA ho jAtA saMsiddha, vipanna / ( 86/2 ) nizcaya naya se kartA karma aura kriyA kA svarUpa / jo pariNamana kare vaha kartA, karma vahI jo ho pariNAma / paraNati-kriyA kahI jAtI hai, vastu eka-traya dRSTi lalAma / svataH pratyeka dravya pariNAmI pariNamatA kara nijapariNAma / pudgala ko paraNati pudgala meM, cetana meM usakA kyA kAma ? ( 86/3 ) mamatama grasita jIva ajJAnI bana rahatA sadRSTi vihIna / 'maiM kartA-dhartA hU~ jaga kA' yoM, vicAra kara bane malIna / isa anAdi sama kA ho jAye yadi parihAra eka hI bAra to nizcita ho jAya hamArA bhavasAgara se ber3hA pAra / (86/1) ni-yo / saMsikha-acchI taraha sida vipanna-vipad prasta, maSTa, jisa para vipatti mAI ho| (86/2) lalAma-munvara / (86/3) parihAra-sthAga, doSa kA dUra karanA / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA-karmAdhikAra ( 87/1 ) mithyAtvAdi jIva ke hai yA pudgala ke ? mithyAtvAdi jIva ke kahate bhagavan ! tuma ananya pariNAma / phira unahI ko pudgala ke bhI ghoSita karate kyoM avirAma ? hameM samajha nahi AtA yaha taba kathana paraspara niyama viruddha / unheM jIva yA pudgala ke hI nizcita kahiyegA avirUddha / ( 87/2 ) mithyAtvAdi bhAva jIva ke he aura karmaprakRti paudgalika hai / suno, bhavya ! isameM rahasya hai eka nahIM mithyAtvamalIna / avirati, yoga kaSAya, jIva, vA jar3a gata haM dvayabhAva, pravINa ! jIva aura pudgala donoM meM hote ye vaibhAvika bhAva / mithyA zraddhA bhAva jIva kA, itara paudgalika karma vibhAva / ( 87/3 ) isakA dRSTAMta jyoM mayUra kA rUpa jhalakatA jaba darpaNa tala meM abhirAma / taba mayUra rahatA mayUra meM, darpaNa meM pratibimba lalAma / darpaNa kA pratibimba usI kI paraNati hai, na mayUra svarUpa / mithyA zraddhAbhAva jIva kA, hai mithyAtva prakRtijar3arUpa / (87/1) ananya-abhinna, tanmayI, ekAkAra / avirAma-turaMta, phaurana, tatkAla / abiruddha-viroSa rahita / (87/2) itr-duusraa| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 88 ) mithyAtvAdi pudgala aura jIva ubhaya meM utpanna hote hai / jIva aura jar3aubhayAzrita haiM-mithyAtvAdika ubhaya vikAra / jIvAzrita hai mithyAzraddhA avirati yA ajJAna vikAra / hai mithyAtva yoga avirati jJAnAvaraNAdi prakRti pariNAma / pudgala jIva ubhaya ke yoM hai mithyAtvAdika dvaya-sama nAma / ( 86 ) kisa kAraNa cetana meM hote mithyAtvAdi malina pariNAma ? bhavya ! sunoM saMsRti meM cetana karmabaddha rahatA avirAma / moha yukta upayogamayI saba mithyA avirati aru ajJAna / cetana kI paraNatiyA~ hotI bhUtagrasta janavat traya mlAna / (60 ) AtmA tIna prakAra ke pariNAma vikAroM kA kartA hai| - nizcaya kathita zuddha upayogI nirAvaraNa caitanya mahAna / mithyA avirati vA kaSAya maya pariNata ho bana rahA ajAna / jaba jaisA upayoga nirata bana karatA ukta malina pariNAmausakA vaha kartA bana jAtA pA nimitta karmodaya vAma / (88) dvaay-donoN| sama-eka samAna / ubhayAdhita-donoM ke Azrita / (89)saMsatisaMsAra vazA, paribhramaNa kI hAlata / bhUta prasta-jisako bhUta lagA huA hai| janavatmanuSya ke samAna / traya-tIna / mlAna-malina, gNdii| (90) vAma-viparIta, pratikUla / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y kartA-karmAdhikAra (61) AtmA ke vikRta bhAvoM ke nimitta se pudgala svayaM hI karmarUpa pariNamatA hai ! zuddhAzuddha bhAva kara cetana pariNamatA jaisA-jisabAra / una bhAvoM kA kartA bhI vaha nizcita hotA sarva prkaar| jaba azuddha bhAvoM kara pariNata hotA hai caitanya malIna / svataH tabhI paudgalika vargaNA karmarUpa pariNameM malIna / jIva karmoM kA kartA ajJAna se hI hai moha janita ajJAna prasita bana prANI svayaM vikArAkrAMta / para ko nija, nija ko para, kalpita mAna bhramita ho rahA prazAMta / rAgadveSa mohAdi vikRtiyA~ karma nimittaja hai pariNAma / apanAkara vaha unheM karmakA kartA banA huvA avirAma / (63 ) samyakdRSTi jIva karma kA kartA nahI banatA / anubhava kara zuddhAttamattva kA jJAnI bana vinAMti vihIna / parako apanA mAna kabhI vaha hotA nahi mithyAtva-malIna / nijako parakA bhI na banAtA vItarAga vijJAna nidhAna / jJAtA dRSTA bana rahane se karma prakAraka hai saMjJAna / (92) vikArAkAnta-visa para vikAroM ne AkramaNa kiyA ho| vikRtiyAM-vikAra samUha, khoTe bhAvoM kA samudAya / avirAma-turaMta / (93) vibhrAMti-mithyAtva, moh| nidhAna-bhaMgAra, smaanaa| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra-vaibhava ( 114 ) isa prakAra saba jIva niyama se hoMge siddha svayaM nirjIva / jIva dravya kA nAza dUsare-zabdoM meM ho jAya atIva / yahI doSa pratyaya zarIra vA jIva ekatA meM gaMbhIra / jaba ki jIva nahi karma bana sake aura na pratyaya yAki zarIra / ( 115/1 ) jIva tatva se krodha bhinna hai, yadi yaha mAnya tumheM siddhAMta / yataH krodha jar3a; kintu jIva upayoga mayI caitanya nitAMta / tyoM no karma, karma-pratyaya bhI jIva bhinna hote hai siddha / mithyAtvAdi vikAroM se hai bhinna tatva caitanya prasiddha / ( 115/2 ) vyavahAra naya me jIva karmoM kA kartA hai yo vizuddha naya se karmoM kA kartA jIva na hotA siddha / kintu vahI vyavahAra dRSTi se kartA bhoktA na hI prasiddha / yataH jIva ajJAna dazA meM karatA hai pariNAma malIna / ataH jIva hI unakA kartA bana rahatA vyavahArAdhIna / (114) atIva-atyaMta / pratyaya-indriyAdi karaNa / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA karmAdhikAra ( 115/3 ) vyavahAra nirapekSa nizcayakAta sAMkhya sadAzivoM kA mata hai devadatta avalokana karatA vAmanetra se, isakA artha--1 yahI ki dakSiNa se na viloke, bhinna artha saba hoMge vyartha / yoM sApekSa nayoM ko jo nahi mAnya kareM matibhrAnta nitAMta / sAMkhya, sadAziva mata anuyAyo banakara hote ve digbhrAnta / ( 115 / 4 ) yadi yaha jIva sarvathA hI nahi hotA kabhI vikArAkrAMta / krodha mAnamAyAdi kaSAyoM se pralipta rahatA nirdhAta / taba phira karma baMdha nahi hogA ise siddha bhagavAna samAna / saMsAra jana rahe na koI, sabhI mukta ho rahe, nidAna / ( 115/5 ) nizcayakAta pramANa bAdhita hai yaha saba hai pramANa se bAdhita, jaba kipratyakSa duHkhI saMsAra / aura jIva se bhinna na hote krodhAdika caitanya vikAra / ataH nayAzrita kathana sarvathA hai na kadAgraha yogya nidAna / jisa naya se jo kathana kiyA, vaha ApekSika hI satya sujAna / (121/3) vAmanetra-bAyI A~kha / sApeka-eka dUsare kI apekSA rakhate hue / (115/4) vikArAkAMta-vikAra shit| ApekSika-kisI apekSA (sarvathA nahIM) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 samayasAra-vaimava ( 116 ) jIva aura pudgala me vaibhAvika zakti kA nirUpaNa jIva tathA pudgala meM hotI vaibhAvika ika zakti mahAna / jisakA vikRta pariNamana hotA ubhaya dravya meM svataH nidAna / yadi pudgala nahi ba~dhe svayaM hI yA na pariNameM karmasvarUpa / pudgala kA phira ho jAyegA apariNAmi-kUTastha svarUpa / ( 117 ) nirapekSa aneka mAnyatAeM aura unakA nirAkaraNa prapariNAminI karmavargaNA karmarUpa yadi hoM nahi mlAna / taba saMsati kA hI ho jAye jagatI para samprati avasAna / kyoM ki karma ke baMdha binA saMsAra dazA hotI nahi siddha / yA phira sAMkhyamatI banane kA prAjAyegA doSa prasiddha / ( 118 ) yadi yaha mAnA jAya ki pudgala aNuoM ko vasukarma svarUpajIva pariNamAtA hai svazakti se, taba yaha baneM praznakA rUpasvayaM pariNamana zIla dravya ko, yA nitAMta prinnaamvihiin| apariNAmi yadi svayaM, anya phira kara sakatA kyA tatra navIna ? (116) apariNAmi-aparivatita-jisameM pariNamamana ho / kUTastha-aTala, jisameM parivartana na ho| (117) saMsRti-saMsAra paribhramaNa / saMprati-dasa kAla meM / avasAna-aMta / (118) tatra-vahAM, usameM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAra ( 116 ) yadi yaha kaho ki pudgala kI jar3a-karma vargaNAyeM vasurUpasvayaM pariNameM karmamayIbana, hai nimitta cidbhAva virUpa / taba phira yaha taba kathana ki cetana unheM pariNamAtA hai mlAnamithyA svayaM siddha ho jAtA kathana purassara tava matimAna ! / niSkarSa yoM hotA hai siddha ki pudgala karmavargaNA svataH svabhAvakarmarUpa pariNameM; kintu ho-tanimitta rAgAdi vibhAva / jIvoM ke pariNAmoM kA ve pA nimitta banakarma vizAla / jIva pradezoM meM ba~dhate, bana-jJAnAvaraNAdika tatkAla / ( 121 ) jIva ko sarvathA abadhaka mAnane me dopa pudgalavat yadi jIva svayaM hI baMdhana karatA nahIM kabhI na / aura na krodhAdika vikAra maya pariNama kara vaha banai malIna / yaha siddhAMta bhramAtmaka hai, taba isakA hogA yaha pariNAma / kahalAyeMge sadA sarvathA apariNAmi hI cetanarAma / (119) viruup-vikRt| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramayasAra-vaibhava 61 ( 122 ) jIva mbaya rAgAdi bhAva kA kartA hai| svayaM pariNamita jIva karai nahi yadi krodhAdi bhAva virUpa / karma baMdha hogA na jIva ko phira isake pariNAma svrue| saMsati ke abhAva kA AtA tava prasaMga-jo daSTa viruddha / athavA sAkhyamatI banane kA prAjAtA prasaMga viruddha ( 123 ) yadi cetana me krodhAdika kA utpAdaka hai pudagala karma / svayaM apariNAmAM ko kaMsa parivartita karatA jar3a kama ? kisI dravya ke nija svabhAva ko palaTa nahI sakatA hai anya / jar3a karmoM ke tIvra udaya me jar3a nahi banA kabhI caitanya / ( 124 ) yadi yaha mAnya tumheM ki krodhamaya svayaM pariNamana karatA jIva; kyoMki pariNamana upAdAna kI dRSTi dravya meM svataH atIva / taba mithyA svayameva siddha ho jAtA taba pyArA siddhAMta / dravya krodha paramANu jIva ko krodha mayo karate vibhrAnta / (122) viddp-vikaarii| aviruddha-nivirodha / (124) atIva-atyaMta, bilkula / vibhrAMta-vikArI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAra 62 ( 125 ) abhiprAya yaha hai ki cetanA pariNAmI hai svataH svabhAva / koSamayI upayoga kare taba krodhI banatA cetanarAva / mAna yukta ho mAnI banatA, mAyAkara mAyAvI mlAna / lobhI mugdhavRtti dhAraNa kara upAdAna kI dRSTi pramANa / ( 126 ) jIvo kI do prakAra paraNatiyoM aura unake pariNAma isase siddha huvA nizcaya se nijabhAvoM ko kara niSpanna / jIva unhIM kA kartA hotA jo usase hote nahi bhinna / jJAnI ke pariNAma jJAnamaya, ajJAnI ke jJAna vihIna / jIvoM ko paraNatiyAM dvaya-vidha hotI satata svayaM svAdhIna / ( 127 ) ajJAnI jana sva-para jJAna se zUnya rahA karatA matibhrAMta / para meM sukha dukha mAna sadA hI banatA svayaM vikArAkAMta / phalasvarUpa phira khula jAte hai ise karma baMdhana ke dvAra / jJAnI bana jAne para hotA jIvana baMdhamukta avikAra / (125) mugaSa vRtti-sAlacI bhAva, gaDatA / (126) satata-niraMtara / (127) vikArAkAnta-vikArayukta Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 samayasAra-vaibhava ( 128-126 ) jJAna mayo bhAvoM se hotI jJAna mayI bhAvoM kI sRSTi / kAraNa ke anusAra kArya hoM nizcita upAdAna ko dRSTi / evaM ajJAnI jana meM bhI hoM jitane jaise pariNAma / ve viveka se zunya vikRta hoM rAgadveSa raMjita, avirAma / ( 130-131 ) svarNamayI kuMDala kA hotA yathA svarNa se hI nirmANa / loha pAtra nirmita hotA hai loha dhAtu se niyama pramANa / tyoM ajJAnI jana ke hote bhAva sadA sadjJAna vihIna / jJAnI ke paripUrNa bhAva hoM jJAnamayo pAvana amalIna / ( 132 ) ajJAna bhAva kA svarUpa, prakAra eva mithyAtva jisake udaya jIva ko hotI tatvoM kI upalabdhi sadoSa / vaha dUSita ajJAna bhAva hai, isake bheda cAra nirdoSa / prathama bheda mithyAtva vizruta hai, ho jisase mithyA zraddhAna / jIvAjIvAdika tatvoM meM tathA kathita vibhAMti mahAna / (128) vikRta-vikArI, sadoSa / raMjita-raMjAyamAna, yukta / abirAma-usI samaya (132) vibhuta-prasiya / vibhrAMti-vizeSa prakAra kA prama, moh| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kattA-karmAdhikAra ( 133 ) asaMyama va kapAya kA pariNAma udaya asaMyama kA ho taba hoM avirati rUpa malina pariNAma / jinake vivaza pApa taja cetana vrata dhAraNa nahi kara akAma / jaba kaSAya kA udaya prApta ho taba kaluSita hoM bhAva azeSa / rAgadveSa me sanA huvA hai jinase jana jIvana niH-zeSa / ( 134 ) yoga kI vizeSatA yoga udaya ceSTAeM hotIM mana vaca kAya janma avirAma / icTAniSTa kArya meM hote taba saceSTa niSceSTa sakAma / yoM mithyAtva kaSAya asaMyama yoga vaza havA jIva-pravINa ! samyakadarzana jJAna caraNa se vaMcita rahatA, satata malIna ! ( 135 ) ajAna mayI bhAvoM kA pariNAma bhAvoM kA nimitta pA pudgala karma vargaNAyeM tatkAla / jJAnAvaraNadika vasu vidhikara karmarUpa dhara rahe vizAla / yathA udara meM bhakta asana kA rasarudhirAdi rUpa pariNAma / sapta dhAtumaya ho jAtA hai, tyoM paramANu pariNAma vAma / (133) akAma-binA kisI sAMsArika bhoga kI icchA ke| azeSa-saba / niHzeSaparipUrNa / (134) saceSTa-ceSTA sahita / nizceSTa-ceSTA rahita / sakAma-kAmanA sahita / (135) bhukta asana-kiyA huA bhojana |baam-vikaarmyii, vikRta / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaimava ( 64 ) ajJAna meM karmoM kI utpatti kisa prakAra hai ? bhramita jIva kA hotA jisakSaNa trivadhi vikRta upayoga ninAMta / kaluSita bhAvamayI vaha karatA Atma vikalpa tabhI matibhrAMta / krodhamagna krodhI bana jAtA, mAna nirata mAnI vibhrAMta / yoM upayoga vikRta kara cetana tatkartA bana rahe nitAMta / (65 ) pariNAmata -ajJAna bhAva hI karmakatA siddha hotA hai / mithyAdarzanajJAnacaraNa-rata vividha bhrAMtivaza bana anajAna-- dharmAdika paradravya jJAna-jayoM ko rahatA apanA mAna / jaba upayoga jJeya meM hotA taba rahatA vaha nija ko bhUla / para me rama tadrUpajJAna kA kartA bana, calatA pratikUla / (66 ) bhUta grasta janavat karatA hai maMdabuddhi, saMkalpa vikalpa / nija meM para, para me nija kI kara bhrAMta kalpanA antarjalpa / kAraNa hai ajJAnabhAva hI jisase yaha cidrUpaanUpa / para meM hokara mugdha svayaM kA bhUlA paramAnaMda svarUpa / (94) nirata-cUra masta / tatkartA-usakA karane vaalaa| (95) rama-rati kara ke / (96) aMtarjalpa-mana meM hone vAlI kalpanAe~ / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA karmAdhikAra ( 97/1 ) para meM prAtma vikalpa yahI hai bhrama mUlaka atizaya prajJAna ! ajJAnI ajJAna bhAvakA yoM nizcita kartA bhamaThAna nija nija hai, para-para-evaM jaba ho utpanna bheda vijJAna / taba nija para saMbaMdhita bhAmaka kRta bhAva kA ho avasAna / ( 67/2 ) zaMkA samAdhAna jAna mAtra se naza jAtA kyA cira kartRtva bhAva bhagavan ! guru kahate-suna, prathama vastu kA tatva jJAna kara bhavya ! gahana / taba sarAga samadRSTi bana kare azubha karma kartRtva vinAza / vItarAga samadRSTibana kara punaH zubhAzubha karma vinAza / (68 ) jIva para dravya kA ka upacAra se hai| kahalAtA upacAra nayAzrita ghaTapaTa kA kartA caitanya / indriyAdi karaNoM kA yA no karma-karma kA jo para janya / isa prakAra nija-bhinna dravya kA kartA hai vyavahAra pramANa / hai upacAra mAtra vaha kevala, nizcaya para kartta tva na jAna / (97/1) avasAna-aMta / bhrAmaka-bhrama meM DAlane vAlA / (98) krnnoN-saadhnoN| parajanma-dUsaroM se utpanna hone vaalaa| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 samayasAra-vaibhava ( 66 ) vAstavika dRSTi se para kartatva mAnane meM hAni yadi cetana para dravya bhAva kA kartA mAnA jAye nitAMta / taba cetana tadrUpa pariNamana kara jar3a bana jAye, matibhrAMta ! yataH jIva para rUpa pariNamana kara na bana caitanya vihIna / para kartta tva siddha yoM hotA-nirAbuddhi-bhrama cira kAlIna / ( 100 ) jIva vastutaH apanI zaktiyo kA kartA hai| ghaTa paTAdi meM jyoM na jIva kA karatA hai kartatva praveza / pudgala karma dravya kA bhI tyoM jIva nahI hai kartA leza / taba phira kisa kA kartA cetana ? suno, yoga upayoga abhinna / prAtma zaktiyA~ hai cetana meM una ho kA karta tva achinna / ( 101 ) jJAnI karmo ko paudgalika hI jAnatA hai / jJAnAvaraNAdika prasiddha hai karmAgama meM vividha prakAra / ve paraNatiyA~ pudgala kI hai, nahi cetana ve kisI prakAra / sva-para dravya kI sva-para rUpa hI paraNati hotI hai svAdhIna / nizcaya naya ke isa rahasya kA jJAtA hI jJAnI amalIna / (99) yataH-payoMki / mirAbuddhi bhrama-bilakula jJAna kA boss| (100) achinna jisakA khaMgna na kiyA jA ske| (101) amalIna-svaccha, nirml| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA karmAdhikAra ( 102 ) ajJAnI bhI para dravya yA bhAva kA karttA na hokara apane vikAra bhAvo kA hI kartA hai| saMsArojana bhAva zubhAzubha jitane karatA bana savikAra / unakA vaha nizcita kartA hai, upAdAna kAraNa anusAra / yataH zubhAzubha rUpa pariNamana karatA jIva svayaM svAdhIna / una bhAvoM kA vedanakartA tadbhoktA bhI vahI malIna / ( 103 ) para dravya yA bhAva kA kartRtva nipina he jo hote haiM jina dravyoM me guNa evaM paryAya svakIya / ve na anya me jA sakate hai aura na Asakate parakIya / nahiM saMkramaNa guNoM me saMbhava; taba karmoM ko jo jar3a janyakisa prakAra pariNamA sakegA niyama viruddha 'baMdhu ! caitanya ? ( 104 ) niSkarSa yoM jaba jIva karma me guNa yA paryaya nahi kartA utpanna / unheM na kara bhI kisa prakara vaha tatkartA hogA niSpanna ? jar3a karmoM kA kartA jar3a ho, cetana kA cetana abhirAma / jar3a karmoM kA kartA kaise ho sakatA cetana pariNAma ? (102) vebana-anubhava / tabhoktA-usakA bhogane vAlA / (103) svkiiy-apne| karakIya-dUsare ke| saMkramaNa-badalanA, saMkrAMti, badalAva / janya-utpanna hone vAle / (104) abhiraam-sundr| lalAma-sundara / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 samayasAra-vabhara ( 105 ) zakA samAdhAna jaba ki jIva karmoM kA kartA isa prakAra hotA pratiSiddha'jIvakarma kartA hai' jagameM, phira kyoM yaha lokokti prasiddha ? suno, baMdhu ! zubha-azubha bhAva hI karatA sadA jIva vibhrAMta / jinhe dekha jIvo meM hotA kartA kA upacAra nitAMta / dRSTAta subhaTa samara me raNa karate hai, unheM vilokana kara tatkAla / loka kahe sAzcarya ki napa ne kiyA yuddha kitanA vikarAla ! pudgalANu tyoM karmarUpadhara yadapi pariNameM vividha prakAra / cetana tannimitta hotA, yoM tatkarta tva mAtra upacAra / ( 107 ) jIva karmo kA kartA upacAra sahI hai| naya upacAra yahI kahatA hai-jIva karma karatA utpanna / sthiti baMdhana kA kartA yA sukha dukha kA bhoktA vahI vipanna / karma grahaNa karatA, pariNamatA karma vivaza hI vaha avirAma / yaha saba hai upacAra kathana hI, loka jahA~ pAtA vizrAma / (105) pratiSiddha-niSiddha, asvIkAra jisako 'na' kaha diyA aave| (106) tatkataM tva-usakA karttApana / sAzcaryacakita hokara / (107) tannimitta-usakA nimitta kAraNa / vipanna-jisa para vipatti AI ho| avirAma-turaMta,tatkAla / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAra 54 ( 108 ) dRSTAMta 'rAjA jaisI prajA' vizruta hai jagatI para lokokti, nidAnaprajA mAtra ke guNa doSoM kA nRpa nimitta hai eka pradhAna / ataH doSa-guNa, utpAdakatA kA hai jyoM nRpa meM vyavahAra / tyoM jIvoM meM jar3a karmo prati hai kartRtva mAtra upacAra / ( 106 ) badha ke kAraNa aura bheda jainAgama meM mithyAdarzana, avirati evaM yoga kaSAya / yahI cAra baMdhana ke kAraNa pratipAdana karate jinarAya / namahotA mithyAtva udaya meM, hoM kaSAyavaza rAgadveSa / avirati se iMndriyAsakti, prayayogoM se cAMcalya vizeSa / ( 110 ) badha ke cAra kAraNo ke teraha bheda inake bheda trayodaza, mithyA sAsAdana samyakmithyAtva / pravirati samadRka dezavirata vA virata pramatta itara vikhyAta / karaNa apUrva tathA anivRttija sUkSmakaSAya aura upazAnta / kSINa kaSAya sayoga kebalI ye haiM guNasthAna ninti / (108) vidyuta-vizeSarUpa meM prasiddha / (110) nirbhAnta-bhAMti rahita, ThIka yathArtha / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 111 ) __nizcaya naya se jIva vikAra kA nahI--svabhAva kA kartA hai zuddha dRSTi se guNa sthAna ye yataH nahIM hai jova svabhAva / pudgala karmodaya se hote ataH acetana sakala vibhAva / kartA bhoktA bhI karmoM kA isI dRSTi se nahi caitanya / nizcaya kartA nija svabhAva kA nahi vikAra kA-jo para janya / ( 112/1 ) ukta kathana kA samarthana guNa sthAna saMjJaka pratyaya hI karmoM ke kartA nirdhAnta / jIva yUM na jar3akarmoM kA priya ! kartA hotA siddha nitAnta / yaha nizcaya naya ko kathanI hai, jo ki eka hai dRSTi vizeSa / bhinna dravya kattu tva na jisameM parilakSita hotA niHzeSa / ( 112/2 ) pati patnI saMyoga nimittaja hotI jo koI saMtAna / kisI dRSTi se pati kI yA phira patnI kI lI jAtI mAna / yo mithyAtvAdika saMyogaja haiM jitane pariNAma prazeSa / hote samutpanna jIvana meM pudgala karma janita niHzeSa / (111) parajanya-pUsaroM se utpanna hone vaalaa| (1121) pratpaya-kAraNa / parilakSita-bhalI bhAMti jAnA huaa| niHshess-pripuurnn| (112/2) ashess-sb| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karmAdhikAra ( 112/3 ) dekheM jaba paramArtha dRSTi ye jIvarUpa nahi dikheM nitAMta / aura na pudgala rUpa baMdhu ! ve zaddha dRSTi meM raheM nitAMta / kintu sUkSma nizcaya kahatA hai eka bAta gaMbhIra mahAna / ajJAnodbhava kalpita hI hai rAgadveSa paraNatiyA~ mlAna / ( 112/4 ) isakA yaha tAtparya ki jo jana mana meM dhAraNa kara ekAMta inheM jIva ke hI kahatA yA kahatA-pudgala ke, vaha bhrAnta / jyoM saMyogaja putra meM nahIM, pati patnI kA ho ekAMta / tyoM rAgAdika paraNatiyA~ bhI saMyogaja hI hai ninti / bhavya ! jIva meM jyoM hai darzana jJAna rUpa upayoga ananya / tyoM yadi jIvamayI hI hoveM krodha mAna rAgAdi ananya / taba phira jIva aura pudgala meM huI ekatA hI sampanna / yoM ajIva evaM sajIva meM ananyatva hogA niSyanna / (11213) ajJAnobhava-azAma se utpanna hone vaale| (11214) saMyogaja-saMyoga se utpanna / (113) ananya-abhinna, tAdAtmya saMbaMdha vaalaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 136/1 ) pudgala karmarUpa dhAraNa kara ba~dha rahatA hai cetana saMga / jisake udaya-yoga meM cetana lage badalane apanA raMga / prazraddhAna ajJAna, asaMyamarUpa vividhakara nava pariNAma / kartA bana rahatA, tanmaya ho abhinaya kara vaha pAThoM yAma / ( 136/2 ) badha kaba hotA aura kaba nahI ? / sukha dukha-karmaphalAsvAdana kara udayakAla meM jaba avirAma - jIva vikArI bana rahatAhai, rAgadveSamaya kara pariNAmataba baMdhatA hai| kintu mAnale yadi sukhadukha vaha eka samAnatadA sAmya bhAvoM se saMvara-hogA-prAstrava kA avasAna / ( 136/3 ) dravya karma ke udaya mAtra se hotA nahIM jIvako baMdha / upasargoM meM bhI samabhAvI bana rahatA nizcita nirbadha / rAga-dveSa para vijaya prAptakara bana samAdhi meM lIna pumAn / karma zaktiyA~ ika kSaNa meM hI-kSINa banA, pAtA nirvANa / (136/1) AThoyAma-ATha pahara-caubIsa ghaMTe nirNtr| (136/3) pumAn-mahApuruSa / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA-kAdhikAra ( 136/4 ) vidhi ke udaya janya sukha duHkha meM yadi rati parati kriyA anivAryamAna caleM bo buddhi puraspara tapa dhyAnAdi na hoM satkArya / yataH niraMtara hI rahatA hai jIvoM meM karmodaya vAma / prataH baMdha anivArya siddha ho, mukti prasaMbhava ho niSkAma / ( 137 ) pudgala karma saMga jIvoM ke hote rAgAdika pariNAma / yathA rakta hokara pariNamatI sudhA-haridrA mila avirAma / yoM mAne to jIva karmadvaya hoM rAgAdi bhAva sampanna / taba pudgala ko bhI cetana vat baMdha bhAva hogA niSpanna / ( 138 ) AtmA ke rAgAdibhAva pudgala karmoM se bhinna hai dRSTa viruddha mAnyatA hai yaha, yataHrAga-cetana pariNAmapudgala karma pariNamana se hai bhinna bhAva sarvathA sakAma / karmodaya kevala nimitta hai, jo ki jIva se rahatA bhinna / kAmI jana paranAri nirakha jyoM hotA svayaM vikArApanna / (136/4) purassara-pUrvaka, sahita / vAma-vikAra ruup| (137) sudhA-cUnA, klii| haritA-haldI / mila-milakara / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava pudgala ke pariNAma jIva se bhinna hai aise hI pudgala meM hote karma rUpa jo vividha vikAra / ve pudgala maya hI hote hai, jJAnAvaraNAdika sAkAra / tannimitta yadyapi rAgAdika cidvikAra hote tatkAla / phira bhI pudgala-pudgala evaM jIva-jIva rahatA trayakAla / ( 140 ) niSkarSa hai sArAMza yahI ki paudgalika paraNatiyA~ vasukarma svarUpajIvoM yA unake bhAvoM se hai svataMtra nizcita jar3a rUpa / tyoM hI jIva bhAva rAgAdika hai, svataMtra karmo se bhinna / yoM jar3a-cetana ko paraNatiyA~ bhinna bhinna hI hai, na abhinna / ( 141 ) zaMkA samAdhAna jIva karma baddha hai yA abaddha? / karmajIva meM baddha aura saMsparzita hai yA nahi bhagavan ? kyA yathArtha isameM rahasya hai, sarala kareM-yaha prazna gahana / baMdhu ! suno, hai jIva karma se baddha aura saMsparzita mlAna / yaha vyavahAra kathana samyak hai, nizcaya baddha nahIM, amlAna / (141) saMspazita-pake hue / mlAna-malIna / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phartA-karmAdhikAra (142/1 ) karma baddhatA aura abaddhatA-do nayoM kI do dRSTiyoM hai karmajIva se baddha hue haiM, nahIM baMdhe hai, yoM do pakSadikhate hai vyavahAra aura nizcaya se yadyapi pakSa vipakSa; kintu ubhaya naya pakSa mAnasika hai vikalpa hI eka prakAra / samayasAra vijJAna dhanamayo nirvikalpa hI hai avikAra / ( 142/2 ) sarvanayoM kA pakSapAta taja sAmyabhAva dvArA cidrUpa / nirvikalpa bana satsamAdhi meM tanmaya ho zuddhAtma svarUpa / rAga dveSa maya taja samasta hI vaibhAvika paraNatiyA~ mlAna / nivikAra zuddhopayoga meM karatA cidAnaMda rasapAna / ( 143/1 ) pakSAtikAta bana Atma svarUpa me ramanA hI samayasAra hai ubhayanayoM dvArA pratipAdita vastu svarUpa samajha amlAna / kabhI kisI naya kA nahi karatA jaba kiMcit bhI pakSa, nidAna / taba samastanaya pakSa parigraha se vihIna bana sAdha pravINa / samayasAra sarvasva prApta kara niSkalaMka banatA svAdhIna / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 samayasAra-baMbhava ( 143/2) samayasAra pakSAtikAta hai vizva carAcara prakaTa jAnate yadyapi zrI arihaMta samasta / matizrutAdi jJAnoM ke bhI tyoM jJAtA dRSTA mAtra prazasta / kabhI kisI bhI naya kA karate pakSapAta nahiM kintu nitAnta / samayasAra jJAtA bhI tyoM hI hotA naya pakSAtikrAMta / ( 143/3 ) yataH ekanaya pakSa svayaM hI mithyAdarzana hai-ekAMta / eka nayAzrita mukhya kathana meM carita moha rahatA sambhAMta / yataH rAga kA samAveza hai ikanaya mukhya kathana meM mitra ! ataH pakSa bina zrutajJAnI bhI vItarAga sama mahApavitra / ( 144 ) yoM sampUrNanayoM ke pakSoM aura vipakSoM se pratikrAMta / jJAtA 'samayasAra' kahalAtA nirvikalpa nispRha nirbhAnta / samyakdarzana jJAna usI ke vyavahArAzrita haiM vyapadeza / kartA-karma, guNa-guNI jJAtA, prAdi bheda nizcaya nahi leza / iti kartAkarmAdhikAraH (143/2) prazasta-uttama / pakSAtikAMta-pakSa se rahita / (143/3) vitAma-caMdobA, gheraa| (144) niSpaha-binA kisI vAsanA vAlA, mirencha / vyapadeza-nAma bheva / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 . puNya-pApAdhikAra ( 145 ) karma paricaya karma vahI jo lipaTa rahe hai pudgalANu cetana saMga mlAna / karma mAtra baMdhana kA kAraNa, baMdha dRSTi saba karma samAna / azubha-kuzIla, suzIla-karma zujha, dvividha karmagata hai vyavahAra / nizcaya se kaisA suzIla vaha jisane bharamAyA saMsAra ? ( 146 ) badhaka dRSTi se karmo me samAnatA paga meM par3e svarNa kI ber3I yA phira par3e loha ko mlAnaloha svarNa kA bheda bhale hai, baMdha dRSTi dvaya eka samAna / tyoM zubha ho yA azubha , karma-prAkhira baMdhana hI hai matimAna ! bhava saMtati meM yanimitta yaha pIr3ita hai caitanya mahAna / ( 147 ) saMbodhana prataH saMta ! ina baMdhana zIloM se na kabhI tuma karanA rAga / dUra raho saMsarga mAtra se mohajanya mamatA parityAga / tava anAdi se jinake kAraNa huvA prAtma svAtantrya vinAza / ina baMdhana zoloM se phira kyoM sukha pAne kI rakhatA prAza / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAramA ( 148 ) dRSTAMta dvArA puNya pApa karmoM kA niSedha buddhimAna jaba anubhava karatA-apanA sahayogI makkArayA caritra se hIna vyakti hai, use chor3ate lage na vAra / vaha ThukarA kara use na karatA phira usase saMsarga navIna / bhASaNa bhI karanA na cAhatA, udAsIna bana rahe pravINa / ( 146 ) karma prakRti TaginI anubhava kara tyoM hI jJAnI sAdhu mahAna / prakRti mAtra ko heya jAna kara karatA hai parityAga samAna / yathA catura vanahasti hastinI ko lakha kAmAtura bharapUra / nija baMdhana kA hetu samajhakara usase rahatA dUra hi dUra / ( 150 ) badha-mukti kaba aura kisa prakAra ? jIva karma baMdhana se baMdhatA bana rAgAdi vikArAkrAMta / vara virAga vaMbhava prasAda pA-pAtA mukti vahI nirdhAnta / sAra bhUta bhagavajjinendra kA yahI divya saMdeza mahAna / prataH na kiMcit karmajAla meM kabhI ulajhanA e matimAna ! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya pApAdhikAra 72 ( 151 ) vItarAga zuddhAtmatatva hI samayasAra hai brahma svarUpa / muni, jJAnI, kevali kahalAtA vahI zuddha caitanya anUpa / citsvabhAva saMsthita yogI jana svAnubhUti kA kara rasapAna / nitya niraMjana nirvikAra bana pAte pada nirvANa mahAna / ( 152 ) mukti ke liye svAnubhUti kA kitanA mahatva hai ? dRr3ha pratijJa bana, vrata dhAraNa kara pAlana karatA zIla nidAna / durdhara tapa karatA araNya meM, sahe parISaha atula mahAna ! kiMtu nahIM durbhAgya vaza huvA jinheM prApta paramArtha pravINa / unheM kahA~ se mukti milegI, jo hai svAnubhUtirasahIna ? hai paramArtha jJAna se jinako zUnya, dRSTiyAM rAga malIna / ve vrata niyamazIla pAlana yA tapa dhAraNa kara bhI hai dIna / unheM mukti saMprApta na hotI bAhyavRtti meM rahakara lIna / paramasamAdhi-lIna muni pAte-tvarita mukti-susthira svAdhIna / (151) saMsthita-sthira svAnu ti-prAtmAnubhava / (152) araNya-vana / (153) tvrit-shiighr| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 samayasAra-vaibhava ( 154 ) svAnubhUti zUnya puNya mukti meM sahAyaka nahI jisakI aMtarAtmA rahatI parama-artha se zUnya nitAnta / vaha ajJAnI mohabhAva kara kevala puNya cAhatA jhAMta / jo saMsAra paribhramaNa evaM baMdha hetu hai siddha, pravINa ! usase mukti kahA~ se hogI, bina samAdhi meM hue vilIna / ( 155 ) vAstavika makti mArga kyA? jIvAjIvAdika tatvoM kI zraddhA hai samyaktva mahAna / tatpUrvaka tattvoM kA avagama kahalAtA hai samyakjJAna / rAgadveSa maya vRttihIna vara vItarAgatA hai cAritra / inakI eka rUpatA samyak mukti mArga hai parama pavitra / ( 156 ) ___ bAhya vRttiyo me ulajhane se mukti nahIM nizcayArtha sAdhaka samAdhi hai, use tyAga kara jo vidvAn / kevala bAhya vRttirata rahakara usase cAhe mukti mahAna / use kahAM se mukti milegI, rahakara satsamAdhi se dUra / patha paramArtha grahaNa kara RSigaNa karmakulAcala karate cUra / (154) paramaartha-zukha prAtma svarUpa / (155) avagama-jAna-jAnapanA / (156) kulAcala-pahAra parvata / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSa vAyAdhikAra toY ( 157 ) samyakdarzanAdi guNo me vikAra kA kAraNa sattA meM prAtmastha duSTa mohAdikarmaparipraSTa azeSa / yahI Atma baMdhana kAraNa bana saMtApita karate niHzeSa / yathA vastra kI ujjvalatA ko mala karatA hai baMdhu ! malIna / samyakadarzana kI prAbhA tyoM / karatA hai mithyAtva malIna / ( 158-156 ) ujjvala prAbhA yathA vastra kI mala karatA hai malina pravINa ! tyoM ajJAna bhAva se hotA jIva jJAna guNa vikRta malIna / yathA vastra kI ujjvala paraNati mala se hotI malina kurUpa / tyoM kaSAya-raMga baneM kaSAyI rAgI dveSI jIva virUpa / ( 156/2 ) karmodaya se AtmaguNoM me vikAra hotA hai-vinAza nahIM darzana jJAna caritra prAdi guNa nahi samUla hoM kabhI vinaSTa / baddha karmamala dvArA kevala zuddha pariNamana hotA naSTa / samakita bana mithyAtva pariNameM, jJAna baneM ajJAna, nidAna / vara caritra guNa pariNata hotA pApa kaSAya rUpa bana mlAna / (157) bhAtmastha-AtmA meM sthita-baMdhe hue| (158) saravarita-zreSTha caritA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 samayasArasvainaba ( 160 ) kimAzcaryamata param sarvajJAna darzana svabhAva se hokara bhI sampanna, pravINa / svAparAdha vaza jIva karmaraja-pAcchAdita ho banA malIna / cira prajJAna bhAva se pIr3ita bhramita huprA sArA saMsAra / hokara bhI vijJAna dhanamayI svAtma tatva jAne nahi-sAra / ( 161/1 ) vAstava meM AtmavikAra honA hI gaNo kA dhAta hai kAraNa hai samyaktva mukti kA pratipAdita jinavacanapramANa / prati pakSI mithyAtva usI kA baMdhA huvA duSkarma mahAna / usa mithyAtva karma kA hotA jaba jaba udaya tIvra yA manda / jIva svarUpa bhalakara taba hI mithyAdRSTi banai matimaMda / ( 1602 ) mithyAtva dvArA samyaktva kI hAni madya pAna kara yathA zarAbI hokara mata bane unmatta / hA hA hU hU hI hI karatA-phiratA banA vikArAsakta / tyoM mithyAtva karmavaza cetana bhUla rahA zuddhAtma svarUpa / ahaMkAra mamakAra magana haviSayAtura bana rahA virUpa / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya pApAdhikAra 76 ( 162 ) ajJAna se jJAna bhAva kA parAbhava zrI jinendra ne Atma jJAna ko AcchAdita karane vAlAkahA karma ajJAna aparimita aMdhakAra vat hI kAlA / yathA sUrya kiraNoM ko rajakaNa Dhaka lete hai, yA ghanazyAma / prajJAnAcchAdita raha tyoM hI cetana ajJa banA avirAma / ( 163.1 ) kaSAya se vItarAgatA kI hAni / vItarAgatA sukhada prAtma kA samyaka carita dharma abhirAma / use naSTa kara duSTa kaSAyeM janatI satata malina pariNAma / malina bhAva rata bana kaSAya se cetana bane caritra vihIna / ho kukarma rata nita karmoM kA prAsrava baMdhana karatA dIna / ( 163/2 ) baMdhana mukti kA upAya puNya pApa vaividhya karma meM pratipAdita jina vacana pramANa / vaha vyavahAra dRSTi se samyaka, nizcaya se saba karma smaan| ubhaya karma se virata-svAnubhava rata raha karatA samarasa pAna / vahI karma baMdhana vimukta ho pAtA pada nirvANa mahAna / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 samayasAra-vaibhava ( 163/3 ) viSama kaSAyI jIva mukta nahI ho sakatA jisake mana vaca kAya kaSAyoM yA viSayoM meM raheM nimagna / vaha saMsArAsakta mukta nahi ho sakatA hokara bhI nagna / sAdhujanoM kI satata sAdhanA rahatI prAtma siddhi ke artha / svAnubhUti rata bana jAne para puNya pApa kI carcA vyartha / svAnubhUti rata raha na sake to usakA rakhakara lakSya mahAnavrata tapa saMyama zIla sAdhanA-lIna rahe jina vacana pramANa / yaha vyavahAra mukti-patha-sAdhana prathama bhUmikA meM abhirAmaise tyAga svacchaMda banA to kahA~ milegA phira vizrAma ? iti puNyapApAdhikAraH Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtravAdhikAra ( 164 ) Asrava kA svarUpa prAstrava hai mithyAtva, aviramaNa yoga, kaSAya aneka prkaar| jIva aura pudgala donoM kA bhinna bhinna pariNAma vikaar| inameM jo jIvAzrita hote mithyAtvAdi malina pariNAma / ve ananya hI hai jIvoM ke sAparAdha upayoga skaam| ( 165 ) pudgala bhI jJAnAvaraNAdika karma prakRti bana vividha prakAra / hotA svayaM pariNamita cetana ke zubha azubha bhAva anusaar| prAstrava hai yoM parasparAzrita-karmodaya nimitta pA jIvarAga dveSa karatA, isase phira karma rUpa pariName ajIva / ( 166 ) vItarAga samyakdRSTi ke badha kA abhAva vItarAga samadRSTi na karatA pAkhava evaM baMdha navIna / baddha karma jJAtA hI raha vaha udAsIna bana rahe prviinn| baMdha mUla mithyAtva bhAva hai sarva pramukha caitanya vikaar| jisase jIva moha meM phaMsa kara mata ho rahA vividha prkaar| (164) avismaNa-pravirati-para vastu meM prAsakti / sakAma-viSayoM kI kAmanA sahita / (165) pariNamita-parivartita / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 samayasAra-vainana ( 167 ) Asrava kA udAharaNa cumbaka sa~ga svayameva suI meM caJcalatA hotI utpanna / tyoM rAgAdivibhAva pariNamana se dramAstraba ho niSpanna / jyoM saMtapta loha jala meM par3a use khIMcatA apanI prora / tyoM kaSAya saMtapta cetanA karmAstraba karatI hai ghora / ( 168 ) udaya meM A cukane para karma kI dazA phala pakane para yathA vRkSa se bhU para A par3atA tatkAla / punaH vRnta meM nahi jur3atA vaha lAkha yatna bhI kiye vizAla / tyoM ho baddha karma udayAli meM prA phala detA hai ika baar| karma bhAva cyuta ho rahatA, phira usa se jIva na ho svikaar| ( 166 ) karma kI sattA mAtra Asrava kA kAraNa nahI pUrva baddha jo karma baca rahe sattA meM jJAnI ke zeSapRthvI piMDa samAna na usameM dravyAsrava kara sakeM prazeSa / muSTi baddha viSavat rahate ve, ataH na karate raMca vikAra / kArmANa dehopabaddha raha jJAnI para kara sakeM na vaar| (167) saMtapta-atyaMta uSNa, garma / vRnta-galchA / karmabhAvacyuta-karmadazA rahita / (169) muSTibaDha-muThThI meM baMdhA humA / behopabaddha-vArIra se bA huaa| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsavAdhikAra o ( 170 ) jJAnI nirAsrava kyoM hai ? jJAnI jIva nirAstrava rahatA, yataH baMdhake kAraNa cAramithyAdarzana aviratyAdika, pUrva kiyA inakA nirdhAra / ajJAnI inameM rata hokara baMdha kiyA karatA bana mlAna / nahi baMdhana kI kAraNa hotI jJAnI kI paraNati amlAna / ( 171 ) jJAnI ko Asrava kaba aura kyoM hotA hai / jJAnI ko jo kicit prAsrava-baMdha kahA, usakA yaha arthajaba taka sUkSma kaSAyeM rahatIM tatkRta karma baMdha bhI sArtha / jaba jaghanya jJAnAdi guNoM kara pariNata hotA jIva, pravINa ! taba kaSAya kara baMdha rahatA; yUM-niHkaSAya hI baMdhanahIna / ( 172/1 ) zakA-samAdhAna jaba kaSAya nahi naSTa huI taba kaise jJAnI hai nirbandha ? bhavya ! na sad dRga jJAna caraNa se kabhI jIva ko hotA baMdha / kintu jaghanya bhAva pariNata ho jaba ratna traya karmAdhIna-- taba hotI karmAstrava evaM baMdhamayI pariNati bhI hIna / (170) amlaan-shuddh| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 samayasAra-vaibhava ( 1722 ) eka jJAtavya rahasya eka rahasya yahA~ jo jJAnI karatA hai rAgAdi vibhAva-- ve abuddhipUrvaka hote hai, ataH baMdha kA kahA prabhAva / chamasthoM ko hIna dazA meM karmodaya nimitta se rAga-- hotA, ataH unheM milatA hI rahatA sadA baMdha meM bhAga ! ( 172/3 ) aura suno, jJAnI jana ruci se karatA nahi rAgAdi prazeSa / ataH na saMsRti kA kAraNa hai tajjanyAsrava baMdha vizeSa / isI dRSTi se kahA nirAnava, kintu abuddhijanya anurAgarahane se baMdhana bhI hotA, baMdha hIna hai bhAva-virAga / ( 173 ) vAstaba me rAgadveSa mayI pariNAma hI badha kA kAraNa hai sattA meM rahatA jJAnI ke pUrva baddha pratyaya kA yog| tadapi nahIM baMdhana kA kAraNa-mAnA vaha pratyaya saMyoga / karmodaya meM jabaki jJAna kA rAga dveSa maya ho pariNAmapudgalANu taba karma bana baMdhaiM jIva saMga pariNata ho vAma / (172/2) chmsmoN-alpjnyaaniyoN| (172/3) saMsRtti-saMsAra paripramaNa / (173) sajjanyAkhava-usase hone vAlA aatrv| pratyaya-kAraNa / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavAdhikAra 82 ( 174 ) baddha karma udaya me kaba Ate hai ? eka puruSa ne bAlA kanyA se vivAha kara liyA akAla-- kintu nahIM upabhoga yogya vaha ho jAtI bAlA tatkAla / yathA samaya taruNI bana bAlA hotI jaba rati karane yogya-- taba AkarSaNa kA banatI hai kendra vahI evaM upabhogya / ( 175 ) tyoM navIna karmoM kA hote hI saMyoga na ve tatkAlaphala dene ke yogya kahe hai, sattA meM hI raheM akAla / jaba ve yathA samaya avasara pA udaya bhAva ko hoM saMprApta / taba cetana sukha dukha kA anubhava kara hotA baMdhana ko prApta / ( 176 ) jJAnI ke nirAsrava rahane kA kAraNa kiMtu sudRSTi prApta saMjJAnI-jIva hitAhita apanA jAna-- sukha dukha meM sama bhAva prApta kara rAgI dveSI baneM na mlAna / isa kAraNa vaha rahe prabaMdhaka pAlava bhAva-rahita amlAna / rAgAdika ke asadbhAva meM satva udaya nahi baMdhaka jAna / (176) stv-pttaa| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra- samaya ( 177 ) samyakdRSTijIva ke hote rAga dveSa mohAdi na mlAna / malina bhAva bina kevala pratyaya prAsrava hetu na hoM, matimAna ! jaba taka apane bhAva vikArI kare na cetana, tAvat leza-- karma vargaNAoM se kicit ba~dhate nahi sarvAtma pradeza / ( 178 ) Asrava aura badha ke kAraNa jJAnAvaraNAdika vasu karmoM ke baMdhana meM kAraNa cAra--- mithyA dRk , kaSAya, avirati saha yoga prAtma ke pramukha vikaar| inakA kAraNa pUrvabaddha karmoM kA udaya kahA bhagavAn / inakI anupasthiti meM hote kabhI na prAstrava-baMdhana mlAna / ( 176 ) yathA manuja ke udara madhya jo jAtA anna-pAna-mAhArajaThara agni ke mAdhyama se vaha pariNamatA hai vividha prkaar| rasa se rudhira mAMsa majjA vA vasA asthi vIryAdika ruup| vividha bhAMti svayameva pariNamita sapta dhAtu maya hoM tdruup| (177) sarvAtmapradeza-mAtmA ke sampUrNa pradeza / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ areerfuerr ( 180 / 1 ) tyoM cetana jaba nijasvarUpa se vicalita hokara karmAdhInapUrva baddha karmodaya kAraNa rAga dveSa kara baneM malIna / jJAnI zrAtrava baMdha na karatA, zrajJAnI rAgAdi vikArakara jJAnAvaraNAdika karmoM se ba~dhatA hai vividha prakAra | ( 180/2 ) jJAnI kA yaha artha ki jo hai rAgadveSa mohAdi vihIna / vItarAgatA binA na hotI kabhI zuddha paraNati svAdhIna / zAstra jJAna se grAtma tatva ko samajha, na kara mithyA zraddhAna / pApa kaSAya pravRtti virata ho, samyakjJAnI vahI mahAna / 84 iti AvAdhikAraH Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samayasAra-baimA saMvarAdhikAra ( 181 ) savara kA lakSaNa, kAraNa evaM bheda vijJAna nidarzana prAstrava kA rukanA saMvara hai, usakA hetu bheda vijJAna / prAtma tatva upayogamayI hai, krodhAdika se bhinna mahAna / darzana jJAnamayI hotA hai cetana kA upayoga, pravINa ! usase bhinna krodha mAnAdika hai kaSAya kI vRtti malIna / ( 182 ) jIba kA upayoga karma nokarma se bhI bhinna hai na hi jJAnAvaraNAdi karmamaya pariNamatA upayoga, nidAna / zarIrAdi nokarmoM se bhI usakI sattA bhinna mahAna / nahi upayoga madhya karate hai karma aura nokarma prvesh| donoM hI jar3arUpa, kabhI caitanyamayI pariNameM na leza / ullikhita bheda vijJAna se saMvara kA lAbha evaM bhevajJAna se ho jaba jIva svastha, mithyAtva vihIna / usI samaya zaddhAtma tatva kA darzana hotA use navIna / zuddha bhAvarata bana karatA nahi phira kiMcit rAgAdi malIna / jIvana meM karmAlava isase ho jAtA hai svayaM vilIna / (183) vilIna-gAyaba / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkrAdhikAra (14) udAharaNa pAvaka kA saMyoga svarNa pA hokara bhI saMtapta nidAna--- svarNa panA nahi taje tanika bhI; kintu nikhara banatA amlAna / tyoM jJAnI bhI ghora asAtA-udaya janya saha tIvra prahAra-- nahi svabhAva se vicalita hotA raMcamAtra bhI kisI prkaar| ( 185 ) jIva kI prati buddha-apratibuddha dazA isa prakAra nAnI sudRSTi se prAtma tatva anubhava kara zuddha, para ko apanA mAna, na rata ho, vahI vastutaH hai pratibuddha / ajJAnI prajJAna tamAvRta raha kara baneM vikArAkrAMta / nita para dravya bhAva apanAkara apratibaddha rahatA digbhAMta / ( 186 ) paramAtmA kauna banatA hai ? anubhava kara zuddhAtma tatva kA jo bana rahatA hai tallIna / vaha zuddhAtma dhyAna se karatA zuddha prAtma hI prApta pravINa / kintu azuddha anubhavana karane vAlA rAgI jIva malIna-- apane ko azuddha hI pAtA apratibuddha saMjJAna-vihIna / (185) pratibuddha-jisameM jJAna jAgrata humA hai, shaanii| tamAvRtta-aMdhakAra se DhakA humA / (186) saMjJAna-samyaktAna / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 187 ) savara kaba aura kisa prakAra hotA hai ? zubha yA azubha vacana mana tana ko vaza pravRttiyA~ kara niHzeSa nijasvarUpa meM nija ke dvArA zAMta bhAva se kareM praveza / samyak darzana jJAna caraNayut satata svAnubhavalIna pravINaanya vastu ko bAMchAtroM se rahakara virata svastha svAdhIna / ( 188 ) bAhyAbhyaMtara sarva saMga se hokara pUrNa mukta, niSkAma / aAtma dvAra pAkara nijAtma ko usameM hI karatA vizrAma / karma aura no karma dravya para nahiM kiMcit bhI dekara dhyAna / anupama prAtmadhyAna rata hokara karatA cidAnanda rasapAna / ( 186) vaha zuddhAtmatattva kA jJAtA dRSTA svAnubhUti saMlIna / prAtmAzraya le bana jAtA hai-pAvana karma kalaMka vihIna / saMvara kI basa yahI rIti hai-jJAtA dRSTA raha amlAna / rAgadveSa maya sarva vikRti taja karanA cidAnaMda rasa pAna / (187) ni:zeSa samasta / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavarAdhikAra (160 ) saMvara kA krama rAga dveSa kA mUla jina kathita karmazaktiyA~ hI hai mlAna / jo mithyAtva kaSAyAdika jar3arUpa, kathita hai adhyavasAna / inake udaya kAla rAgAdika bhAva jIva kara vividha prakAra / karma bandha karatA, karmoM se , deha, deha-pratiphala saMsAra / (161) rAgadveSa mohAdi vikArI bhAva satata prAsrava ke dvAra / jJAnI bane nirAstrava, inakA kara prabhAva, nija rUpa saMbhAra / yataH vinA kAraNa na kArya ho yahI prAkRtika vasta-vidhAna / prAstrava bhAva vikAra na hoM to, prAstrava kA bhI ho avasAna / ( 192) savara se lAbha karmoM kA pAlava rukane se, no karmoM kA bhI avirAmahotA sahaja virAma niyama se, prAtma tabhI pAtA vizrAma / karma tathA no karmo kA jaba saMvara ho paripUrNa pavitra / taba saMsAra saMsaraNa kA bhI aMta svayaM ho jAtA, mitra ! iti saMvarAdhikAra (190) madhyavasAna-bikArI bhAva / isake yo mada haiM 1 jIva gata 2 pudgalagata / jovagata madhyavasAna-mithyAtva rAgaDhavAdi bhaay| pudagala-madhyavasAna-mithyAtva kaSAyAdi zakti pariNata karma prkRtiyaaN| pratiphala-jo badale meM prApta ho| (161) pt:-kyoNki| (192) virAma-kAvaTa / vizrAma-zAMti / saMsaraNa-paribhramaNa / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namayasAra-bamava nirjarAdhikAra ( 193) samyakdRSTi ke bhoga bhI nirjarAke nimitta hai jar3a-cetana dravyoM kA karatA jo sudRSTi aiMdriya upabhoga / karma nirjarA kA nimitta vaha bana rahatA hai sahaja niyoga / yataH bhoga meM tanmaya ho nahi rasa letA vaha raMca pravINa / yoM naba karma nahIM baMdhate hai, udayAgata ho jAyeM kSINa / ( 194) dravya nirjarA meM bhAva nirjaga kAraNa hai para dravyoM ke bhoga samaya jo sukha dukha hote hai utpanna / unheM jAnatA, kintu na hotA tanmaya svayaM vikArApanna / yataH karmaphala meM sudRSTi ko vidyamAna rahatA samabhAva, ataH na nava karmoM se baMdha kara, baddha karma karatA vaha chAra / (193) aindriya-indriyoM sNbNdhii| niyoga-sagama / udayAgata-udaya meM Aye hue / (194) basakarma-paMdhe hue karma / chAra-paSTa / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narjarAdhikAra ( 195) dRSTAMta dvArA jJAna sAmarthya pradarzana viSa bhakSaNa kara bhI kumRtyu se jyoM baca jAe vaidya pravINa / tyoM udayAgata karma phaloM meM jJAnI rahatA baMdha vihIna / bhakSaNa pUrva naSTa kara detA vaidya maMtra se jyoM viSa zakti / tyoM jJAnI nava baMdha na karatA sukha dukha bhoga binA prAsakti / dRSTAMta dvArA vairAgya mAmarthya pradarzana / yathA vyAdhi ke pratIkAra hita karake bhI jana madirA pAnamatta na hotA, yataH pAna se pUrva milAtA auSadhijAna / tyoM yadi aratibhAva rata raha kara karanA par3a jAe upabhoga / nUtana karma na bA~dha, purAtana kA karatA vaha sahaja biyoga / ( 197/1 ) vairAgya dvArA nirjarA kA samarthana udAsIna raha sevana kara bhI sevaka nahi banatA samadRSTi / nahi sevana kara bhI rAgojana karatA satata baMdha kI sRSTi / yathA sevakoM dvArA svAmI hita ho jo AdAna pradAna / svAmI hI tallAbha hAnimaya pratiphala pAtA niyama pramANa / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-mana ( 1972 ) hai sudRSTi meM nihita zaktiyA~ jJAna aura vairAgya mahAna / praudAmInya bhAvarata raha vaha viSaya virata rahatA amlAna / vItarAgatA se pari lAvita antadRSTi svastha svAdhIna / rahatA baMdha vihIna, kiMtu nita rAgI karatA baMdha navIna / ( 168 ) mAmyakdRSTi kA mva-para meM sAmAnya pratibhAsa zrI jina kathita vividha karmoM ke hai vipAka maya jo pariNAma, mama svabhAva nahi ve samagrataH maiM ikajJAyaka bhAva lalAma / yoM saMdRSTi satata rahatA hai prAtmasAdhanA meM tallIna / vItarAga darzana prasAda se usake hote baMdhana kSINa / ( 196 ) samyakdRSTi kA mva-para me vizeSa pratibhAsa pudgala karma vipAka janita jo hote hai rAgAdi vibhAva / nahi kadApi ye mamasvabhAva hai, mama svabhAva cira jJAyakabhAva / rAgadveSa mohAdika jitane bhI saMbhava hai AtmavikAra / va saba mamasvarUpa nahi, mai hUM jJAnAnaMdamayI avikAra / ( 197/2) pari sAvita-imA hunaa| (198) samagrata. pUrNa rIti se / mama-mere / (166) prtimaas-maan| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra ( 2001 ) bheda vijJAna kA mAhAtmya evaM samyak dRSTi svAtma ko jJAyaka bhAva svabhAvojAna / sarva karma evaM tatphala meM nahi karatA rAgAdika mlAna / usame vidyamAna rahatA hai jJAna virAga-bhAva amalIna / jisase nizcaya mukti pathika bana satata karma mala karatA kSINa / ( 2002 ) rAga dveSa meM sanA huA hai aMtaraMga jisakA vibhAMta / phira bhI ghoSita karatA vaMcaka- mai hUM samyakdRSTi, nitAMta / mujhe tanika nahi karma baMdha-yoM mAna garva se banA svachaMda / vaha pApI samyaktva zUnya jana kATegA kaise bhavaphaMda ? (201) aNumAtra bhI rAga karanevAlA samyakdRSTi nahI hai aNu jitanA bhI vidyamAna hai yadi ghaTa meM rAgAdi vibhAva / prAtma jJAna parizUnya vyakti vaha siddha isI se svataHsvabhAva / usane nahIM prAtma pahicAnA para meM kara sukha bhrAMti nitAMta / hokara bhI siddhAMta-siMdhu kA pAraga-rahA bhrAMta kA bhrAMta / (2002) vibhrAMta-vizeSa mohI (2.1) siddhAMta siMdhu pAraga-sampUrNa zAstro kA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 202/1 ) ukta kathana kA samarthana jisane nahIM prAtma ko jAnA vaha anAtma kyA samajhe dIna ? sva-para bheda vijJAna binA vaha kaisA samyagdRSTi pravINa ? jIvAjIva tatva bina samajhe rAgAdika nahi hote zAMta / rAga bhAva bina chuTe vyakti bhI samyakdRSTi nahIM nirghAta / ( 202 / 2 ) zakA-samAdhAna rAgI samyakdRSTi na hotA bhagavan ! yaha dUSita siddhAMta / prAgama meM sarvatra kahA hai, jaba sarAga samyaktva nitAnta / suno, bhavya ! hai kathana yahAM para vItarAga samyaktva pradhAna / vItarAgatA prApti lakSya hai, itara pakSa saba gauNa, nidAna / ( 202/3 ) sabodhana yaha prANI saMsAra dazA meM rAga dveSa rata huvA pramatta / para pava-nijapada mAna bana rahA satata apada meM hI saMtapta / bhavyabaMdha ! aba to saceta ho, apanA pAvana pada pahicAna / tU nizcita caitanya dhAtu hai, rAga dveSa hai maila samAna / (202/1) nirdhAnta-prama rahita / (202/2) pada-sthAna, svlp| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mirjarAdhikAra ( 203 ) anya dravya bhAvAzrita hote nija me jo caitanya vikArabe saba nahi tava pada ho sakate, tU zuddhAtma tatva avikAra / taja saba para pada, svapada grahaNa kara jJAnavirAga mayo nirdhAnta / svAbhAvika jo zAzvata pAvana eka zuddha cidrapa nitAMta / ( 2041 ) jJAna ke bheda vyavahAra se hai, nizcaya se nahI mati, zruta, avadhi tathA mana-paryaya kevala gata jo bheda aneka / naya vyavahAra pramANa sahI hai, nizcaya jJAna cetanA eka / honAdhika hotA rahatA jyoM ravi prakAza dhana paTalAdhIna / kiMtu vastutaH ravi prakAza hai eka, akhaMDa, svastha, svAdhIna / ( 204/2 ) jJAnAzraya lene me aneka lAbha tathA jJAna bhI prAtmAzrita hai eka akhaMDa nitya sarpa / jisakA Azraya le yogIjana pAte paramAnaMda anUpa / yat prasAda hoM naSTa mAMtiyA~, karma zaktiyA~ hotI kSINa / evaM rAgAdika paraNAtiyA~ jIvana meM ho jAya vilIna / (203) cirasthAyI-avinAzI / samupalabdha-prApta, hAta / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 204/3 ) eka bhrAti aura usakA nirAkaraNa / kucha jana kahate - 'jIva sarvathA hI vizuddha hai sUrya samAna / kevalajJAnamayI hokara bhI bAhay dRSTi hI dikhatA mlAna / , yaha bhrama hai priya ! yataH vikRtirata baddha jIva nahiM zuddha prabuddha / ajJAnI asaMyamI paryaya-dRSTi karma saMzliSTa ashuddh| ( 204/4 ) jIva kisI naya se zuddha aura kisI naya se azuddha syAdvAda dvArA _ siddha hotA hai| zuddha nayAzrita jIva zuddha hai itara nayAzrita vahI azuddha / anekAMta darzana susiddha hai syAdvAda naya kara aviruddha / dravya dRSTi se prAtma-prAtma hai anya dravyabhAvAdi vihIna / ataH zuddha hai, para azuddha vaha rAga dveSa rata rahai malIna / ( 205 ) bhavyAtma-sabodhana bhavya ! cAhatA yadi karmoM se mukti aura pAvana pada prApti / tadi jJAyaka bhAvAzrayale tU, jisase ho kRta baMdha samApti / kAyakleza Adika aneka vidha tapazcaraNa kara bhI ajAna / vItarAga vijJAna vinA nahi pAve pada nirvANa mahAna / (204/3) saMzliSTa-cipaka kara ekameka mile hue pUdha pAnI ke samAna ho jAne vaalaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra ( 206/1 ) ataH bhavya ! tU jJAna bhAva meM rata ho, taja mithyAtva nidAna / rAgadveSa paraNati se bacakara ruci se jJAnAmRta kara pAna / prAsvAdana kara isa kA hI jo ho jAye saMtuSTa prayoNa / vahI atIndriya sukha sAgara meM keli karai zAzvata svAdhIna / ( 206/2 ) atula jJAna citAmaNi rAjita, vara pracitya sAmarthya nidhAna / tU sarvArtha - siddhi saMbhUSita svayaM deva-cidrUpa mahAna / sva-pada viraca, jo ajara amara hai, nirvikAra zAzvata sukhalAna anya parigraha ko ciMtA kara kyoM vyAkula hai bana anajAna ? ( 207 ) prAtmabhinna jar3a-cetana jitane vidyamAna hai bhAva anaMta / jJAnI kauna kahegA unako ye saba mere hI hai, saMta ! yataH sva jo hai vahI rahegA ataH sva ko tU kara pahicAna ! sva meM sva ko saMprApta vyakti ho pAtA-pada paramAtma mahAna / (206/1) keni-koTA / zAzvata-sthAyI / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 208 ) jJAnI ke ucca vicAra / maiM para banajAUM to, nizcita hI Atma tatva kA hogA nAza / para bana jAne para na svayaM meM raha sakatA caitanya prakAza / jJAnapuMja maiM deva svayaM hU~ sarva parigraha mujha se anya / jJAyaka bhAva svabhAvI hUM maiM anya bhinna saba pudgala janya / ( 206 ) jJAnI kA parigraha meM paratvakI bhAvanA chida jAye, bhida jAye athavA vilaya pralaya ko ho saMprApta / kisI dazA meM bhI na parigraha svatva kabhI kara sakatA prApta / deha geha dhana jana saba para hai, para hI rahate sarva prakAra / yoM jJAnI nizcaya kara rahatA svastha, parigraha gina kara bhAra / ( 210 ) jJAnI kI pariNati vaha jJAnI puNya kyoM nahI cAhatA icchA ko hI kahA parigraha, jo niraccha vaha parigrahahIna / jJAnI raha niraccha nahika ratA dharmecchA bhI raMca pravINa / prAtma jJAna sampanna sAdhu ke aihika sukha samRddhi ko honacAha na rahatI, ataH puNya kI bAMchA karatA nahIM malIna / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra ( 211) jabaki parigraha icchA hI hai, cAhe vaha ho kisI prakAra / yUM na pApa ko bAMchA karatA saMjJAnI jo virata-vikAra / krodha mAna mAyA lobhAdika rAga dveSa mithyAtva nidAna / saba saMkalpa vikalpa vyAdhitaja nija,meM rama rahatA, matimAna ! ( 212--213 ) asana pAna kI cAha aMtataH icchA hI hai eka prakAra / ataH va jJAnI asana pAna kI icchA kara banatA savikAra / yadyapi asana pAna karatA vaha, kiMtu niraccha rahe tatkAla / anAsakta rahatA jJAyaka bana pAtma sAdhanA lIna trikAla / ( 214 ) isa prakAra jJAnI ke hotA sarva parigraha kA parityAga / icchAtroM kA dAsa na banakara, dhAraNa karatA pUrNa virAga / bAhya viSayacitA vimukta ho pAvana paramAnaMda svarUpasvAnubhUti rasa pAna magana bana dhyAtA vaha cidrUpa anUpa / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 215/1 ) indriya bhoga sahaja hI meM jo jJAnI ko hote hai prAptanazvara jAna na ramatA unameM vaha virAga vaibhava saMprApta / evaM AgAmI viSayoM ko bAMchA kara hotA nahi mlAna / bhUtakAla meM bhukta bhoga bhI yAda nahIM karatA matimAna / ( 215/2 ) ajJAnI jIva kI dazA jIva moha vaza raha anAdi se satata svAnubhava zanya nitAMta / parameM sukha kI prAMta kalpanA karatA calA A rahA mAta / dukha sahate bIte ananta yugamRgatRSNA para huI na zAMta / phira bhI viSaya vAsanA viSameM sukha ko khoja rahA digbhrAMta / (216/1) ___ jJAnI paryAyoM ko jAnatA huA bhI dravya dRSTi rakhatA hai jo jAne vaha vedaka, jAnA jAtA vedya vahI, matimAna ! vevaka vedya bhAva kA pratikSaNa hotA rahatA nAza, nidAna / jo bAMchA karatA vaha priya kI prApti kAla taka rahe na dIna / jo priya prApta huvA hai usako uttara kSaNa paryAya vilIna / (216/1) vedaka-anubhava karane vaalaa| vedha-jisakA anubhava kiyA jaave| uttarakSaNa usa maNa ke anantara (dUsare kSaNa meM) tvarita-zIghra / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra 100 ( 216/2 ) prati pala naSTa ho rahe vedaka, vedya-bhAva paryAya vikAra / nazvara zoloM meM jJAnIjana nahI ulajha te bana savikAra / paryAyAzrita matibhrama hotA, use kSINa kara tvarita pravINa / jJAnI zuddha svabhAva bhAvakA anubhava kara rahatA svAdhIna / ( 217) sukha dukha karma phaloM me jJAnI rAga dveSa nahI karatA iMdriya bhogoM ke nimitta se dehAzrita sukha dukha hoM mlAna / rAgadveSa jIvAzrita hote, baMdha hetu dvaya adhyavasAna / nahi saMsAra deha bhAgoM meM ye jJAnI ke hoM utpanna / vaha rahatA jJAyaka bhAvAzrita, varavirAga vaibhava sampanna / (218 ) jJAnI ko navIna karmoM kA baMdhana hone kA kAraNa yataH jAnatA vaha cetana ko pudgalAdi dravyoM se bhinna / phalataH jJAnI para dravyoM meM rAga dveSakara ho nahi khinna / karmamadhya rahakara bhI yoM vaha karma rajoM meM ho nahi lipta / yathA paMka meM par3A svarNa zuci-rahatA usameM sadA alipta / (217) madhyavasAna-vikAra / (218) paMka kiicdd'| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 216 ) ajJAnI ke baMdha hone kA kAraNa udyAnoM meM kusuma nirakha jyoM bAla macalatA kara anurAga / moha vivaza ajJAnI bhI tyoM para dravyoM meM karatA rAga / karma baddha vaha pahile hI hai, phira karatA, durbhAva nitAMta / phalataH karmabaddha ho rahatA yathA loha kardama-pAkrAMta / ( 220-221 ) jJAnI kA jJAna anya ke dvArA ajJAna rUpa nahI pariNamatA zaMkha sacittAcitta dravya kA bhakSaka hai yadyapi avirAma / kintu svayaM kA zukla bhAva taja vaha para kRta hotA nahi zyAma / tyoM jJAnI bhI virata bhAva se vividha vastu kA kara upabhoga / nahiM ajJAna rUpa pariNamatA svAtmAzrita jisakA upayoga / ( 222--223 / 1 ) prANI prajJAparAdha svayaM hI vaza ajJAna rUpa pariNamana karatA hai| yathA zaMkha zuklatva tyAga jaba svayaM pariNameM kRSNa svarUpa / usakI yaha paraNati usameM hI ho rahatI hai sahaja virUpa / tyoM prANI prajJAparAdha vaza karatA jaba rAgAdi vikAra / taba prajJAna rUpa pariNama kara ajJa svayaM banatA savikAra / (219) loha lohA / krdm-kocddh'| (222) prtaapraadh-mtiprm| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra ( 223/2 ) vastu ke pariNana me nimitta aura upAdAna kA spaSTIkaraNa abhiprAya yaha hai ki vastu meM sarva pariNamana vividha prakAra hotA nizcita nija svabhAva se anya na kara sakatA savikAra / bAhya vastu hotI nimitta vaha, jo paraNati meM ho anukUla / pariNamatA jo svayaM kArya bana, upAdAna karaNa vaha mUla / (223/3 ) upAdAna eva nimitta kA dRSTAta kAryotpAdaka upAdAna-nija, para-nimitta-sahayogI jAna / kArya kAla ma hI nimitta vA upAdAna kA ho parijJAna / vaidya prakriyA kara zIzaka jaba svarNa rUpa pariNameM, nitAMtaupAdAna zIzaka rahatA taba vaidyAdika nimitta saMbhrAMta / ( 223/4 ) yoM bAhyAbhyaMtara nimitta kA kArya kAla meM ho sadbhAva / kabhI kahIM icchAnukUla bhI milajAte ve svataH svabhAva / jaba icchAnukala milate taba ahaMkAra kI hotI sRSTi : ahaMkAra mamakAra na karatA kintu kabhI jo samyakdRSTi / (223/3) zIzaka-zIzA (eka dhaatu)| prakriyA-vizeSa rAsAyanika vidhiyAM (zIze ko svarNa banAne kI kriyaayeN)| (223/4) bAhyAbhyaMtara-aMtaraMga (bhItarI) aura bahiraMga (bAhirI) saSTi-racanA, utpatti / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 samayasAra-vaibhava ( 223/5 ) upAdAna evaM nimitta hai svaparAzrita kAraNa vyavahAra / kArya binA saMbhava nahi hotA ubhaya kAraNoM kA nirdhAra / jananI janaka kauna kahalAve huI na hove yadi saMtAna / evaM niyamita parasparAzrita hai saba kAraNa kArya vidhAna / ( 223/6 ) jinakA AlaMbana lene se hotI kArya siddhi sampanna / una meM bhI nimitta kAraNatA nirapavAda hotI niSpanna / jinavANI suna jaba hotA hai bhavya jIvako samyaka jJAnataba vANI nimitta kahalAtI, upAdAna vaha vyakti sujAna / ( 224--225 ) ajJAnI sakha hetu karma kartA aura usakA phala bhogatA hai isakA dRSTAMta dvArA samarthana dhana kA icchuka vyakti nRpati kI jaba sevA karatA dinarAta / taba prasanna hokara narapati bhI karatA usakI pUrI prAza / tyoM iMdriya sukha bhoga prApti hita jIva karma karate avirAma / ba~dha kara karma unheM pratiphala deM, tatpazcAt kare vizrAma / (223/5) sva-jo svayaM kArya rUpa pariNamana kare vaha (upAdana) / para-jo kArya rUpa pariNamana karate hue ko sahayogI bana jAya (nimitt)| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra 104 ( 226---227 ) / jJAnI viSaya sukha hetu karma na kara usake phala kA bhoktA bhI nahI banatA vahI vyakti jaba vRtti hetu nahi sevA karatA, bana svAdhIna / taba nRpa bhI sukha sAmagrI se vaMcita karatA use pravINa / tyoM hI samyakdRSTi na karatA jaba viSayoM hita kArya sakAma / taba kucha bhI phala dAna na dekara karma prakRtiyA~ leM vizrAma / ( 228 ) samyakdRSTi kI ni zaMkatA samyakdRSTi sadA rahatA hai jIvana meM niHzaMka nitAMta / atula prAtma vaibhava bala pAkara nirbhaya rahatA bana nirghAta / iha-paraloka, agupti, arakSA, maraNa, vedanA yA aAtaMka / akasmAt ina saptabhayoM se svataH mukta ho, baneM nizaMka / ( 226 ) usakI niHzakatA nirjarA kAkAraNa mAgama vaNita duHkha hetu haiM samutpanna caitanya vikAra / tathA kathita mithyAtva aviramaNa yoga kaSAya baMdha ke dvAra / inheM baMda kara virata bhAva rakha karatA cidAnaMda rasa pAna / saMvara pUrvaka baddha karma kA yUM karatA kramazaH avasAna / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 230/1 ) samyakdRSTi kI niSkAMkSitA makti sAdhanA hetu niraMtara dharmArAdhana kara abhirAma / anAsakta bana karmaphaloM kI cAha na kara rahatA niSkAma / para meM sukha bhama se hotI hai viSayoM kI bA~chA utpanna / ataH na para viSayoM kA bAMchaka hotA vaha sudRSTi sampanna / ( 230/2 ) anAsakta se hI hote hai banda karma bandhana ke dvAra / karma nijarrA bhI usake hI hosakatI jo virata vikAra / viSayoM meM sukha mAna ho rahA unameM jo pAsakta nidAna / samyakdRSTi vyakti vaha kaisA graMtha paThana kara bhI anajAna ? SP ( 231/1 ) ucca-nIca,nirdhana-samRddha yA rugNa-svastha paryAya vikArasamutpanna hote hai jitane bhI jIvana meM vividha prakAra / tathA zubhAzabha sparza gaMdha rasa rUpa paudgalika paraNati jAna / iSTAniSTa kalpanAyeM kara vaha sudRSTi nahi banatA mlAna / (231/1) rugnn-rogii| hote hai jitapa paudgalika latA mlAna / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra 106 ( 23112 ) jinheM vastu dharmoM meM hotI iSTAniSTa kalpanA hIna / unheM jugupsA hotI, para kI hIna dazAeM nirakha malIna / kintu tatva jJAnI na jugapsA karatA kicit bhI bhramahIna / sama bhAvI banakara rahatA hai prAyaH prAtma sAdhanA lIna / ( 232 ) amUDhAdRSTitva samyakdarzana ke prasAda se pAtA vaha jaba dRSTi navIna / loka tathA pAkhaMDi mar3hatA usakI hotI tvarita vilIna / nutana camatkAra lakha jaga meM mohita hote mUr3ha mahAna / kiMtu sudRSTi kudevAdika meM hotA nahi AkRSTa sRjAna / ( 233 ) upagUhanantra pratipala apane doSa DhUMDha kara unheM naSTa karatA hai kauna ? evaM para kRta doSa nirakhakara dhAraNa kara rahatA hai mauna ? vaha sudRSTi hI hai, jo rahatA siddha bhakti rata satata mahAna / mithyAtvAdi naSTa kara karatA prAtmika guNa vikasita amlAna / (231/2) jugupsA-lAni / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 samayasAra-vaibhava ( 234 ) samyakadRSTi kA sthitikaraNatva viSaya vAsanAoM kA urameM AtA jaba adamya tuphAna / mAnava mana unmArgo bana taba ho jAtA hai patita nidAna / kiMtu sudRSTi na vicalita hotA kisI pralobhana vaza svAdhIna / susthiti karaNasvapara kA kara vaha karma kATatA satata malIna / ( 235 ) samyakdRSTi me vAtsalya makti mArga meM sAdha traya para rakhakara vatsala bhAva nitAMta / darzana jJAna caraNa sAdhana rata vaha rahatA nizchala nirdhAnta / prAtmadharma meM ruci-sudRSTi kA hai nizcaya vAtsalya mahAna / dharma-dhAmameM vatsa vat sahaja prema-bhAva vyavahAra pramANa / ( 236 ) samyakdRSTi kI prabhAvanA prAtma ananta zakti anubhava kara vidyAratha meM ho AsIna / dhyAna khaGga se prAtma vikRti ripudala karatA jo kSINa pravINa / vahI vIra bana svAtma prabhAvaka nava baMdhana kA kara avasAna / baddha karma paripUrNa naSTa kara pAtA pada nirvANa mahAna / iti nirjarAdhikAra : Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 baMdha-adhikAra ( 237/1 ) badha kA svarUpa bAhyAbhyaMtara kAraNa pAkara karatA jIva malina pariNAma / tannimitta pudgala aNuoM meM bhI, vikAra hotA avirAma / jala-payavat jar3a cetana kA taba ho saMzleSa rUpa saMbaMdha / prAligita hoM ubhaya paraspara, yahI tatva kahalAtA baMdha / ( 237-238 ) baMdha kA kAraNa aura dRSTAMta dhUli bahula dhUsara pradeza meM mudgarAdi le kara meM zastra-- tailAdika mardana kara karatA jaba vyAyAma malla nirvastravAMsa, tAla, kadalI dala, para bhI kara vaha bAraMbAra prahAra-- sacita, acita dravyoM kA karatA chedana bhedana vividha prkaar| ( 236 ) ghAta aura pratighAtamayI hai jisakA saba vyApAra prazAMtaisa vyAyAmazIla jana ko-jo ceSTamAna hai satata nitAntadhUli cipakatI kyoM kara tana meM? prazna yahA~ yaha hai gaMbhIrazastra, pradeza, zarIra-kriyA yA anya hetu kyA soceM dhIra ! Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-saMbhava ( 240-241 ) badha hetu kA spaSTIkaraNa tana ko taila sacikkaNatA hI usakA dikhatA kAraNa eka / dhUpa cipakatI nahi zarIra meM ceSTAe~ kara anya aneka / tyoM mithyAtvagrasta jana banakara nita rAgAdi vikArAkrAMta - karma rajoM se baMdha rahatA hai-mana vaca kAya kriyA kara bhAMta / ( 242-243 ) badha hetu ke abhAva me baMdha kA abhAva yahI malla tana prakSAlana kara jaba bhI na kara taila abhyaMga-- dhUli bahula vyAyAma sadana meM mudgarAdi lekara bhI saMga-- tAlapatra kadalI vaMzoM kA chedana bhedana kara avirAma. sacit acit dravyoM kA karatA-ghAta, na le kiMcit vizrAma ( 244-245 ) ukta sakala ceSTAeM nAnA-astroM se bhI kara niSpanna / kyA kAraNa jo dhUli kaNoM se nahiM tana hotA hai prApanna ? rajakaNa baMdhana kA samaprataH nizcaya se kAraNa hai eka-- taila sacikkaNatA zarIra kI, vapu ceSTAe~ nahIM aneka / (240) vayu-zarIra / (242) madhyaMga-mAliza / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 110 ( 246 ) samyakdRSTi ko baMdha kyoM nahIM hotA tyoM sudRSTi ke mana vaca tana se saMbaMdhita saba kriyA kalApavItarAga paraNati ke kAraNa nahiM banate baMdhana-abhizApa / rAgAdika durbhAva baMdha ke kAraNa hai, raha unase dUra--- vaha svacchanda karatA pravRtti nahi, jisase baMdha na hotA kruur| ( 247 ) samyak aura mithyAdRSTi kI zraddhA me atara 'mai parako mAyA para se mArA jAU~ yoM anajAnamAMti vivaza jo nahIM samajhatA tatva rahasya nipaTa nAdAna / vaha saMmUDha, mUDha, mithyAtvI yA bahirAtama hai digbhAMta / isase bhinna sudRSTi vastutaH rakhatA sat zraddhAna nitAMta / ( 248-246 ) prAya karma ko parisamApti hI kahalAtA hai maraNa, nidAna / tU na prAya kSaya kara bhI kahatA 'maiM para ko mArA' anajAna ! yataH maraNa zrImajjinendra ne kahA prAyukA hI avasAna-- prAyu na kSaya kara sakatA koI rakha kara bhI sAmarthya mahAna / (247) saMbhU-moho / sat-samyak, ThIka / (248) avasAna-prasa / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 250-251 ) maiM para ko jIvana dUM yA para mujhako deve jIvana-dAna / yoM bhama buddhi jise hai, vaha hI mithyA mati hai mar3ha mahAna / udaya prAyu kA yataH jahA~ taka tAvat rahatA jIvana, mitra ! AyudAna tu nahi karatA, taba jIvadAna kI bAta vicitra / ( 252-253 ) uparokta kathana kA puna samarthana / Ayu udaya meM hI jote hai jaba ki jIva jina vacana pramANa / AyadAna kara sake na koI, ataH na para kRta jIvana dAna / evaM nija ko para kA, para ko nija kA sukha-dukhadAtA jAnajo hotA saMmUDha bhAMti vaza-vaha jJAnI kaisA, prajJAna ? ( 253-254 ) jJAnI kI zraddhA yathArtha hI yUM rahatI nirdhAnta nitAMta / sukha dukha-pUrva karma kRta phala haiM, nahiM para datta ubhaya sammAMta / jIvana-maraNa, hAni lAbhAdika jaba svakarma phala siddha, nidAnaphira kyoM karma phaloM kA dAtA samavaza bana, karatA abhimAna ? (250/251) tAvat-taba taka / (253) nibhAta-bhrama rahita / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-adhikAra ( 255-256 ) karmodaya meM hI hote hai sukha dukha samutpanna, matimAna ! unheM kauna de sakatA? yaha to bhrama hai-koI kara pradAna / hameM tumheM sukha dukha kA dAtA-anya nahIM koI, sambhrAnta / svakRta karma phala ho pAte hai saMsArI jana sakala nitAMta / ( 256-257 ) sukha-dukha meM hama-tuma nimitta hai, ve yadyapi hoM karmAdhIna / unameM harSa viSAda na kara vara-jJAnI rahatA baMdhana hIna / mare, jiye yA sukha dukha pAye jabaki jIva nija karmAdhIna'para ne mArA yA ki dukhAyA' hai yaha mithyA mAMti malIna / ( 258-256 ) para na mare yA dukhI na hove-yaha bhI pUrva karma phala jAna / 'maiM mArA yA dukhI kiyA nahiM tajo mAnasika mAMti, nidAna / sukhI dukhI meM karatA para ko evaM ahaMkAra vaza dona-- jIva zubhAzubha karmoM kA hI baMdhana karatA nitya navIna / (255) smutpnn-paithaa| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaizya ( 260-261 ) 'para ko sukhI dukhI mai karatA' yU hotA jo adhyavasAna / puNya-pApa karmoM kA bandhaka vaha bana rahatA sUtra-pramANa / mai jIvoM ko mArUM athavA unako dUM jIvana kA dAna / yaha bhI pApa-puNya baMdhaka hai-samudbhUta jIvAdhyavasAna / ( 262--263 ) hisAdi parAzrita na hokara apane bhAvoM para nirbhara haiM jIva mareM yA jiyeM, unheM mAro-matamAro; kiMtu, pravINa ! adhyavasAna bhAva taba hote nizcaya baMdhana hetu malIna / hiMsA sama mithyA bhASaNa yA karanA grahaNa adattAdAna / maithuna aura parigraha-bhAvoM se anuraMjita jIva-nidAna ( 264 ) savikArI bana azubha rUpa meM pariNata ho bana jAtA mlAna / tanimitta pApAsrava pUrvaka baMdhana meM hotA avasAna / evaM satya, acaurya brahma, yA aparigraha meM zubha pariNAma jo hote .ve puNyabaMdha ke hetu kahe zrIjina-niSkAma / (260) madhyavasAna-vikArI na samudbhUta-utpanna huaa| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 114 ( 265/1 ) vAhya vastuoM ke Alabana se adhyavasAna hote hai aura adhyavasAnoM se badha hotA hai jIvoM meM jitane bhI hote adhyavasAna bhAva utpanna / ve saba bAhya vastuoM kA hI prAlaMbana le hoM niSpanna / kiMtu tanika bhI bAhya vastu kRta baMdha nahIM hai kvacit navIna / vaha hotA prajJAparAdha vaza kaluSita adhyavasAnAdhIna / ( 265/2 ) eka prazna karma baMdha yadi bhAvoM se hI hotA hai sampanna nitAMta / bAhya vastu kA tyAga tadA kyoM karate hai muni gaNa saMbhrAMta ? rAjya-pATa, dhana vaibhava parijana aura svajana taja kara vanavAsa / tIrthakara pada prApta vyakti bhI bAha ya saMga taja barna udAsa / ( 2653 ) prazna kA samAdhAna adhyavasAnoM kA kAraNa hai bAhya vastu kA saMga malIna / ataH tyAjya hai; kiMtu baMdha ho svAdhyavasAnAzrita hI hIna / yadyapi adhyavasAna binA nahi bAhya vastu kRta baMdha navIna / phira bhI adhyavasAna tyAga hita bAhya saMga hai tyAjya malIna / (265) pratAparAdha-matima gamya doss| (265/3) svAdhyavasAnAdhita-apane vikArI bhAvoMpAbhitAtyAya-chor3anemombA . . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 samayasAra - vaibhava ( 266 ) adhyavasAna sampUrNa anarthoM kI jar3a hai para ko sukhI dukhI meM karatA, bA~dhUM yA ki karUM unmukta yahI vAsanA tava nirthikA - mithyA mahAbhrAMti saMyukta / isa vaza cetana ho rahatA hai mithyA ahaMkAra meM lIna / karma baMdha kara bhava saMtati meM bhaTaka rahA bana bhrAMta malIna ? ( 267 ) adhyavasAna svArtha kriyAkArI nahI hai adhyavasAnoM ke nimitta se karma baMdha karate jana bhrAMta | kitu mukti patha kA zrAzraya le baMdhavihIna bane nirbhrAnta : he priya ! yadi yaha niyama satya hai jina varNita zaMkAtikrAMta / phira tU ne kyA kiyA anya prati bana kara vyartha vikArAkAMta ( 268 ) adhyavasAno kI bhartsanA kaheM kahA~ taka adhyavasAnoM kI dukha gAthA tumheM, nitAMta / ina vaza jIva jahAM bhava dharatA hotA vahIM sadA digbhrAMta / deva naraka nara tiryaggati meM ho saMprApta zubhAzubha deha / Atma use hI mAna prAMti vaza, puNya pApa meM karatAsneha ? (266) unmukta - baMdhana mukta, / mirvikAvya.. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 116 ( 266 ) lokAloka, jIva pudgala vA dharmAdharma kAla sambhrAMta / adhyavasAnoM dvAra mAnatA - mere hai saba dravya nitAMta | mAraka bhava ghara baneM nArakI - zvAna yoni ghara mAne zvAna / zrAtma svarUpa bhUla grama karatA, phira bhaTakatA banA prajAna / ( 270 ) adhyavasAnoM ke abhAva meM baMdha kA abhAva jina munivara ke asta hogaI adhyavasAnoM kI saMtAna / unheM tanika bhI karma baMdha kA avasara nahi AtA hai mlAna / hiMsana, karmodaya, jJeyArthaja, hote jo saMkalpa vikalpa | inheM nahIM karate jo yativara unheM karma raja lage na svalpa / ( 271 ) adhyavasAna kA svarUpa pradhyavasAna vahI jo hote vaibhAvika pariNAma malona / nAmAMtara inake nimnAMkita prAgamokta haiM bhraSTa pravINa ! buddhi, citta, vyavasAya, bhAva, mati, pariNAmAdhyavasAna / eka artha vAcaka haiM saba hI uparyukta paraNatiyAM mlAna / (266) zvAna - kulA / (270) hiMsana-hiMsA ke kArya / zethArthaja-jJAna ke viSaya mUta padArthoM se utpanna hone vAlA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 samayasAra-vaibhava ( 271/1 ) adhyavasAna vyavahAra naya kA viyaya hone se nizcaya naya dvArA vaha pratiSiddha hai parAzrayI ke sarva zubhAzubha hote ye pariNAma malIna / zuddha svAtma prAzraya pA munijana nija svabhAva meM rahate lIna / yoM nizcaya se ho jAtA saba para-prAzrita vyavahAra niSiddha / zuddha svAtma saMzrayo sAdhujana pAte pada nirvANa prasiddha / ( 272/2 ) paryAyoM kA satata pariNamana hI vyavahAra kahA amalIna / nizcaya hai dha va aMza vastu kA, ataH tadAzrayaNIya, pravINa ! vyavahArI saMkalpa vikalpoM meM hI ulajhA rahatA dIna / dhava svabhAva kA Azraya le muni karma zaktiyAM karate kSINa / ( 273 ) mamyaktva zUnya abhavya zubha kriyAo kA pAlana kara bhI mukta nahI hotA zrIjina kathita zIla, vrata, tapa yA samiti gapti vyavahAra caritra nita pAlana kara bhI abhavyajana mukti nahIM pAtA hai mitra ! dharma mUla svatvAnubhUti se jinakA jIvana zUnya nitAMta / ve ajJAnI vA asaMyamI bhrAMta pathika hI hai sambhrAMta ! (272/1) pratiSiddha-nisakA niSedha kiyA jAve / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dha-adhikAra 118 ( 274 ) abhavya ke mukta na hone kA kAraNa usa abhavyajana kA kyA kahanA, jo na makti mAne mati bhrAMta / prAcArAMga Adi zruta par3hakara bhI rahatA digbhrAMta nitAMta / zAstra paThana se lAbha kyA huaA, rucI na jisako prAtmavizuddhi ? bAhya kriyA sAdhana meM ho jo ulajhA rahatA hai mamabuddhi / ( 275 ) abhavya kI dhArmika zraddhA kA uddezya yadyapi karatA hai abhavya bhI dharma karma para dRr3ha zraddhAna / vaha lAtA pratIti bhI urameM, rucatA use dharma parijJAna / anuSThAna se dharma sparza kara deva- vaMdanA karatA dIna / kitu viSaya sukha prApti hetu hI, nahIM karma kSaya hetu malIna / ( 276 ) vyavahAra dharma kA svarUpa samyagdarzana kahA jina kathita tatvoM kA karanA zraddhAna / prAcArAMgAdika sUtroM kA paTana manana hI samyakjJAna / SaTkAryoM kI rakSA karanA hai samyakcAritra lalAma / yoM vyavahAra dharma vaNita hai zrI jina vacana dvAra abhirAma / (275) anuSThAna-kisI iSTaphala ke nimitta deva kI mArAdhanA krnaa| (276) lamAma-sundara / mniraam-sundr| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 2771 ) nizcaya dharma kA svarUpa nizcaya dharma prAtma hI hai-sad darzana jJAna caraNa meM lIna / pratyAkhyAna vahI hai pAvana-saMvara yoga svastha svAdhIna / Atma tatva upalabdha jise hai sArthaka hai usakA saba jJAna / darzana bhI usakA yathArtha hai saphala sakala cAritra mahAna / ( 277/2 ) nizcaya me vyavahAra svaya vilIna ho jAtA hai yoM nizcaya dharmastha yogi ke ho jAtA vyavahAra vilIna / yataH parAzraya nahi lekara vaha rahatA svAtma sAdhanAlIna / isa kAraNa nizcaya naya dvArA kiyA gayA vyavahAra niSiddha / nizcaya bina vyavahAra dharma kA-lopa-svachaMda vRtti pratiSiddha / ( 278--276 ) ___ AtmA kA rAgAdi adhyavasAna rUpa pariNamana para nimittaka hai isakA dRSTAMta dvArA samarthana zuddha sphaTika maNi sunA Apane, vaha na svayaM hotA hai rakta / japA kusuma ko saMgati pAkara hI pariNamatA bana anurakta / tyoM jJAnI kI zuddha cetanA svayaM na hotI vikRta, nidAna / mohAdika karmodaya dvArA anuraMjita ho banatI mlAna / (278) bayAkusuma-eka prakAra kA phUla, jo lAla hotA hai| anurakta- lAlimA sahita / anuraMjita-rAgamaya / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dha-adhikAra ( 280 ) jJAnI buddhipUrvaka rAgAdi na kara baMdhaka nahIM banatA prAtma lIna jJAnI nahi karatA rAga dveSa mohAdi vikAra / sva-para vastu kA rUpa jAna vaha svastha rahe paramArtha vicAra / krodha mAna mAyA lobhAdika kaluSita bhAva na kara matimAna / pAvana jJAyaka bhAva mAtra ko vaha letA hai zaraNa mahAna / ( 281-282 ) ajJAnI ke baMdha kyoM hotA hai ? vastu svabhAva na jAna tatvataH mithyAdRSTi jIva ajJAna / bhAMti vivaza rAgAdi bhAva kara karma baMdha karatA hai mlAna / isase siddha huA ki kaSAyoM se anuraMjita jo pariNAma - rAga dveSa mohAdi vizruta hai, vahI baMdha kAraka avirAma / ( 283 ) karma baMdha anya kina kAraNoM se hotA hai ? dravya bhAva dvArA vibhakta hai apratikramaNa apratyAkhyAna / ye bhI baMdhaka suprasiddha hai ubhaya vikRta jIvAdhyavasAna / ubhaya vikRtiyAM ho jAtI haiM jIvana meM samagra jaba kSINa-- taba jJAnI ke bhI na karma kA baMdhana hotA raMca pravINa / (281) vizrata-prasiddha / (283) vibhakta-vibhAjita, mevarUpa / pratikramaNa-pUrvakRta pApoM kA prAyazcita na krnaa| pranatyAlyAna-bhaviSya meM hone vAle pApo kA tyAga na krnaa| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 samayasAra-vaibhava ( 284 ) sArAMza kahane kA abhiprAya yahI hai-rAgAdika pariNAma malInajIvana meM anyAzrita hote karmodaya nimitta pA hIna / vikRta rUpa nahi pariNamatA jaba jAgRta hokara samyakdRSTi / nirvikAra paraNati ke kAraNa taba na baMdha ko hotI sRSTi / ( 285/1 ) kiMtu vahI karane lagatA jaba mohita ho rAgAdi vibhAva / tannimitta karmoM kA bhI taba baMdhana hotA svataH svabhAva / pratikramaNa pratyAkhyAnAzrita baMdhana karatA jIva kabhI na / moha na kara para dravya-bhAva meM, zuddha banA rahatA svAdhIna / ( 2852 ) dravya bhAva meM rahatA kevala naimittika-nimitta saMbaMdha / para na nimitta kabhI naimittika rUpa pariNamana karatA aMdha / rAgAdika paraNatiyAM hotIM pA nimitta karmodaya mlAna / yo nimitta ko dRSTi karma hI tatkartA, nahiM jIva nidAna / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha - zradhikAra' 122 ( 285 / 3 ) phira bhI jaba taka rAgAdika ke jo nimitta hote para dravya-unakA pratikramaNa nahi hotA yA ho pratyAkhyAna na labhya -- taba taka naimittika vibhAva kA bhI hotA nahiM pratyAkhyAna | prati kramaNa bhI nahi hotA, yoM tatkarttA hai cetana mlAna | C ( 286 / 1 ) adhaH karmAdi doSoM kA jJAnI akartA hai adhaH karma uddezika ye do zrAhArAzrita doSa doSa vizeSa | pudgala ke prAzrita varNita haiM, jJAnI inheM na kartA leza / anya vastu ke guNa doSoM kA karttA nahi hotA hai anya / jar3a pudgala zrAzrita doSoM kI Atma karta tA hai bhramajanya / ( 286 / 2 ) adhaH karma aura uddezika AhAra kA svarUpa hona pApa karmAjita dhana se prasana pAna jo ho niSpanna / vahI kiyA jAtA zrAgama meM zradhaH karma saMjJA sampanna / para nimitta nirmita samasta hI prasana pAna uddezika jAna / ina para dravya bhAva kA kartA jJAnI kaise hai ? matimAna ! (285 / 3) labhya-prApti karane yogya, prApta / ( 286 / 1 ) pradhaH karma - anyAya aura pApa se upArjita dhana se nirmita bhojana / uddezika- jo bhojana kisI vyakti ke uddezya se banAyA gayA ho / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 samayasAra-vaibhava ( 2871 ) adhaHkarma-uddezika hai prAhAra mAtra pudgala pariNAma / doSa tadAzrita apane kaise nizcaya kara ho sakate vAma ? jJAnI mana vaca tana kRta kArita modana se kara tatparihAra / kiMcit rAga dveSa nahi karatA asana pAna meM raha avikAra / ( 2872 ) adhaH karma se utpAdita ho yA uddezika ho prAhArajAnI yaha vicAratA inakA pudgala hI hai basa prAdhAra / yaha mujha kRta kaise ho sakatA jo ki prakaTa pudgala pariNAma ? yoM vijJAna vibhava bala se vaha baMdha na kara, pAtA vizrAma / ( 287/3 ) jJAnI sAdhu ko AhArAdi kriyA meM baMdha kyoM nahIM hotA ? jJAnI sAdhu nirohavRtti rakha karatA jo AhAra vihAra / usase use baMdha nahiM hotA jinavANI karato nirdhAra / AhArAdi kriyA meM hotA jo pramAda kiMcit tatkAlausase use baMdha bhI kiMcit hotA hai; nahi kiMtu vizAla / (287/3) nirIha patti-viSayavAsanAmA aihika kAmanA se rahita iti| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra ( 287/4 ) nirbaMdha / prabandha | vaha nagaNya hone se usako gauNa kara kahA hai anaMtAdubaMdhI bina jaise pUrva kahA saddRSTi ho jAtA anaMta bhava kAraNa kA sudRSTi jana meM avasAna / isI dRSTi ko mukhya kara kahA hai prabandha saddRSTi mahAna / ( 287/5 ) isa saMbadha me bhrama aura usakA nivAraNa 124 isase yaha na samajhanA jJAnI karatA hai uddiSTAhAra / yAki pApa karmAjita dhanakRta bhukti grahaNa karatA svIkAra / jAna mAna karatA sadoSa yadi vaha uddiSTAhAra vihAra / taba tatkSaNa saMyama vihIna bana mArga bhraSTa hotA sAkAra / ( 287/6 ) anya dravya bhAvAzrita jitane bhI vikAra haiM amita zeSa / zrAtma bhinna kaha darazAI hai yahAM sunizcaya dRSTi vizeSa / zuddha nayAzrita jJAnI meM nita jAgrata rahatA parama, viveka prataH na baMdhaka pratipAdita hai zrAhArAdi kriyA pratyeka / iti baMdha -adhikAra: (287 / 5) uddiSTAgara- jo bhojana papane uddezya se banAyA gayA ho / (287 /6) amita - prasIma-asveSyAta / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 samayasAra-vaibhava mokSAdhikAra ( 288 ) dRSTAnta dvArA baMdha kA spaSTIkaraNa loha zRMkhalAbaddha par3A ika-kArAgRha meM jana saMbhrAMta / mRdu-kaThora, dRr3ha -zithila-baMdha ko sarva sthiti saMjJAta nitAMta / yoM yuga bIte pAratantrya meM pIr3AoM ko sahate mAra / mukti hetu phira bhI na yatna kara vaha rahatA hai baMdha citAra / ( 286-260 ) baMdha kA jJAna karane se hI mukti nahIM milatI evaM yuga yugAMta meM bhI vaha kaise ho sakatA svAdhInamoha zrRMkhalA kATa yatna kara nahi yAvat ho baMdhana-hIna ? tyoM yadi prakRti, pradeza, sthiti, anubhAgabaMdha saba hoM parijAta / phira bhI karmoM kA dRr3ha baMdhana binA yatna kaTatA nahi mAta ! Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSAdhikAra 126 ( 261 ) ___ badha kI citA aura jJAna-donoM karane se mukti nahI milato ciMtana yA tad jJAna mAtra se kaTatI nahIM karma jaMjIra / ataH baMdha ke jJAna mAtra se hI saMtuSTa na honA dhIra ! baMdha cheda bina kiye na baMdI-pA sakatA svAtantrya, pravINa ! karma baMdha chedana bina tyoM hI jIva na ho sakatA svAdhIna / ( 262 ) badhanoM kA kATanA hI badha mukti kA upAya yadi vaha baMdhana baddha kATa de paga meM par3I ber3hiyAM hIna / taba hokara unmukta vicaratA yatra, tatra, sarvatra, pravINa ! tyoM cetana pAvana samAdhi saja karmabaMdha kA kara avasAna-- anupama acala amala avinAzI pada pAtA-nirvANa mahAna ( 263 ) badhana se mukti kaba sabhava hai ? baMdhana evaM prAtma tatva ko pRthak pRthak samyak pahicAnabaMdha duHkha kA hetu jAna kara-mAnA prAtma-zAMti sukha khAna / baMdha virata ho kara dRr3hatA se kATe vikaTa karma jaMjIra / paramAnanda mayI avinAzI mukti vahI pAtA vara vIra / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 samayasAra-vaibhava ( 264-265) badhana heya evaM Atma svabhAva upAdeya hai| niyata svalakSaNa se vibhinnatA prajJAkRta hotI hai siddha : baddha karma jar3a bhAva liye hai, jJAnamayo caitanya prasiddha baMdhana nizcita pAratantrya kA hI pratIka hai dukha kI khAna / ataH heya hai, kiMtu svAtma hai upAdeya sukha zAMti nidhAna / ( 266 ) zuddhAtma svarUpa kA grahaNa kaise ho? zuddha svAtma hama bhagavan ! kaise grahaNa kareM samyak nirdhAra ? bhavya ! sadA prajJA dvArA hI prAtma grAhya hotA sAkAra / bhinnajJAta jyoM huA baMdha se pAla tatva anupama abhirAma / prajJA se hI grahaNa karo tyoM tava vizuddha cidrUpa lalAma / ( 267 ) mai kauna aura kaisA hU ? prajJA se jo grahaNa kiyA hai saccidrapa svastha amlAna / maiM hI hU~ vaha tatva vastutaH paraMjyoti vijJAna nidhAna / mama svabhAva se sarva bhinna hai vaibhAvika pariNAma malIna / meM nija meM nijakara nija ke hI liye grahaNa ke yogya pravINa / (264) prazAhata-jAma se saMpana / - - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSAdhikAra 128 ( 298 ) Atma saMbodhana ! prajJA se jo grahaNa kiyA vaha dRSTA bhI mai hU~ svAdhIna / citsvabhAva se sakala bhinna hai vabhAvika pariNAma malIna / ve vikAra virUpa liye hai jvaravat duHkhamayI sAkAra / meM cetana cid bahu ma ciraMtana paramAnaMdamayI avikAra / ( 260-300/1 ) puna Atma sabodhana ! prajJA se grahIta maiM hI hU~, jJAtA bhI niHzaMka lalAma / mujha se bhinna bhAva saba para hai, mai hU~ nirvikAra niSkAma / kauna vivekI jAna svayaM ko anya dravya-bhAvoM se bhinna-- yaha mAnegA aura kahegA 'mujha se ye jar3abhAva abhinna ?' ( 300/2 ) AtmasvarUpa kI ajJatA hI baMdhana kA mUla hai zuddha buddha jJAyaka svabhAva tU eka bAra anubhava kara, bhAta ! tava kalyANa isI meM nizcita, yahI mukti kA patha avadAta / nija svabhAva parijJAta kiye bina cetana bhaTaka rahA bhava mAta / moha rAga dveSAdi vikRti vaza baMdhana meM phaMsa banA prazAMta / (268) vidampa-boTApA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAdhI jIva ba~dhatA aura niraparAdha mukta hotA hai caurya Adi aparAdha zIla jana kara kukarma pAtA nahi zAMti / kahIM na bA~dhA mArA jAUM ! yoM rahatI mana ghora azAMti / jahAM kahIM jAtA rahatA hai prAzaMkAoM se prAkrAMta / pApI mana meM paritApoM se pIr3ita rahatA nipaTa prazAMta / ( 302-303 ) jo dharmI aparAdha na karatA vaha rahatA sarvatra nizaMka / deza videza vicaratA, usako roke-kauna jAna nikalaMka / tyoM cetana baMdhana meM par3atA jaba bhI karatA vaha aparAdha / niraparAdha raha vahI mukti pA karatA pUrva pramatma kI bhaav| (30) aparAdha kA svarUpa va nAmAtara rASa, siddha, sASita, pArAdhita yA saMsiddhi prAdi saba nAma / eka artha bAcaka hai, inameM artha bhinnatA sanika na vAma / kara para kA parihAra svAtma kI siddhi-sAdhanA hI hai rAdha / jo ho rAdha rahita baha nizcita hI kahalAtA hai aparAdha / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSAdhikAra ( 305-306 ) nirvikalpa dazA meM pratikramaNa kA vikalpa viSa kuMbha hai niraparAdha cetana rahatA hai satata nizaMka aura svAdhIna / nija ko zuddha anubhavita kara vaha nija meM hI ramatA amalIna / pratikramaNa, pratisaraNa, dhAraNA, niMdA, garhA aura nivRtti / zuddhi tathA parihAra, aSTa bidha hai viSakuMbha sadA civRtti / ( 307/1 ) apratikramaNa (nirvikalpa dazA) amRta kuMbha hai apratikramaNa, nidA gardA, athavA adhAraNA niH parihAra / vA anivRtti, azuddhi ye kahe amRta kuMbha muni jIvana sAra / yataH svAnabhava rata rahatA jana nirvikalpa bana nijarasalIna / uparyukta paripUrNa kathana bhI use lakSya kara kiyA, pravINa ! ( 307/2 ) vikalpa mAtra baMdhana kA kAraNa pratikramaNApratikramaNa prAdi kRta jaba taka hai saMkalpa vikalpa - taba taka karma baMdha hotA hai, asta na yAvat aMtarjalpa / 'maiM hUM pratikramaNa kA kartA' yoM jAgRta ho jaba abhimAna / mAtma sAdhanA kI na gaMdha taba rahatI, hotA baMdha nidAna / (307/2) aMtavalpa-mAnasika vikAra / tAdAtmya-paNimatA ekatva / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 307/3 ) isa saMbaMdha meM prAti kA nirAkaraNa yaha na samajhanA pratikramaNAdika sarva dRSTi hai dharma viruddha / yataH vikalpa dazA meM muni ko ve prAvazyaka haiM aviruddha / ho jAne para doSa na karatA yadi muni pratikramaNa kara zuddhi / hai savikalpa dazA meM yadi vaha taba muni hI na rahA durbuddhi / ( 307/4 ) parama samAdhi dazA meM hote sarva zubhAzubha bhAva vilIna / vyavahArAzrita dharma kriyA saba ho jAtI nizcaya meM lIna / svAnubhati meM ramaNa kareM yA pratikramaNa meM dekheM dhyAna ? svAnubhati taja pratikramaNa meM cittavRtti hI patana mahAna / iti mokSAdhikAraH Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sarva vizuddha jJAnAdhikAra ( 308 ) pratyeka dravya apane apane guNa-paryAyoM kA hI kartA hai jina yAtmIya guNoM se hotA svataH pratyeka dravya utpanna / vaha unase ananya hI rahatA, guNa na dravya se hote bhinna / svarNa mudrikA Adi rUpa dhara jyoM pariNamatA vividha prakAra / nizcita hI ve mudrikAdi saba svarNamayI hote sAkAra / tyoM ajIva yA jIva dravya meM hote jo pariNAma vibhinna / ve unase ananya hI hote-paryAyoM se dravya na bhinna / abhiprAya yaha hai ki dravya kahalAtA hai-guNa paryayavAna / kiMtu sahaja tAdAtmya dravya guNa paryaya meM rahatA amlAna / (309) tAdAtmya-abhinnatA, ekatva / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamArakya ( 310) jIva dravya anya dravya kA kArya yA kAraNa nahIM hai yataH kabhI bhI nahIM kisI se jIva dravya hotA utpanna / ataH kArya vaha anya dravya kA baMdhu ! na ho sakatA niSpanna / tathA jIva nahiM anya dravya-guNa paryaya kA karatA nirmANa / prataH na kAraNa bhI vaha para kA mAnya humA-hogA matimAna / kartA karma kI siddhi parasparAzrita hai karmAzrita kartA, kartAzrita-karma niyama se hoM niSpanna / ho sakatA nizcita na anyathA karttA-karma bhAva sampanna / karma vinA kartA nahiM sambhava, tyoM na karta vina karma vicAra / parasparAzrita hI calatA hai kartA aura karma vyavahAra / (312 ) AtmA kI durdazA kyoM hai ? yaha prANI ajJAna dazA meM karma prakRtivaza humA vipanna / nita nUtana kara vikRti svataH hI hotA naSTa aura utpanna / sukha-dukha karma phaloM meM rata ho yaha karatA rAgAdi vikAra / tannimitta pA karma rUpadhara pudgala pariNamatA sAkAra / (312) vipana:-vipatti yA saMkaTa meM par3A hmaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha mAnAdhikAra 134 ( 314--313 ) karma baMdha kA mUla kAraNa jar3a-cetana gata vikRta bhAva se hotA ubhaya paraspara baMdha / jisase saMsRti catra cala rahA, kartA aura karma saMbaMdha / jaba taka jIva prakRti rata raha, nahi-karatA doSoM kA parihAra / tAvat, ajJAnI, asaMyamI, mithyAdRSTi rahe savikAra / ( 315 ) baMdha kA abhAva kava hotA hai ? karma anaMta phaloM meM jaba vaha rAga dveSa kara ho na malIna / jJAtA dRSTA mAtra bana rahe, nahi karatA taba baMdha navIna / abhiprAya yaha hai ki karma phala meM virakta jJAnI nirdhAntanahiM bhoktRtva bhAva vina karatA taba karmoMkA baMdha nitAMta / ( 316 ) ajJAnI evaM jJAnI ke bhAvoM me antara sukha-dukha karma phala nirata hokara ajJAnI jar3a karmAdhIna / ahaM bhAva kara sukhI dukhI bana-baMdhana karatA nitya navIna / jaba ki bheda vijJAnI sukha-dukha mAtra karma phala jAna pravINa / jJAtA dRSTA banasvabhAva rata tanika na karatA baMdha malIna / (316) nihita-sallIna / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-maMga ( 317 ) zAstra pATI hokara bhI abhavya mithyAdRSTi hI banA rahatA hai / cira prajJAna bhAva saMskArita raha kara sadA vikArAkrAMta - bhalI bhAMti kara zAstra adhyayana bhI abhavya rahatA dignAMta / dugdhapAna kara bhI jyoM niviSa prakRti doSa vaza hoM na bhuMjaga / tyoM abhavya prajJAna bhAva vaza pariharatA nahiM prakRti kusaMga / jJAnI kI kalA nirAlI hai ... jJAnI raha saMsAra, deha, bhogoM se udAsIna svAdhIna - sukha dukha kevala karmodaya kRta madhura kaTuka phala jAna malIna - jJAtA dRSTA bana pariNamatA, tanmaya ho letA nahi svAda / svAnubhatigata nijAnaMda kA pAkara samyak mahA prasAda / ( 316 ) jJAna cetanA kA pariNAma karma-karmaphala zanya cetanA jisakI huI jJAna meM lIna / vaha na karma kartA yA unakA phala bhoktA-rahakara svAdhIna / sukha-dukha mAna karmaphala jJAnI, unase kabhI na karatA pyaar| puNya-pApa dvaya karma baMdha bhI karatA nahi vaha samatA dhAra / (317) prakRti-svabhAva / (318) kRta-karma ke mAnAvaragAdi bheda / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAdhikAra 136 ( 2.) mAnI ko pariNati zAnI kA vara jJAna cakSa sama kevala jAne tatva vizeSa / baMdha-mokSa nirjarA Adi yA karma janya sukhaduHkha azeSa / ina meM rata ho kabhI na bhoktA aura na kartA baneM pravINa / naza jAtA hai mAna jyoti se usakA tama prajJAna malIna / koM ko Arama pariNAma kA kartA mAnane meM doSa sura, nara, asura, carAcara sabakI sRSTi viSNu kartA yoM mAnacalate karttAvAdI, syoM yadi zramaNoM kA bhI ho zraddhAna / yaha ki prAtma hI SaTkAyoM kA-saMsRti meM kartA nirmANa / kartAvAdI bat zramaNoM kA ThaharA taba siddhAMta samAna / ( 322 ) para kartRtva svIkAra karane meM saiddhAMtika hAni viSNu vahAM jIvoM kA sraSTA-zramaNa raca dehoM ke veza / yoM donoM ko lajana kriyA kara siddha ho rahA rAga dveSa / rAga dveSa bina mUrkha vyakti bhI karatA nahiM kiMcit jyoM kAma / sRSTi aura dehoM ko racanA saMbhava ho kaise niSkAma ? (321) bhamaNoM va zipayA sAdhu / saMmRti-saMsAra privaar| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 para kartRtva bhAva rakhane vAlA zramaNa mukti kA pAtra nahI isa prakAra nahiM sajaka viSNu sama zramaNa bhI na pA sakate mukti / kuMbhakAra sama yataH siddha hai rAga dveSa maya ubhaya pravRtti / karatA viSNu surAsura saba kA jyoM nirmANa kArya sampanna - tyoM kAyoM kI zramaNa sRSTi kara nizcita humA vikarApanna / buddhi bhrama kyoM hotA hai ? para dravyoM meM 'merA terA' yU jo hai upacAra nitAMta / tatva jJAna se zanya jana use satya mAna banatA digbhrAMta / Akhira para to para hI rahatA, kalpita hai isameM mamakAra / nizcaya se paramANu mAtra para kyA terA adhikAra ? vicAra / ( 325 ) laukika jana yoM mAna cala rahe merA hai yaha gRha abhirAma / athavA bhArata deza hamArA, yA ki nagara, pura, pattana, prAma / kiMtu vastutaH kisakA kyA hai, yaha terA-merA saMsAra ? sacamuca ye paramArtha dRSTi se moha janma haiM mAMta, vicAra / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha jJAnAdhikAra ( 326 ) evaM jJAnI bhI jaba para meM karatA ahaMkAra mamakAra / nizcita mithyA dRSTi bana rahe vaha parAtmavAdI sAkAra / isase yaha bhI jAnA jAtA ukta sRSTi kartta tva nidAna / bhAMti mAtra hai, yataH jagata kA hai zAsvata astitva mahAna / ( 327 ) para me kartA karma kA vyavahAra mAtra upacAra hai jyoM sudRSTi-saMprApta vijJajana tajatA para mamatva pariNAma / vaha tathava kartatva anya kA nahi dhAraNa karatA, niSkAma / para mai karta-karma kA calatA jo laukika jana gata vyavahAra / vaha paramArtha dRSTi meM dikhatA kevala Aropita upacAra / ( 328 ) paudgalika karma jIva ko vAstava me vikArI nahI banAtA yadi mithyAtva prakRti jIvoM ko-mithyAdRSTi banAtI mlAna / taba yaha siddha huA ki prakRti meM hI rahatA kartta tva, nidAna / jIva nahIM aparAdha kare to use na hogA baMdha navIna / baMdha-binA saMsAra prakriyA kA ho jAye aMta, pravINa ! Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 samayasAra - vaibhava ( 326 ) jIva bhI pudgala meM vikAra utpanna nahI karatA tyoM yadi pudgala meM hama karate mithyAtvAdi malina pariNAma / taba pudgala mithyAtvI Thahare aura jIva nirdoSa lalAma / baMdhana taba pudgala ko hogA, baMdhana se hogA saMsAra / pudgala ho sukha dukha bhogegA -jIva siddha hogA zravikAra / ( 330 ) pudgala karma kI pariNati pudgala kRta hI hai yadi jar3a-cetana mila pudgala meM mithyA bhrAMti kareM utpanna / tatphala prApti doSa donoM ko taba pravazya hogA niSpanna | phira mithyAtvAdika se hogA pudgala ko nizcita hI baMdha / yaha siddhAMta viruddha mAnyatA iSTa nahIM ho sakatI, graMtha ! ( 331 / 1 ) prakRti-jIva mila pudgala meM yadi nahi karate mithyAtvotpanna / taba mithyAtva rUpa pudgala ko paraNati svataH huI niSpanna / isase siddha huA - pudgala meM hotIM jo paraNatiyAM mlAna ye pudgala ke hI vikAra haiM--mAtra nimitta cetanA mlAna / - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me pinAdhikAra 140 jIva kI vikAra pariNati jIva kI hI hai tyoM cetana meM jo hote hai-rAga dveSa pariNAma malIna-- meM cetana ke hI vikAra hai, tanimitta karmodaya hIna / nija paraNati nija meM nija se hI hotI hai nizcita svAdhIna / kiMtu vikRti meM para nimitatA TAlI jA sakatI na, pravINa ! (332 ) ekAMta rUpa meM karma kartRtva kA pUrva pakSa jJAnAvaraNa karma se cetana kiyA jA rahA hai ajJAna / kSaya-upazama ke dvAra usI ke jIva prApta karatA hai jJAna / nidrA karma sulAtA, usakA upazama hameM jagAtA hai| moha prakRti se prerita cetana bhava bhava meM bharamAtA hai / ( 333 ) sAtA karma-udaya jIvana meM sukha sAtA karatA utpanna / ho saMtapta dukhoM meM rotA jIva asAtA-udaya vipanna / mAma hotA mithyAtva karma ke udaya jIva meM vividha prakAra / carita moha kRta saMyama bhAvoM meM hote rAgAdi vikAra / (331/2) vili-vikAra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 334 ) puNya karma se jIva svarga meM karatA hai sAnaMda nivAsa / pApa karma se pIr3ita hokara narakoM meM karatA vaha vAsa / martya loka meM tara tana pAkara bhI pAtA dukha jIva pratIva / karma zubhAzubha ke prasAda se nAnA raMga badalatA jIva / ( 335 ) ekAMta rUpa meM karma kA kattatva mAnane meM hAni iSTAniSTa vastueM saba hI karma jIva ko kareM pradAna / saba saMyoga viyoga karma kRta, isase karma mahA balavAna / yoM tathokta yadi karmoM ko hI lIlA mAnI jAya nitAMta / jIva tadA ekAMta akartA hI ThaharA tava mata se, mota ! ( 336 ) nArI veda sajana karatA hai puruSoM se ramane kA bhAva / puruSa beda tyoM hI nArI se ramane kA karatA durbhAva / paramparAgata prAcAryoM kI yaha zruti ho karaleM yadi mAnya / viSayavAsanAdika jIvoM kRta ho jAtI taba svayaM amAnya / (335) tathokta-isa prakAra Upara kahI gaI, vaNita / vaarsaaraa| mmaNPATHA--- Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuzAnAdhikAra 142 142 ( 337-338 ) koI phira abrahmacArI bhI nahIM rahA tava ukti pramANa / amuka veda jaba itara veda kA icchuka mAna kiyA zraddhAna / yoM hI jaba paraghAta nAma kI eka prakRti karalI svIkAra / jo ki bAra karatI tadanya para vividha bhAMti kara tIvra prahAra / ( 336-3340 ) uparyukta kartRtva kA siddhAta svIkAra karane me doSodbhAvana isIliye hiMsaka nahiM taba phira ThaharegA koI bhI jIva / yataH prakRti hI anya prakRti kI ghAtaka Thahara rahI nirjIva / isa prakAra jina jina zramaNoM ko svIkRta huprA sAMkhya siddhAMta / unake yahAM prakRti hI kartA, jIva akartA Thahara, bhAMta ! ( 341-342 ) kucha anya bhramoM kA nirAkaraNa athavA svayaM prAtma hI apane dvAra prAtma meM kare vikAra / aisA mAnya kiye bhI mithyA ThaharegA tava ukta vicAra / yataH asaMkhya pradezI zAsvata nitya mAnya hai prAtma nitAMta / usameM kucha bhI honAdhikatA lAnA zakya kise ? matibhrAMta ! Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 343-344 ) jIva loka vyApI bana sakatA svIya ya pradeza prasAra / unheM hIna yA adhika kauna karane samartha taba kisI prakAra ? yadi cidjJAyaka jJAna svabhAvI kara lete ho tuma svIkAra / tadA na saMbhava Atma mAtra meM Atma dvAra, rAgAdi vikAra / ( 3442 ) jIva meM kUTastha nityatA saMbhava nahIM mithyAtvAdi malina bhAvoM ko karatA kintu jIva ajJAna ; ataH na unakA kartA kase mAnegA phira tu ? anajAna ! nahi kUTastha nitya meM saMbhava ho sakatA nUtana pariNAma / ataH nitya vat vaha anitya bhI siddha kathaMcit hai ciddhAma / ( 34413 ) jIva kI anekAMtAtmakatA jJAyaka cit sAmAnya dRSTi se prAdi aMta vina jJAna svarUpa / kiMtu vizeSa dRSTi pariNAmI sAdi sAMta hai vahI anUpa / anekAMta siddhAMta vastu ko svayaM surucikara hai, matimAna ! hama tuma kyA kara sakeM, jaba ki sat anekAMta maya hai sapramANa / (34) kUTastha-jisameM kucha parivartana na ho| (34/3) cit-maatmaa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiramAnAdhikAra AtmA kathaMcit nityAnitya hai, sarvathA nahI yataH kinhIM paryAyoM dvArA-hotA jIva nAza ko prApta / aura kinhIM dvArA na naSTa ho paryAyoM meM rahakara vyApta / dhovya dRSTi meM eka hi kartA, adhna va dRSTi se bhinna nitAMta / yoM kartta tva viSaya meM nizcita, siddha nahIM hotA ekAMta / vastu anekAMtAtmaka hai isa prakAra kucha paryAyoM se cetana hotA naSTotpanna / kucha se sthira rahatA, yoM vedaka vahI yA ki hotA tadbhinna / kartA-bhoktA vahI ThaharatA zAzvata anvaya dRSTi pramANa / paryAyoM ko dRSTi ubhaya meM rahatA hai bhinnatva mahAna / (347/1) anityakAMta meM doSobhAvana 'kartA se bhoktA sadaiva hI nizcita hotA bhinna nitAMta' kSaNa bhaMgura paryAya nirakha yoM jisameM grahaNa kiyA ekAta / usakA yaha siddhAMta mAMta hai, ataH jIva vaha mithyAdRSTi / jinamata vA pramANa se mithyA-kSaNika bAda kI dikhatI sRSTi / (345) zrIbya-Tikane vAlA, / 346 vevaka-anubhava karane vAlA / manvaya-jisakA jisase lagAtAra saMbaMdha ho usa sAtAradhIyavAhI haiN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samayasAsma na ( 347/2 ) bAlya kAla meM maiM bAlaka thA, maiM hI yuvA huA, nahi anya / bAlya-yavAvasthA meM dikhatA-bheda, kintu meM vahI ananya / yo anvaya se nitya siddha hai jabaki svIya prAtmatva mahAna, bhinna bhinna taba kartA bhoktA mAne, vaha mithyAmati jAna / ( 347/3 ) jo yaha mAna caleM ki sarvathA-kSaNika tatva ho rahatA zuddha / usakA yaha siddhAMta dravya ko dRSTi ThaharatA dRSTa viruddha / ataH karma kA karane vAlA bhoktA nahiM hotA-siddhAMta - mithyA pUrNa pramANita hotA, jinamata-dRSTa viruddha nitAMta / ( 348 ) vastu me anekAMtAtmakatA svataH siddha hai abhiprAya yaha hai ki vastu hai svataH siddha guNa paryayavAn / isIliye gaNa dRSTi nitya-evaM anitya paryAya pramANa / kartA-bhoktA bhinna bhinna ho jisakA hai aisA siddhAMta / vaha mAnava mithyAtva grasta hai-arhanmata viparIta nitAMta / (347/2) sviiy-apnaa.| (348) prahanmata-mahaMta, bhagavAna kA mata, ana mata / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha mAnAdhikAra ( 346 ) jIva karma ko nimitta dRSTi se karatA hokara bhI tanmaya nahI hotA zilpI yathA svarNa se karatA vividha bhUSaNoM kA nirmANa ; kiMtu svayaM nahi bhUSaNa banatA, zilpI-zilpI rahe, nidAna / tyoM karmoM kA kartA cetana svayaM na pariNamatA bana karma / svarNAbhUSaNa vat pudgala hI pariNamatA bana karma-akarma / ( 350 ) dRSTAMta purassara ukta kathana kA samarthana yathA zilpi upakaraNoM dvArA bhUSaNa kA karatA, nirmANa / kintu svayaM upakaraNa rUpa nahi pariNamatA hai vaha, matimAna ! tathA karaNa mana vacana kAya se jIva karma karatA niSpanna / kintu svayaM nahi mana vaca kAyA bana karatA unako sampanna / ( 351 ) . yathA zilpi upakaraNa grahaNa kara bhI na upakaraNa bane, pravINa ! tyoM cetana yadyapi yogoM se karma grahaNa kara bane malIna ; kintu svayaM mana vaca kAyA nahiM bana pariNamatA hai caitanya / donoM hI sattA svarUpa meM sadA bhinna hai, anya hi anya / (350) purasara sahita / karaNa-jisake dvArA kArya saMpanna ho / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 samayasAra-vaibhava ( 352 ) yathA zilpi apanI kRtiyoM ke phala svarUpa dhana pAtA hai / kiMtu kabhI vaha parivartita ho svayaM na dhana bana jAtA hai / tathA jIva bhI puNya-pApa maya karma baMdha kara nitya navIna / tatphala pAtA, kintu kabhI vaha svayaM na phala bana jAya, pravINa ! ( 353 ) varNana yoM saMkSipta parAzrita baMdhu ! kiyA vyavahArAdhIna / jisameM hai nimitta naimittika bhAva-dRSTi prAdhAnya pravINa ! aba nizcaya kA kathana suno, jo rahakara nija pariNAmAdhItamvAzrita hI varNana karatA hai, jahA~ parAzrita dRSTavilIna / ( 354-355 ) nizcaya naya se AtmA svaya rAgI dveSI evaM sukhI dukhI hotA hai (upAdAna upAdeya kI dRSTi se) / zilpI kara ceSTAe~ agaNita rahatA unase sadA abhinna / ceSTamAna rAgAdika se tyoM jIva nahIM rahatA hai bhinna / yathA zilpi nAnA ceSTA kara hotA svayaM vyagra, nahiM anya / tyoM cetana bhI ceSTamAna bana dukha maya pariNata ho tadananya / (354) vyapa-parezAna, mAkula, vyaakul| miti-niivaar| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha kAnAdhikAra 148 ( 356 ) ullikhita kathana kA dRSTAta dvArA samarthana cUnA svataH zukla hai, nahi vaha bhitti kRta huA zukla navIna / tyoM cetana nahi jJAyaka para se, vaha hai jJAnamayo svAdhIna / putane para hI nahi cUne meM AtA zukla pane kA bhAva / tyoM para dravya jJAna se hI nahiM cetana meM hai jJAyakabhAva / ( 357-358 ) cane meM jyoM bhitti prAdi se zukla bhAva nahi ho utpanna / tyoM darzaka nahi para darzana se, darzaka svayaM dRSTi-sampanna / cUnA svataH zveta, nahiM parakRta-vaha zuklatva bhAva ko prApta / tyoM saMyata cetana svabhAva se, nahi para tyAgavRtti-saMprApta / ( 356-360 ) cUne meM zuklatva svataH hai, nahiM vaha para kRta zukla, pravINa ! tyoM para zraddhA janya na darzana, darzana kI sattA svAdhIna / abhiprAya yaha hai ki vastutaH darzana jJAna caritra nidhAna - jIva svataH svAbhAvika hI hai, nahi para kRta haiM varzana jJAna / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 samayasAra-vaibhava (360-361) vyavahAra naya se AtmA anya dravyoM kA jJAtA dRSTA hai isakA dRSTAMta purassara samarthana yoM nizcaya se pratipAdita hai darzana jJAna caraNa svAdhIna / aba saMkSipta kathana suniye jo para Azrita vyavahArAdhIna / yathA bhitti ko nija svabhAva se canA karatA zukla azeSa / tyoM jJAnI jAyaka svabhAva kara anya dravya zAtA niHzeSa / ( 362-363 ) cUnA karatA nija svabhAva se dIvAreM jyoM zveta azeSa / tyoM jJAnI darzana guNa dvArA avalokana karatA niHzeSa / yathA bhitti ko nija svabhAva se cUnA kara detA hai zveta / tyoM jJAnI vairAgya bhAva se bAhya vastu tyAgI abhipreta / ( 364-365/1 ) canA nija svabhAva se karatA dIvAreM jyoM zveta azeSa / tyoM sudRSTi zraddhA karatA hai tatyArthoM para priya ! savizeSa / evaM darzana jJAna caraNa meM anyAzrita hotA vyavahAra / anyAzrita vyavahAra kathana saba hotA rahatA isI prakAra / (362) abhipreta- mAnya / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha jAnAdhikAra ( 365/2 ) anya vyavahAra kartRtva kA spaSTIkaraNa nirmita kiyA yathA gRha maine athavA kiyA dugdha kA pAna / viSa tyAgA kaMTaka nikalAyA Adi sarva vyavahAra vidhAna / mai para kA jJAtA dRSTA hU~ yaha kathanI bhI hai vyavahAra / nizcaya se cetana hai nija kA hI basa jAnana dekhana hAra / ( 366-367 ) nizcaya se para ke kartRtva kA spaSTIkaraNa darzana jJAna caritra nahIM hai jar3a indriya viSayoM meM leza / inakA dhAta kyA kareM cetana,isakA jaba unameM na praveza / jar3a karmoM meM bhI jJAnAdika guNa karate hai nahIM praveza / ataH jIva jar3a karmoM kA bhI ghAta karegA kaise leza ? ( 368-366 ) jar3a kAyA meM bhI ratnatraya hote nahIM raMca gatimAn / ataH jIva kAyA kA bhI nahiM ghAta kara sake nizcaya jAna / ajJAnI prajJAna bhAva se karatA ratnatraya kA lAsa / pudgalAdi para dravyoM kA vaha kara sakatA nahi raMca vinAza / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 samayasAra-maya ( 370-371 ) anya dravya ke guNa dharmo kA anya dravya meM ho na praveza / isIliye indriya viSayoM meM ho sudRSTi ko rAga na leza / rAga, dveSa, mohAdi vikArI-jIvoM ke pariNAma abhinna / zabdAdika jar3a paraNatiyoM se prakaTa rAga dveSAdika bhinna / ( 372 ) rAga-dveSa pariNAma nizcaya se jIva ke hI haiM anya dravya dvArA na anya meM guNa ho sakate hai utpanna / nita svakIya bhAvoM se nizcita dravya huA karate niSpanna / rAga dveSa pariNAma tatvataH jIva pariNamana hai ninti / pudgala para kartta tva ropanA hai kevala upacAra nitAMta / ( 373 ) indriya viSayo me rAga-dveSa jIba ke ajJAna se hote hai zabda vargaNAyeM bhASA bana pariNamanI haiM vividha prakAra / jIva jinheM suna rAga dveSa kara sukhI dukhI banatA savikAra / iSTa vacana suna tuSTa, kiMtu pratikUla suna baneM ruSTa mahAna / ahaMkAra mamakAra magana bana bhava bhava. bhaTaka, rahA .anajAna / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha zAnAdhikAra 152 ( 374 ) 'majhe yoM kahA' yaha vicAra kara harSa viSAda kareM matihIna / yaha na samajhatA-zabda paudgalika jar3a paraNati hai jJAna vihIna / tujhe kucha nahIM kahA zabda ne, ta kyoM rUsa rahA nAdAna / zabda rUpa pudgala paraNati meM tava na hitAhita hai anajAna / ( 375-376 ) zabda zubhAzubha tumheM na kahate-'hameM suno tuma dekara dhyAna'prora na zabda rUpa pariNamatA kabhI jIva yA usakA jJAna / 'mujhe dekhiye' yoM na rUpa ne bhI Akara kI kabhI pukAra, nahiM praveza karatA bara basa vaha tere cakSu puToM ke dvAra / ( 377-378 ) tyoM sugaMdha durgadha na kahatI unheM sUghane ko kucha bAta, yA na nAsikA meM praveza kara bala prayoga karatI ve, bhrAta ! rasa bhI kaba duniyA se kahatA-mujhe cakho, mai hU~ svAdiSTa aura na rasanA se prAliMgana kara banatA vaha iSTa-aniSTa / (34) sarahA-nArAja ho pahA / nihita sthApita / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 samayasAra vaibhava ( 376-380) sparza priya apriya bhI nahi kahatA koI hameM chae lavaleza / vaha barabasa lipaTa nahiM pAkara yA na gahoM meM kareM praveza / yoM jar3a ke guNa doSa na karate aAgraha hamase raMca, pravINa ! buddhi dvAra bhI nahi praveza kara gupta preraNA karate dona / ( 381-382 ) dravya, zubhAzubha jinheM mAna hama jAna rahe maga kSaNa savizeSa / tyAgo, bhogo, jAno, yA tuma grahaNa karo, kahate nahi leza / yaha suspaSTa bhAsatA saba ko, phira bhI mar3ha na hotA zAMta / samatA sudhA pAna taja viSayoM meM hI ramatA cira cibhrAMta / ( 383-384 ) pratikramaNa aura pratyAkhyAna kA svarUpa pUrva zubhAzubha karmodaya meM harSa viSAda na kara, bana zAMtaunase apanA piDa chur3AnA, pratikramaNa hai yahI nitAMta / karma baMdha saMbhAvita rahatA jina bhAvoM ke dvArA mlAna / sama bhAvoM se unheM visajita karanA hI hai pratyAkhyAna / (283) viNita karatA tyAga karanA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha jJAnAdhikAra 154 ( 385-386 ) AlocanA aura caritra kA svarUpa vartamAna udayAvali meM jo karma, zubhAzubha kareM praveza / unameM rAga dveSa nahi karanA, pAlocana hai yahI vizeSa / pUrva karma kA prati kramaNa kara AgAmI kA pratyAkhyAna / vartamAna ko samAlocanA karanA hI caritra mahAna / ( 387-388 ) duHkha bIja-karma aura usakA kAraNa karma phaloM ko vedana kara jo apanAtA unako anajAna / duHkha bIja vasukarma mayI vaha punaH vapana karatA hai mlAna / karmaphaloM ko vedana kara jo unheM svakRta rahatA hai mAna / duHkha bIja vasu karma rUpa vaha bhI bo letA hai nAdAna / ( 386/1 ) jIva karma phala vedana kara jaba sukho dukhI ho visara svarUpa / taba vasu karma baMdha karatA hai, hotA jo dukha-bIja virUpa / svAdhita karma nivRtti hetu suna, upayogI saMkSipta vidhAna / jo nizcaya se pAlocana, pratikramaNa aura hai pratyAlyAna / (386/1)vikapa-sadoSa / (386/2) samatA-pUrNatA / (3863) linuddha-mAla / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 samayasAra-vaibhava ( 386/2 ) Astavika Alocana pratikramaNa aura pratyAkhyAna kA svarUpa bhUta, bhaviSyata, vartamAna meM jitane pApa jAna-anajAna-- mana-vacana-tana, kRta-kArita-modana dvAra hue, hoM-hoMge mlAna / unameM taja mamatA samagrataH karanA cidAnaMdarasapAna / yahI vastutaH pAlocana hai pratikramaNa yA pratyAkhyAna / ( 386/3 ) jJAna, karma aura karmaphala cetanA cidAnaMda rasa lIna prAtma hI jJAna cetanA hai svAdhIna / rAga dveSamaya paraNati hI hai karma cetanA satata malIna / harSa viSAda mayI paraNati ho sukha dukha karma phaloM meM vAma / vahI karmaphalamayI cetanA aprati buddhatA kA pariNAma / ( 386/4 ) cetanAtraya kA zuddha aura azuddha cetanA meM vibhAjana karma-karmaphala ubhaya cetanA hai azuddha cetana ke rUpa / jJAna cetanA hI nizcaya se nivikAra zuddhAtma svarUpa / rAga-dveSa taja, sukha-dukha meM jaba jIva na karatA harSa-viSAda / taba kaivalya prApta kara pAtA cidAnaMda kA mahA prasAda / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizurAnAdhikAra ( 360 ) zAstroM se jJAna kI bhinnatA jJAna-bhAva zruta, zAstra-dravya zruta, donoM meM bhinnatva atIva / zAstra cetanA zUnya vastu hai jo na svayaM jAne nirjIva / jJAna jaba ki caitanya mayI hai, zAstroM se jo bhinna nitAMta / yoM zAstroM meM jJAna sarvathA bhinna siddha hotA nirdhAnta / ( 391 ) jJAna kI zabdoM se bhinnatA zAstra samAna zabda bhI jar3a hai, jJAna bhAva se bhinna mahAna / pudgala kI vyaMjana paryAyoM meM gabhita hai zabda, nidAna / zabda jAna sakatA na tanika bhI, jaba ki jJAna caitanya svabhAva / yoM paudgalika zabda se nizcita jJAna bhinna hai svataH svabhAva / ( 392-396 ) jJAna kI AkRti evaM rUpa rasAdi se bhinnatA prAkRtiyAM bhI jitanI dikhatI, ve kyA hai ? pudgala saMsthAna / cetana kA astitva na unameM, ataH jJAna se bhinna mahAna / prAkRti yA rasa rUpa, gaMdha vA sparza prAdi pudgala ke veza / jJAna siddha nahiM ho sakate hai-jinameM nahIM cetanA leza / (39.) pratIva-bahuta jyAdA / (392) saMsthAna-racanA, praakaar| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 samayasAra vaibhava ( 367-401 ) jJAna kI pudgala karma eva dharma adharmAdi se bhinnatA karma bhI nahIM jJAna bana sake jo pudgala pariNAma malIna / jJAna cetanA kA svabhAva hai, ataH bhinna hai vaha svAdhIna / pudgala, dharma, adharma, kAla, nabha, ye saba cetana zUnya nitAMta / ataH jJAna se bhinna sadA hI svataH siddha haiM jar3a nirdhAnta / ( 402-403 ) adhyavasAnoM se jJAna kI bhinnatA adhyavasAna acetana haiM jo pudgala karmoM se niSpanna / jJAna rUpa pariNamana na ve bhI kara sakate raha kara cinni / cetana jJAyaka hai svabhAvataH satata jJAna sampanna anUpa / jJAna rahA karatA jJAnI se avyatirikta tAdAtmya svarUpa / ( 404 ) samyagdarzana, zuci saMyama yA aMga pUrvagata sUtra mahAna / dharmAdharma pravajyA ye saba jJAna samAhita haiM, matimAna ! jIva na AhAraka bana sakatA-mAnA jisane use amUrta / karma aura no karma paudgalika sarvAhAra jaba ki hai mUrta / (402) madhyavasAna-vikArI bhaav| avytithi-min| . . Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha jJAnAdhikAra 158 ( 406 ) nizcaya se jIva para vastu kA tyAga grahaNa nahIM karatA svAbhAvika yA prAyogika nija-guNa dharmoM se jIva kabhI napara kA tyAga-grahaNa karane ko rakhatA hai sAmarthya,pravINa / (407/1 ) evaM nahiM zuddhAtma tatvavid vItarAga samadRSTi udArakisI sacittAcitta vastu kA tyAga grahaNa karatA svIkAra / nizcaya naya kI dRSTi nijAzrita hI rahatI hai satata ananya / tadanusAra nija bhAvoM kA hI tyAga grahaNa karatA caitanya / ( 407/2 ( vyavahAra naya se para vastu kA tyAga grahaNa svIkRta hai naya vyavahAra kiMtu karatA hai para ke tyAga grahaNa kI bAta / para nimitta Azrita rahatI hai jisako dRSTi-sRSTi avadAta / 'yaha tyAgA, vaha grahaNa kiyA' yoM bhAva kiyA karatA caitanya / kintu vastu kA tyAga grahaNa nahiM nizcaya naya meM mAnya tadanya / (407/1) ttvvid-ttvmaanii| (4072) pravAta-nirdoSa / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaibhava ( 408/1 ) nizcaya se zAririka liga (veza) mukti mArga nahI gRha yA bana meM parigrahIta jo dehAzrita hote haiM veza / mUr3ha unheM hI mAna mukti patha rata hoM, jisameM tathya na leza / gardabha siMha nahIM bana sakatA dhAraNa kara usakA pariveza / aMtara zuddhi binA tyoM jana ko liMga mAtra se mukti na leza / ( 408/2 ) yoM bhI nizcaya naya se cetana grahaNa na karatA kucha bhI anya / taba kaise grahIta ho sakate dehAdika-jo pudgala janya ? jabaki deha kA hI na tyAga yA grahaNa jIva ko hai svIkAra / dehoM ke nAnA vezoM ko kara leM kaise aMgIkAra ? ( 406 ) pahana-taja paripUrNa dehagata ahaMkAra mamakAra vikAra / samyakdarzana jJAna caraNa meM rata ho pAte mukti udAra / bAhyabhyaMtara sarva parigraha se bihIna muni bana svAdhInamAtma sAdhanA meM rata hote prAtma siddhi ke hetu, pravINa ! Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha zAnAdhikAra ( 410 ) isa prakAra zrImanjinendra ne pAkhaMDI jo veza azeSa-- yA gRhastha ke vividha veza hai, una meM tathya na pAkara leza-- darzana jJAna caritra mayI hI svAzrita mukti mArga nirdhAra-- ghoSita kiyA bhAliMgI ko samayasAra samprAptyAdhikAra / ( 411 ) vastutaH zAririka veza zukti mArga na hokara ratnatraya hI muktimArga hai prataH saMta ! sAgAra tathA anagAroM ke zArIrika veza-- sarva prAtma se bhinna samajha kara mukti mArga meM karo praveza / mukti mArga jina kathita sunizcita samyakdarzana samyakjJAna / samyakcarita nAma se vyavahRta svAtmasthiti, ruci, jJapti mahAna / ( 412 ) Atma-saMbodhana cetana ! tU prajJAparAdhavaza kaba se banA huA digbhAta ? aba bhI ceta, svAtma saMsthitikara, mukti patha-pathika bana nirdhAnta kevala usa hI kA citana kara, usameM kara sAnaMda vihAra / para dravyoM bhAvoM vezoM meM ulajha na bhramavaza kara mamakAra / (410) pASaMDI-muni ke bAdya beza / (411) sAgAra-gRhasya / anagAroM-sAdhunoM / zApti-jAnamA, shaanbhaav| (412) pramAparAdha-mahAnatA anya bhAva / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra vaibhava ( 413 ) sAgAroM yA anagAroM ke bAhya veza jo vividha prakAra / unameM mohita jana kyA jAne pAvana samayasAra avikAra ? bhAvaliMga bina draliMga meM ahaMbhAva ghara huA vimUr3ha / vaha paramArtha zUnya taMDala taja tuSa saMcaya karatA hai mUr3ha / ( 414/1 ) vyavahAranaya mokSa mArga meM donoM ligoM kA varNana karatA hai naya vvahAra kiMtu karatA dvaya liMga mukti patha meM svIkAra / dravya-liMga ko bhAvaliMga kA sahacArI samyak nirdhAra / paramArtho ko muni zrAvaka ke ubhaya liMga par3ate anukUla / ataH inheM svIkRta kara bhI vaha inameM ho jAtA nahi phala / (414/2 ) "maiM hU~ zramaNa yA ki zrAvaka hU~" yU~ kara ahaMkAra mamakArabhAvaliMga se zunya jana kabhI pA na sake saMsRti kA pAra / nizcaya naya ko nahiM abhISTa hai kiMcit bhI bahiraMga vicAra / isase yaha na samajhanA-rahatA artha zUnya jinaliMga udAra / (413) tuSa-chilakA / (4141) vya-do / liMga-zArIrika bAhya veza / mAliMga-mAtmA ke bhAvoM meM bAlavika nitaa| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva vizuddha jAnAdhikAra 162 ( 114/3 ) "tathA durAzaya yaha mata lenA-mani bananA hai vyartha samAnahama svachaMda vicaraNa kara nizcaya naya se kara leMge klyaann|" jo svachaMda vicaraNa karatA vaha mArga bhraSTa vyavahAra vihInanizcaya patha se bahuta dUra hai ' svairAcArI satata malIna / ( 414/4 ) zrAvaka-zramaNa vRtti yA tapa, vrata, saMyamAdi nahi vyartha, nidAna / nizcaya patha meM parama sahAyaka bana karate jo jana kalyANa / indriya viSayAsakta, pAparata, pAkhaMDI, vyasanoM meM cUrazaTha se rahatI prAtma sAdhanA-satsamAdhi saba kosoM dUra / ( 414/5 ) jabaki pApa saha viSaya vAsanA viSakA samyaka kara parihAra / dravyaliMga muni-zrAvaka kA gaha pAtA vyakti samaya kA sAra / abhiprAya yaha hai ki samanvita naya sudRSTi dvArA savizeSatatva samasta niSpakSa bhAva se samayasAra meM karo praveza / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra-vaimava ( 414/6 ) nirapekSa jJAna evaM kriyA naya se mukti nahIM mila sakatI / mAtra jJAna naya pakSa grahaNa kara jo svachaMda bana rahA nitAMta / kriyA pakSa kI niMdA karatA, vaha DUbegA-gaha ekAMta / tyoM hI kevala kriyAkAMDa meM jo rata rahatA jJAna vihIna / vaha saMsmRti meM hI bhaTakegA bhrAMta pathika becArA dIna / ( 417/7 ) mukti kauna prApta karatA hai ? kiMtu vAsanA pApa kaSAyoM kA mana vaca tana kara parihAra-- jo muni jJAna kriyA maitrI gaha samadarzI bana raheM udAra / syAdvAda kauzala kara nizcala saMyama sAdhana meM bana lIna / bhavasAgara se ho jAte hai pAra parama yogIndra pravINa / iti sarva vizuddha zAnAdhikAraH ata magala ( 415 ) samayasAra vaibhava asIma hai, jhalaka mAtra yaha graMtha, nidAna / ise manana kara prathama tatva ko jo yathArtha kara vara pahacAnazraddhArata rama rahe usI meM kara vara cidAnanda rasapAna / unheM mukti sAmrAjya sahaja hI ho jAye saMprApta mahAna / iti zrI samayasAra-vaibhava grantha samAptam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 aMtima prazasti zrImadbhagavatkundakunda ne prAtma vibhava prakaTA amlAna - samayasAra cira jyoti jagAI jagatI para jinavacana pramANa / bhagavannamRtacandra zrImajjayasena sUri guruvarya udAra / prAtmakhyAti tAtparyavRtti raca usI tatva kA kiyA prasAra / (2) vidvadvara jayacandra sudhI ne likhakara bhASA meM bhAvArtha-- prAtmakhyAti kRti punaH sarala kara bhavyajanoM ko kiyA kRtArtha / priya ! ina saba para AdhArita yaha samayasAra vaibhava paramArthajaisA kucha bana sakA gUMthakara prastAvita hai loka hitArtha / isa navIna kRti kA nimitta bana syAdrAda naya kara abhirAma / vastu tatva kA kiyAvivecana anekAMta maya 'nAthUrAma' guru siddhAMta zAstri vidvadhara jagamohana ne prathama mahAna - tadgurU syAdvAda vAridhi zrI vaMzIdhara ne punaH pramANa - naya sudRSTi se parizIlana kara bRhat sAdhu zrama kiyA pravINa ! tadanaMtara yaha kRti prAmANika bana mudrita hai sArvajanIna / yadi truTiyAM hoM sudhI sudhAreM, alpajJoM se hoM bahu bhUla / zabda artha, pada, mAtrA yA phira bhAva samajhane meM anukala / zrI di0 jaina mAravAr3I maMdira vinIta zakkArazAjA indaura mAdhurAma DoMgaroya jaina ( nyAyatIrtha )