Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad padmaprabhamaladhAridevakRta tAtparyavRtti saMskRta TIkA evaM DaoN. hukamacanda bhArillakRta AtmaprabodhinI hindI TIkA sahita zrImadbhagavatkundakundAcAryadevaviracita niyamasAra maMgalAcaraNa (aDilla) puNya-pApa se pAra anagha yaha aatmaa| __ aura jJAnamaya nija kAraNaparamAtamA / / yaha paramatattva paramAratha akSaya aatmaa| nirvikAra nirgrantha alaukika AtamA ||1|| isI trikAlI dhruva Atama ko jaannaa| aja avinAzI Atama ko pahicAnanA / / aura isI meM jamanA-ramanA dharma hai| anya na kucha basa yahI dharma kA marma hai||2|| isI eka meM apanApana samyaktva hai| isI eka kA jJAna-dhyAna cAritra hai|| isako hI nita hitakAraka phicaaniye| isameM hI saba dharma samAhita jAniye ||3||
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI niyama kA sAra zeSa saMsAra hai| Atamahita kA ekamAtra AdhAra hai / / ise jAnakara isameM apanApana karo / ise chor3akara sabase apanApana tajo ||4| isake ArAdhana se saba arhat bane / sabhI siddha bhI isakA ArAdhana kareM / / sabhI sAdhugaNa isakA hI sAdhana kareM / sabhI mumukSu isakA ArAdhana kareM // 5 // hai yahI eka ArAdhya AtamA jAniye / ekamAtra pratipAdya isI ko mAniye / / yaha hI sabakucha aura na kucha ArAdhya hai / ekamAtra yaha nija Atama hI sAdhya hai // 6 // nijakAraNa paramAtama kI kara sAdhanA | bane kAryaparamAtama jo bhavyAtamA // unheM namana kara unasA banane ke lie / karU~ niraMtara nija Atama kI sAdhanA // 7 // isake anuzIlana ara ciMtana-manana se / milA alaukika lAbha na usakI hor3a hai / yaha niyamasAra paramAgama hI bejor3a hai / isakI gAthA TIkA sabhI ajor3a haiM ||8|| prAkRta saMskRta nahIM jAnate bhavya jo / ve bhI samajheM mana meM yahI vikalpa hai / / niyamasAra kI TIkA AtmaprabodhinI / bhaktibhAva se likhane kA saMkalpa hai // 9 // niyamasAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra ( gAthA 1 se gAthA 19 taka ) ( maGgalAcaraNa ) ( mAlinI ) tvayi sati paramAtmanmAdRzAnmohamugdhAn kathamatanuvazatvAnbuddhakezAnyaje'ham / sugatamagadharaM vA vAgadhIzaM zivaM vA jitabhavamabhivande bhAsuraM zrIjinaM vA // 1 // parama-adhyAtma ke pratipAdaka isa niyamasAra nAmaka mahAzAstra kI racanA digaMbara jina paraMparA ke sarvazreSTha AcArya kuMdakuMda ne svayaM ke AmnAya (pATha) nAmaka svAdhyAya ke lie kI thI; ve pratidina isakA pATha kiyA karate hoMge; isa bAta ke saMketa unake nimnAMkita kathana se prApta hote haiM NiyabhAvaNANimittaM mae kadaM NiyamasAraNAmasudaM / jiNovadesaM puvvAvaradosaNimmukkaM / / ' ( harigIta ) saba doSa pUrvApara rahita upadeza suna jinadeva kA / nija bhAvanA ke nimitta se maiMne kiyA isa grantha ko // NaccA pUrvApara doSa rahita jinopadeza ko jAnakara maiMne nijabhAvanA ke nimitta se isa zAstra kI racanA kI hai| ukta chanda meM 'NiyabhAvaNANimittaM' pada isa kRti kI racanA kA uddezya spaSTa karane ke lie paryApta hai| isa anupama kRti meM jahA~ eka ora paramavItarAgI virakta saMta kI antaronmukhI pAvana bhAvanA kA tarala pravAha hai to dUsarI ora antaronmukhI puruSArtha kA uddAma vega bhI hai / yaha a prakAra kI anupama bejor3a kRti hai aura isakI pratipAdana zailI antaronmukhI bhAvanA pradhAna hai| isa kRti kI saMskRta bhASA meM likhI gaI 'tAtparyavRtti' nAmaka TIkA ke kartA munirAja padmaprabhamaladhArideva bhI antaronmukhI vRtti ke dhanI, vairAgyarasa se sarAbora bhAvanA pradhAna santa the / ve isa niyamasAra nAmaka paramAgama ko bhAgavata zAstra kahate haiM aura isake adhyayana kA phala zAzvata sukha kI prApti batAte haiM / 1. niyamasAra gAthA 187 2. niyamasAra gAthA 187 kI tAtparyavRtti TIkA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 (anuSTubh ) vAcaM vAcaMyamIndrANAM vaktravArijavAhanam / vande niyamasAra nayadvayAyattavAcyasarvasvapaddhatim / / 2 / / isa graMtha kI tAtparyavRtti TIkA AraMbha karate hue munirAja padmaprabhamaladhArideva maMgalAcaraNa ke rUpa meM 7 chanda likhate haiM; jisameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) jo moha meM mere sadRza haiM mugdha vaza meM kAma ke / Apake hote hue sugatAdi ko maiM kyoM namU~? vAgIza giradhara ziva sugata kucha bhI kaho yA na kaho / jitabhavI jinavaradeva jo unake caraNa meM maiM namU~ // 1 // he paramAtman ! Apake hote hue mujha jaise moha meM mugdha kAmavikAra ke vazIbhUta buddha aura kezavAdi ko maiM kaise pUja sakatA hU~ ? jinhoMne bhava (caturgatirUpa saMsAra paribhramaNa ) ko jItA hai; una prakAzamAna paramAtmA ko cAhe zrIjina kaho, sugata kaho, agadhara arthAt giridhara kaho, vAgIzvara kaho yA ziva kaho; maiM to unakI hI vandanA karatA hU~ / yadyapi sugata buddha ko, giradhara zrIkRSNa ko, vAgIzvara brahmAjI yA vANI ke adhipati bRhaspati ko aura ziva zaMkara ko kahA jAtA hai; tathApi yahA~ ukta zabdoM kA prayoga jaina mAnyatAnusAra zrIjinendrabhagavAna ke vizeSaNoM ke rUpa meM kiyA gayA I * sugata arthAt moha-rAga-dveSa kA abhAva hone se zobhAyamAna aura kevalajJAnI hone se sampUrNatA ko prApta jinendra bhagavAna / * giridhara arthAt anantavIrya ke dhanI jinendra bhagavAna / * vAgIzvara arthAt divyadhvani ke prakAzana meM samartha jinendra bhagavAna / * ziva arthAt kalyANasvarUpa mukta dazA ko prApta jinendra bhagavAna / isaprakAra yahA~ ukta zabdoM ko jinendra bhagavAna kA vizeSaNa banAkara prastuta kiyA gayA hai| jinendra bhagavAna ke lie 'jitabhava' vizeSaNa kA prayoga AcArya kundakunda ne paMcAstikAya ke maMgalAcaraNa meM svayaM kiyA hai| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva yaha kahanA cAhate haiM ki jainetara darzanoM meM paramAtmA ke lie jina-jina zabdoM yA nAmoM kA prayoga kiyA jAtA rahA hai; hameM una nAmoM se koI virodha nahIM hai| yadi ukta nAmoM kA prayoga Upara kahe gaye arthoM meM kiyA jAya to hameM unakI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (zAlinI) siddhAntoddhazrIdhavaM siddhasenaM tarkAbjArka bhttttpuurvaaklNkm| zabdAbdhIndupUjyapAdaMca vande tadvidyADhyaM vIranandiMvratIndram / / 3 / / vandanA karane meM bhI koI hicaka nahIM hai| nAma kucha bhI ho, para una nAmoM kA prayoga vItarAgIsarvajJa bhagavAna ke artha meM honA cAhie; kyoMki hama to vItarAgI-sarvajJa paramAtmA ke pujArI haiN| isaprakAra maMgalAcaraNa ke isa chanda meM una jitabhavI vItarAgI-sarvajJa jinadeva kI vandanA kI gaI hai; jo mithyAdarzana ke abhAva se moha meM mugdha nahIM hai aura mithyAcAritra ke abhAva se kAma ke vaza meM bhI nahIM haiM / / 1 / / isaprakAra vItarAgI-sarvajJa jinadeva kI vandanA karane ke uparAnta aba isa dUsare chanda meM syAdvAdamayI jinavANI kI vandanA karate haiN| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) zrI jinavara kA mukhakamala jisakA vAhana divy| ubhayanayoM se vAcya jo vaha dhvani parama pavitra ||2|| mauna sevana karanevAle aura vANI ke saMyamI munirAjoM ke indra jinavara devoM kA mukhakamala jisakA vAhana hai aura do nayoM ke Azraya se hI sabakucha kahane kI hai paddhati jisakI; usa syAdvAdamayI jinavANI kI maiM vandanA karatA huuN| ukta chanda meM samAgata 'vAcaMyamI' pada kA artha muni athavA mauna sevana karanevAle athavA vANI ke saMyamI hotA hai| isa pada kA prayoga yahA~ jinavaradeva ke vizeSaNa ke rUpa meM huA hai| tAtparya yaha hai ki jinavaradeva mauna sevana karanevAle vANI ke saMyamI munirAjoM ke bhI indra haiN| isaprakAra isa chanda kA sIdhA-sAdA artha yaha huA ki maiM jinavaradeva kI syAdvAdamayI dvinayAzrita vANI ko namaskAra karatA huuN||2|| prathama chanda meM jinadeva ko namaskAra kiyA gayA thA, dUsare chanda meM jinavANI kI vandanA kI gaI hai aura aba tIsare chanda meM guruoM ko smaraNa kiyA jA rahA hai| dhyAna rahe deva ko namaskAra karate samaya vyakti vizeSa kA ullekha na kara sAmAnya rUpa se jinavaradeva ko namaskAra kiyA gayA hai| mAtra itanA hI nahIM; 'para nAma meM kyA rakhA hai, guNa honA cAhie; kyoMki pUjanIya to guNa haiM, nAma nahIM hna yaha saMketa bhI diyA gayA hai; kintu guruoM ko namaskAra karate samaya nAmollekhapUrvaka namaskAra kiyA hai; guruoM ke sAmAnya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 anuSTubh ) apavargAya bhavyAnAM zuddhaye svAtmana: puna: / vakSye niyamasArasya vRttiM tAtparyyasaMjJikAm // 4 // guNoM kI carcA taka nahIM kI gaI hai| isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki TIkAkAra munirAja apane sAkSAt guru vIranandi kA nAmollekhapUrvaka smaraNa karanA cAhate the| guruoM ko namaskAra karane saMbaMdhI maMgalAcaraNa ke tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) siddhAntalakSmI ke patI zrI siddhasena yatIndra ko / tarkAmbujoM ke sUrya zrI akalaMkadeva munIndra ko // zabdasAgara candramA zrI pUjyapAda yatIndra ko / ADhya inase karU~ vandana vIranandi vratIndra ko // 3 // niyamasAra zreSTha siddhAntarUpI lakSmI ke pati munirAja siddhasena, tarkarUpI kamala ko prasphuTita karanevAle sUrya bhaTTAkalaMkadeva, zabdazAstrarUpI samudra ko vRddhiMgata karanevAle candramA pUjyapAda devanaMdI aura siddhAnta, tarka aura vyAkaraNa hna ina tInoM vidyAoM se samRddha mere sAkSAt guru zrI vIranaMdI munirAja kI maiM vandanA karatA hU~ / isaprakAra hama dekhate haiM ki guruoM ko smaraNa karanevAle isa chanda meM siddhAntazAstra ke jJAtA AcArya siddhasena, nyAyazAstra ke pratiSThApaka AcArya akalaMkadeva, zabdazAstra (vyAkaraNa) ke jJAtA AcArya pUjyapAda aura ukta tInoM ke jJAtA AcArya vIranandI kI vandanA kI gaI hai / 3 // maMgalAcaraNa meM deva-zAstra - guru kI vaMdanA karane ke uparAnta aba isa cauthe chanda meM munirAja padmaprabhamaladhArideva niyamasAra nAmaka isa zAstra kI TIkA likhane kI pratijJA karate haiN| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) bhavyoM kA bhava anta ho nija Atama kI zuddhi | niyamasAra kI tAtparya vRtti kahU~ vizuddha // 4 // bhavyajIvoM kI mukti ke lie aura apane AtmA kI zuddhi ke lie maiM isa niyamasAra nAmaka zAstra kI (saMskRta bhASA meM) tAtparyavRtti nAmaka TIkA kahU~gA (likhU~gA ) / isaprakAra isa chanda meM svaparakalyANa ke lie isa tAtparyavRtti nAmaka TIkA ko likhane kI pratijJA kI gaI hai, saMkalpa kiyA gayA hai // 4 //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra kiMcahna (AryA) guNadharagaNadhararacitaM zrutadharasantAnatastu suvyaktam / paramAgamArthasArthaM vaktumamuM ke vayaM mandAH / / 5 / / api ca hna (anuSTubh ) asmAkaM mAnasAnyucyaiH preritAni punaH punH| paramAgamasArasya rucyA mAMsalayA'dhunA / / 6 / / niyamasAra nAmaka zAstra kI tAtparyavRtti TIkA likhane kI pratijJA karane ke uparAnta aba AgAmI chandoM meM apanI laghutA pragaTa karate hue munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna (dohA) guNadhara gaNadhara se racita zrutadhara kI santAna | paramAgama kA kathana hama kaise kareM bakhAna ||5|| paramAgama kI puSTa ruci prerita kare anlp| isIliye yaha likha rahe aura na koI vikalpa||6|| gaNoM ko dhAraNa karanevAle gaNadharoM se racita aura zratadharoM kI paramparA se bhalIbhA~ti vyakta kiye gaye isa paramAgama ke arthasamUha kA kathana karanevAle mandabuddhi hama kauna hote haiM? yadyapi gaNadharAdi zrutakevaliyoM dvArA nirUpita paramAgama kA artha karane meM hama jaise mandabuddhi loga samartha nahIM haiM; tathApi isa samaya hamArA mana isa paramAgama ke sAra kI puSTa ruci se bArambAra prerita ho rahA hai| yahI kAraNa hai ki hama isa tAtparyavRtti TIkA likhane ke lie udyata hue haiN| AcArya bhagavaMtoM dvArA graMthoM kI racanAyeM kisI na kisI kI preraNA se kI jAtI rahI haiN| kisI racanA kA bAhya meM koI preraka na bhI rahA ho, taba bhI parahita kI bhAvanA to preraka banatI hI rahI hai; kintu isa TIkA kI racanA kisI kI preraNA se nahIM kI gaI hai; apitu niyamasAra meM pratipAdita viSayavastu meM munirAja padmaprabhamaladhArideva kA mana aisA ramA ki unase yaha TIkA sahajabhAva se bana gaI hai| tAtparya yaha hai ki unhoMne yaha kArya mAtra apane Ananda ke lie hI kiyA hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki eka ora cauthe chanda meM to yaha kahA gayA hai ki bhavyoM kI mukti aura apane AtmA kI zuddhi ke lie yaha TIkA likhI jA rahI hai, vahIM dUsarI ora ina
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (anuSTubh ) paJcAstikAyaSaDddravyasaptatattvanavArthakAH / proktA: sUtrakRtA pUrvaM pratyAkhyAnAdi satkriyAH / / 7 / / alamalamativistareNa / svasti sAkSAdasmai vivaraNAya / niyamasAra pA~caveM-chaThaveM chandoM meM yaha kahA jA rahA hai ki niyamasAra kI TIkA likhanevAle mandabuddhivAle hama kauna hote haiM ? yadyapi yaha bAta hama bahuta acchI taraha jAnate haiM; tathApi isa samaya hamArA mana isa paramAgama ke sAra kI ruci se itanA puSTa ho rahA hai ki vaha mAnatA hI nahIM hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki hamArI ruci hI isa graMtha kI TIkA karane ko hameM bAdhya kara rahI hai / ukta prazna kA sIdhA-saccA uttara yahI hai ki yadyapi maiMne isa TIkA kA praNayana apanI ruci ko puSTa karane ke lie kiyA hai athavA yaha TIkA merI paripuSTa AdhyAtmika ruci kA hI pariNAma hai; tathApi isase merI Atmazuddhi ke sAtha-sAtha bhavyoM kA kalyANa bhI to hogA hI / isaprakAra yahA~ kartRtvabuddhi kA niSedha karate hue bhI isase sva-para ko honevAle lAbha kA bhI jJAna karA diyA gayA hai| TIkAkAra munirAja kahate haiM ki bhale hI yaha TIkA merI puSTa ruci kA pariNAma ho, para isase mujhe va anya logoM ko lAbha hogA hI / tAtparya yaha hai ki yaha sva-para hitakArI tAtparyavRtti TIkA isa graMtharAja niyamasAra kI AdhyAtmika viSayavastu se puSTa huI munirAja padmaprabhamaladhArideva kI ruci kA hI pariNAma hai, kArya hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta chandoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki gaNadhara aura zrutadharoM se praNIta isa paramAgama para TIkA likhanA mere padmaprabhamaladhArideva jaise maMdabuddhiyoM kA kAma nahIM hai; tathApi niyamasAra meM pratipAdita adhyAtma kI paripuSTa ruci hI yaha kArya karane ke lie mujhe prerita kara rahI hai / / 5-6 / / apanI laghutA prakaTa karane ke uparAnta aba TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva isa sAtaveM chanda meM isa grantha meM pratipAdita viSayavastu kI carcA karate haiM, jo isaprakAra haiM hna (dohA) sAta tattva chaha dravya ara navArtha pratyAkhyAna | pA~coM astIkAya kA kiyA gayA vyAkhyAna // 7 // isa grantha meM pratyAkhyAnAdi satkriyA kA varNana karane ke pUrva gAthA sUtrakartA AcAryadeva dvArA pA~ca astikAya, chaha dravya, sAta tattva aura nava padArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isaprakAra isa chanda meM niyamasAra grantha meM samAgata viSayavastu kA vivaraNa saMkSepa meM prastuta kara diyA gayA hai| eka prakAra se yaha chanda isa grantha kA sUcIpatra hI hai / / 7 / /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra atha sUtrAvatAraH hra NamiUNa jiNaM vIraM aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM / vocchAmi NiyamasAraM kevalisudakevalIbhaNidaM / / 1 // natvA jinaM vIraM anantavarajJAnadarzanasvabhAvam / vakSyAmi niyamasAraM kevalizrutakevalibhaNitam / / 1 / / isaprakAra TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva maMgalAcaraNa, TIkA karane kI pratijJA, grantha kI viSayavastu aura apanI sthiti spaSTa karane ke uparAnta anta meM likhate haiM hra adhika vistAra se basa ho, basa ho / sAkSAt yaha vivaraNa jayavaMta varte / tAtparya yaha hai ki TIkAkAra aba isa carcA se virAma lete haiM; kyoMki isa saMbaMdha meM adhika bAta karane se kyA lAbha hai ? aba to mUla grantha kI carcA kA avasara hai| AcArya kundakundakRta mUla grantha niyamasAra ke maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya saMbaMdhI isa prathama gAthA kI utthAnikA meM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ne mAtra itanA hI kahA hai hra "aba gAthA sUtra kA avataraNa hotA hai / " samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM AcArya amRtacandradeva ne bhI prathama gAthA kI utthAnikA meM inhIM zabdoM kA prayoga kiyA hai| loka meM 'avatAra' zabda kI mahimA apAra lie bhagavAna ke avatAra ke artha meM hotA hai| 9 gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna / isa zabda kA prayoga lokakalyANa ke TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva bhI ukta pada ke mAdhyama se yaha kahanA cAhate haiM ki yaha niyamasAra nAmaka zAstra lokakalyANakArI mahAna zAstra hai, bhAgavata zAstra hai| ( harigIta ) vara naMta darzanajJAnamaya jinavIra ko namakara khuuN| yaha niyamasAra ju kevalI zrutakevalI dvArA kathita // 1 // anaMta aura utkRSTa hai jJAna-darzana jinakA arthAt jinako kevalajJAna aura kevaladarzana pragaTa ho gaye haiM; una bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake maiM kevalI aura zrutakevalI dvArA kahA gayA niyamasAra kahU~gA / isa maMgalAcaraNa kI gAthA meM vItarAgI sarvajJa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake niyamasAra zAstra likhane kI pratijJA kI gaI hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 niyamasAra athAtra jinaM natvetyanena zAstrasyAdAvasAdhAraNaM maGgalamabhihitam / natvetyAdi hna anekajanmATavIprApaNahetUn samastamoharAgadveSAdIn jayatIti jina: / vIro vikrAnta:, vIrayate zUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayata iti vIra : hna zrIvarddhamAnasanmatinAthamahatimahAvIrAbhidhAnaiH sanAtha: paramezvaro mahAdevAdhideva: pazcimatIrthanAtha: tribhuvanasacarAcaradravyaguNaparyAyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakevalajJAnadarzanAbhyAM yukto yastaM praNamya vakSyAmi kathayAmItyarthaH / kam ? niyamasAram / niyamazabdastAvat samyagdarzanajJAnacAritreSu vartate, niyamasAra ityanena zuddharatnatrayasvarUpamuktam / kiMviziSTam ? kevalizrutakevalibhaNitam / kevalinaH sakalapratyakSajJAnadharAH, zrutakevalinaH sakaladravyazrutadharAstaiH kevalibhiH zrutakevalibhizca bhaNitaM sakalabhavyanikurambahitakaraM niyamasArAbhidhAnaM paramAgamaM vakSyAmIti viziSTeSTadevatAstavanAnantaraM sUtrakRtA pUrvasUriNA zrIkundakundAcAryadevaguruNA pratijJAtam / iti sarvapadAnAM tAtparyyamuktam / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "aba yahA~ 'jinaM natvA' Adi gAthA ke dvArA zAstra kI Adi meM asAdhAraNa maMgala kiyA gayA hai aura TIkA meM natvA Adi padoM kA tAtparya batAyA jA rahA hai| aneka janmarUpI aTavI ko prApta karAne ke kAraNarUpa moha-rAga-dveSAdi bhAvoM ko jItanevAle ko hI jina kahA jAtA hai / vikrAnta (parAkramI) ko vIra kahate haiM / jo vIratA pragaTa kare, zUratA (zaurya) pragaTa kare, parAkrama dikhAye, karma zatruoM para vijaya prApta kare; vaha vIra hai| jo varddhamAna, sanmati, ativIra aura mahAvIra hna ina nAmoM se sanAtha, paramezvara, mahAdevAdhideva aura aMtima tIrthaMkara haiM, jo tIna loka ke carAcara dravya - guNa - paryAya se kahe jAnevAle samasta padArthoM ko jAnane-dekhane meM samartha pUrNata: nirmala kevaladarzana - jJAna se saMyukta haiM hra aise vIra bhagavAna ko namaskAra karake niyamasAra nAmaka grantha kI racanA karatA hU~ / yahA~ niyama zabda samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko sUcita karatA hai / isaprakAra niyamasAra hna aisA kahakara zuddharatnatraya kA svarUpa kahA hai| maiM sakalapratyakSa jJAna ke dhArI kevalI aura sampUrNa dravyazruta ke dhArI zrutakevalI dvArA kathita, sabhI bhavyajIvoM ke lie hitakArI niyamasAra nAmaka paramAgama ko kahatA hU~, likhatA hU~ / isaprakAra viziSTa iSTadeva ke stavana ke uparAnta gAthA sUtroM ke racayitA pUrvAcArya zrI kundakunda gurudeva ke dvArA niyamasAra zAstra likhane kI pratijJA kI gaI hai| isaprakAra yahA~ gAthA meM samAgata sabhI padoM kA tAtparya kaha diyA gayA / "
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (mAlinI) jayati jagati vIraH zuddhabhAvAstamAraH tribhuvanapUjya: puurnnbodhaikraajyH| natadivijasamAja: prAstajanmadrubIjaH samavasRtinivAsa: kevalazrInivAsaH / / 8 / / maggo maggaphalaM ti yaduvihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo mokkhauvAo tassa phalaM hoi NivvANaM / / 2 / / isaprakAra isa maMgalAcaraNa aura pratijJA saMbaMdhI gAthA meM AcAryadeva ne vItarAgI-sarvajJa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake, kevalI aura zrutakevaliyoM dvArA kathita samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA pratipAdaka niyamasAra nAmaka zAstra likhane kI pratijJA kI hai||1|| isa gAthA kI TIkA ke uparAnta TIkAkAra eka kalaza kAvya likhate haiM, jisameM gAthA ke samAna hI bhagavAna mahAvIra kI stuti kI gaI hai| kalaza kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) zuddhabhAva se nAza kiyA hai kAmabhAva kaa| tIna loka meM pUjya devagaNa jinako nmte|| jJAna rAjya ke rAjA nAzaka karmabIja ke| samavazaraNa ke vAsI jaga meM vIra jinezvara||8|| jinhoMne apane zuddhabhAvoM se kAmavikAra kA abhAva kiyA hai, tIna loka ke logoM dvArA jo pUjya hai, jJAna hI jinakA rAjya hai, devoM kA samAja jinheM namaskAra karatA hai, janmarUpI vRkSa kA bIja jinhoMne naSTa kara diyA hai, samavazaraNa meM jinakA nivAsa hai aura jinameM kevaladarzana-jJAnarUpI lakSmI kA nivAsa hai; ve vIra bhagavAna jagata meM jayavaMta vrte| jina vIra bhagavAna ko maMgalAcaraNa saMbaMdhI mUla gAthA meM AcArya kundakundadeva ne namaskAra kiyA hai; usI gAthA kI TIkA likhane ke uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kalaza ke mAdhyama se unhIM vIra bhagavAna kA jaya-jayakAra kara rahe haiN| kaha rahe haiM ki jagata meM ve vIra bhagavAna jayavaMta varte; jinhoMne apane zuddhabhAvoM se kAmavikAra ko jIta liyA hai, jo sarvadarzI-sarvajJa bhagavAna samavazaraNa meM virAjamAna haiM aura tIna loka ke dvArA pUje jAte haiN||8|| magalAcaraNa ke tatkAla bAda isa dUsarI gAthA meM hI AcAryadeva mokSa aura mokSamArga kI carcA AraMbha kara dete haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra mArgo mArgaphalamiti ca dvividhaM jinazAsane samAkhyAtam / mArgo mokSopAyaH tasya phalaM bhavati nirvANama // 2 // mokSamArgatatphalasvarUpanirUpaNopanyAso'yam / 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti vacanAt, mArgastAvacchuddharatnatrayaM, maargphlmpunrbhvpurndhrkaasthuulbhaalsthlliilaalNkaartilktaa| dvividhaM kilaivaM paramavItarAgasarvajJazAsane caturthajJAnadhAribhiH pUrvasUribhiH samAkhyAtam / paramanirapekSatayA nijaparamAtmatattvasamyakzraddhAnaparijJAnAnuSThAnazuddharatnatrayAtmakamArgo mokSopAyaH, tasya zuddharatnatrayasya phalaM svAtmopalabdhiriti / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) jaina zAsana meM kahA hai mArga evaM mArgaphala | hai mArga mokSa upAya evaM mokSa hI hai mArgaphala ||2|| jainazAsana meM mArga aura mArgaphalata aise do prakAra batAye gaye haiN| unameM mokSa ke upAya ko mArga kahate haiM aura mArga kA phala nirvANa kI prApti hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha mokSamArga aura usake phala ke svarUpa ke nirUpaNa kI sUcanA hai, prastAvanA hai| samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSa kA mArga hai ha aisA mahAzAstra tattvArthasUtra kA vacana hone se mArga to zuddharatnatraya hai aura mArgaphala muktirUpI ramaNI ke vizAla mastaka meM alaMkArarUpa tilakapanA hai / tAtparya yaha hai ki mokSamArga kA phala muktirUpI ramaNI se zAdI honA hai arthAt mukti kI prApti honA hai| isaprakAra isa mArga aura mArgaphala hna ina do kA vyAkhyAna paramavItarAgI sarvajJa bhagavAna ke zAsana meM caturtha jJAna arthAt manaHparyaya jJAna ke dhArI pUrvAcAryoM ne kiyA hai| ___ nija paramAtmatattva ke samyak zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa parama nirapekSa zuddharatnatrayarUpa mArga mokSa kA upAya hai aura usa zuddharatnatraya kA phala svAtmopalabdhi hai|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki zaddharatnatraya mokSa kA mArga hai aura mukti kI prApti usakA phala hai||2|| isa gAthA kI TIkA likhane ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva kheda vyakta karate hae kahate haiM ki sArA jagata to dhana kI rakSA aura ramaNI kI saMbhAla meM vyasta hai; koI-koI paNDitajana hI aise haiM; jo zuddhAtmA kI sAdhanA karate haiN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (pRthvI) kvacivrajati kaaminiirtismutthsaukhyNjnH| kvacid draviNarakSaNe matimimAM ca cakre punaH / / kvacijjinavarasya mArgamupalabhya yaH pnnddito| nijAtmani rato bhaveda vrajati muktimatAM hi sH||9|| jisa chanda meM ukta carcA kI gaI hai, usakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) kabhI kAminI rati sukha meM yaha rata rahatA hai| kabhI saMpatI kI rakSA meM ulajhA rhtaa| kintu jo paNDitajana jinapatha pA jAte haiN| ___ ho jAte ve mukta AtmA meM rata hokara||9|| manuSya kabhI to kAminI ke prati rati se utpanna honevAle sukha kI ora jAtA hai to kabhI dhana kI rakSA meM buddhi lagA detA hai; parantu jo paNDita loga kabhI jinadeva ke mArga ko prApta karake nija AtmA meM rata ho jAte haiM: vemakti ko prApta karate haiN|| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki kaMcana aura kAminI meM ulajhe loga isa utkRSTa mArga ko prApta nahIM kara skte| isa mArga ko pAnevAle to paNDitajana hI haiM; jo isa mArga ko pAkara nija AtmA kI ArAdhanA karate haiM aura mukti ko prApta karate haiN| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki munirAja padmaprabhamaladhArideva kI dRSTi meM paNDita zabda kitanA mahAna hai| unakI dRSTi meM jo jinavara ke mArga ko prApta kara apane AtmA kI ArAdhanA karate haiM, ve hI paNDita haiN| jina logoM ko paNDita zabda se hI elarjI hai; unheM munirAja padmaprabhamaladhArideva ke ukta kathana para dhyAna denA caahie| yadyapi yaha satya hai ki paNDita nAmadhArI kucha logoM ne apane jIvana aura vyavahAra se isa mahAna zabda ko badanAma kara diyA hai; tathApi aisA to sabhI zabdoM ke sAtha hotA rahA hai| kucha munirAjoM ne apane vyavahAra se yadi munidharma ko kalaMkita kara diyA ho to kyA sacce munirAja svayaM ko munirAja kahalAne meM lajjita hoMge? yadi nahIM to hameM bhI apane satkarmoM, sad vyavahAra aura sacce AtmArthIpane se apane AtmakalyANa ke sAtha-sAtha isa mahAna zabda kI pratiSThA ko bhI punarsthApita karanA cAhie / isa mahAna zabda ke prati aruci pradarzita karane yA isase ghRNA karane se paNDita ToDaramala
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra NiyameNa yajaM kajaM taM NiyamaMNANadaMsaNacarittaM / vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM / / 3 / / niyamena ca yatkAryaM sa niyamo jJAnadarzanacAritram / viparItaparihArArthaM bhaNitaM khalu sAramiti vacanam / / 3 / / atra niyamazabdasya sAratvapratipAdanadvAreNa svabhAvaratnatrayasvarUpamuktam / yaHsahajaparamapAriNAmikabhAvasthitaH svabhAvAnantacatuSTayAtmakaHzuddhajJAnacetanApariNAma: sa niyamaH / niyamena ca nizcayena yatkAryaM prayojanasvarUpaM jJAnadarzanacAritram / jaise una sabhI mahAna paNDitoM ke prati aruci aura ghRNA vyakta hotI hai| hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki bhagavAna mahAvIra ke isa utkRSTa adhyAtma ko hindI bhASA meM uttara bhAratIya AtmArthI vidvAna paNDitoM ne hI jIvita rakhA hai||9|| isa grantha kA nAma niyamasAra hai| ata: yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki niyama kise kahate haiM aura niyama ke sAtha jur3e hue sAra zabda kA kyA prayojana hai ? inhIM praznoM kA uttara isa tIsarI gAthA meM diyA gayA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta ) sadjJAna-darzana-caraNa hI haiM 'niyama' jAno niyama se| viparIta kA parihAra hotA sAra isa zubha vacana se||3|| jo kArya niyama se karane yogya ho, use niyama kahate haiN| jJAna, darzana aura cAritra niyama se karane yogya kArya haiM; isalie ve niyama haiN| viparItatA ke parihAra ke lie yahA~ 'niyama' ke sAtha 'sAra'zabda jor3A gayA hai| ___ isaprakAra 'niyamasAra' zabda kA artha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki isa graMtha meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___ "yahA~ isa gAthA meM niyama zabda ke sAtha sAra vizeSaNa kyoM lagAyA gayA hai ha isa bAta ke pratipAdana dvArA svabhAvaratnatraya kA svarUpa kahA gayA hai| jo sahaja paramapAriNAmikabhAva meM sthita, svabhAva-anantacatuSTayAtmaka zuddhacetanApariNAma hai, vaha niyama arthAt kAraNaniyama haiN| jo prayojanabhUta jJAna, darzana aura cAritrarUpa kArya niyama se karane yogya hai; vaha kAryaniyama hai| ukta jJAna, darzana aura cAritra ha ina tInoM kA svarUpa isaprakAra hai hna
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra jJAnaM tAvat teSu triSu paradravyaniravalaMbatvena niHzeSatontarmukhayogazakteH sakAzAt nijaparamatattvaparijJAnam upAdeyaM bhavati / darzanamapi bhagavatparamAtmasukhAbhilASiNo jIvasya zuddhAntastattvavilAsajanmabhUmisthAnanijazuddhajIvAstikAyasamupajanitaparamazraddhAnameva bhavati / 15 cAritramapi nizcayajJAnadarzanAtmakakAraNaparamAtmani avicalasthitireva / asya tu niyamazabdasya nirvANakAraNasya viparItaparihArArthatvena sAramiti bhaNitaM bhavati / paradravya ke avalambana binA sampUrNataH antarmukha yoga zakti se grahaNa karane yogya nija paramatattva kA parijJAna jJAna (samyagjJAna ) hai / bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAle sukha ke abhilASI jIva ko, zuddha antastattva ke vilAsa kI janmabhUmirUpa jIvAstikAya se utpanna honevAlA parama zraddhAna hI darzana (samyagdarzana) hai| nizcayajJAnadarzanAtmaka kAraNaparamAtmA meM isa jIva kI avicala sthiti hI cAritra (samyakcAritra) hai / yaha jJAna, darzana aura cAritrarUpa niyama nirvANa kA kAraNa hai| niyama zabda meM jor3A gayA sAra zabda viparItatA ke parihAra ke liye hai / " ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki kAraNaniyama aura kAryaniyama ke bheda se niyama (ratnatraya) do prakAra kA hotA hai| trikAlasvabhAvaratnatraya kAraNaniyama hai aura samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa pragaTa paryAya kAryaniyama hai| trikAlasvabhAvaratnatraya ko zuddhajJAnacetanApariNAma bhI kahate haiM / isakAraNa zuddhajJAnacetanApariNAma ko kAraNaniyama bhI kahate haiM / yaha zuddhajJAnacetanApariNAma utpAdavyayanirapekSa ekarUpa hai, dravyarUpa hai; ataH dravyArthikanaya kA viSaya hai / yaha svayaM mokSamArgarUpa nahIM hai, yaha to trikAlI dhruva hai, isake Azraya se mokSamArga pragaTa hotA hai| dhyAna rahe mUla gAthA meM to mAtra kAryaniyama kI hI bAta hai; para TIkA meM TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ne kAraNaniyama kI bAta bhI usI meM se nikAlI hai| yahA~ kAraNa-kAryavyavasthA do prakAra se ghaTita hotI hai hna 1. trikAlI dhruvazuddhajJAna - cetanApariNAma kAraNa hai aura samyagdarzana- jJAna - cAritrarUpa mokSamArga kArya hai| 2. samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa mokSamArga kAraNa hai aura mokSa kArya hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki zuddhacetanAjJAnapariNAma to mAtra kAraNa hI hai; kyoMki usake Azraya se mokSamArga pragaTa hotA hai / isIprakAra mokSa kevala kArya hI hai; kintu ratnatrayarUpa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (AryA) iti viparItavimuktaM ratnatrayamanuttamaM prapadyAham / apunarbhavabhAminyAM samudbhavamanaMgazaM yAmi / / 10 / / mokSamArga kAraNa bhI hai aura kArya bhI hai| mokSamArga mokSa kA kAraNa hai aura zuddhajJAnacetanApariNAma kA kArya hai| jisaprakAra trikAla sadRza ekarUpa dhruvapariNAma hai; usIprakAra usakA sadRzarUpa vartamAna dhruvapariNAma bhI hai| ye donoM hI kAraNarUpa niyama meM samAviSTa haiN| tAtparya yaha hai ki kAraNaniyama bhI do prakAra kA hai ha 1. trikAla ekarUpa dhruva pariNAma aura 2. vartamAna dhruvprinnaam| yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki yahA~ 'sAra' zabda viparItatA ke parihAra ke lie prayukta hai| yadi samyagdarzana-jJAna-cAritra kI bAta kareM to inake viparIta mithyAdarzana-jJAnacAritra kA parihAra liyA jAyegA; kintu yadi nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa nizcaya mokSamArga kI bAta kareM to usake viparIta vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa vyavahAra mokSamArga kA parihAra abhISTa hogaa| cUMki yahA~ nizcaya mokSamArga kI bAta cala rahI hai; ata: yahA~ vyavahAra mokSamArga ko hI viparIta mAnakara, usI kA parihAra abhISTa honA cAhie||3|| isa gAthA kI TIkA ke anta meM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva apanI bhAvanA ko eka AryA chanda meM isaprakAra vyakta karate haiN| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) viparyAsa se rahita anattama ratnatraya ko| pAkara maiM tovaraNa karU~ aba zivaramaNI ko|| prApta karU~ maiM nizcaya ratnatraya ke bala se| are atIndriya azarIrI AtmIkasukkhako||10|| isaprakAra maiM viparItatA se rahita anattama ratnatraya kA Azraya karake maktirUpI ramaNI se utpanna anaMga sukha ko prApta karatA huuN| tAtparya yaha hai ki viparItatA se rahita nizcayaratnatraya arthAt vikalparahita nirvikalparatnatraya ko dhAraNa karane se azarIrI, atIndriya, anaMta sukha kI prApti hotI hai| isaprakAra isa kalaza meM viparItatA se rahita, sarvazreSTha nizcayaratnatraya ke pratApa se anaMta atIndriya anaMga sukha kI kAmanA kI gaI hai, anaMta atIndriya anaMga sukha kI prApti kI sUcanA dI gaI hai||10|| vigata gAthA meM niyama aura usake sAtha jur3e hue sAra zabda kI carcA kI thii| aba isa gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte haiN|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra 17 NiyamaM mokkhauvAo tassa phalaM havadi prmnnivvaannN| edesiM tiNhaM pi ya patteyaparUvaNA hoI / / 4 / / niyamo mokSopAyastasya phalaM bhavati paramanirvANam / eteSAM trayANAmapi ca pratyekaprarUpaNA bhavati / / 4 / / ratnatrayasya bhedakaraNalakSaNakathanamidam / mokSaH sAkSAdakhilakarmapradhvaMsanenAsAditamahAnandalAbhaH / pUrvoktanirupacAraratnatrayapariNatistasya mahAnandasyopAyaH / api caiSAM jJAnadarzanacAritrANAM trayANAM pratyekaprarUpaNA bhavati / katham, idaM jJAnamidaM darzanamidaM cAritramityanena vikalpena / darzanajJAnacAritrANAM lakSaNaM vakSyamANasUtreSu jJAtavyaM bhvti| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) hai niyama mokSa upAya usakA phala parama nirvANa hai| ina jJAna-darzana-caraNatrayakA bhinna-bhinna vidhAna hai||4|| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa niyama mokSa kA upAya hai aura usakA phala parama nirvANa kI prApti hai| ataH yahA~ ina tInoM kA bhinna-bhinna nirUpaNa kiyA jA rahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha kathana ratnatraya ke bheda karane ke saMbaMdha meM aura unake lakSaNoM ke saMbaMdha meM hai| samasta karmoM ke nAza se sAkSAt prApta kiyA jAnevAlA mahA Ananda hI mokSa hai| ukta mahAnaMdarUpa mokSa kA upAya pUrvokta nirupacAra ratnatraya pariNati hai| ukta ratnatraya pariNati ke antargata AnevAle jJAna, darzana, cAritra kA yaha jJAna hai, yaha darzana hai aura yaha cAritra hna isaprakAra bhinna-bhinna nirUpaNa hotA hai, inake lakSaNa Age AnevAle gAthA sUtroM meM kahe jaayeNge| ata: inheM vahA~ se hI jAnanA caahie|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki samasta karmoM ke abhAva se utpanna honevAlI ananta atIndriya AtmIka AnandavAlI dazA hI mokSa hai aura usakI prApti kA upAya arthAt mokSamArga nizcayaratnatrayarUpa hai| ratnatraya ke bheda samyagdarzanAdi kA svarUpa AgAmI gAthAoM meM samajhAyA jAyegA / / 4 / / TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa gAthA ke bhAva kA poSaka eka kalazarUpa kAvya likhate haiN|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (maMdAkrAMtA) mokSopAyo bhavati yminaaNshuddhrtntryaatmaa| hyAtmA jJAnaM na punaraparaM dRSTiranyA'pi naiva / / zIlaM tAvanna bhavati paraM mokSubhiH proktametad / buddhvA janturna punarudaraM yAti mAtuHsa bhavyaH / / 11 / / attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM / vavagaya asesadoso sayalaguNappA have atto / / 5 / / AptAgamatattvAnAM zraddhAnAdbhavati samyaktvam / vyapagatAzeSadoSa: sakalaguNAtmA bhavedAptaH / / 5 / / kalaza kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) ratnatraya kI pariNati se pariNamita aatmaa| zramaNajanoM ke lie sahaja yaha mokSamArga hai| darzana-jJAna-carita Atama se bhinna nahIM haiN| jo jAne vaha bhavya na jAve janani udara meM||11|| zuddharatnatraya pariNati se pariNamita AtmA mahAmuniyoM ke lie mokSa kA upAya hai; kyoMki AtmA se na to jJAna anya hai, na darzana anya hai aura na cAritra hI anya hai| yaha bAta mokSa ko prApta karanevAle arahaMta bhagavantoM ne kahI hai| isako jAnakara jo jIva punaH mAtA ke udara meM nahIM jAtA, vaha bhavya hai| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki abhedaratnatrayarUpa pariNamita AtmA mokSa kA upAya hai| jo jIva arahaMta bhagavAna dvArA kahI gaI isa bAta kA vizvAsa karatA hai aura tadanurUpa pariNamita hotA hai, use bAra-bAra mAtA ke udara meM nahIM jAnA par3egA, vaha do-cAra bhava meM mokSa meM calA jaayegaa| tAtparya yaha hai ki aise jIva nikaTabhavya hote haiM / / 11 / / nizcayaratnatraya kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM vyavahAra samyagdarzana kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta ) ina Apta-Agama-tattva kA zraddhAna hI samyaktva hai| sampUrNa doSoM se rahita ara sakala guNamaya Apta hai||5||
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra 19 vyavahArasamyaktvasvarUpAkhyAnametat / AptaH zaMkArahitaH / zaMkA hi sakalamoharAgadveSAdaya: / Agama: tanmukhAravindavinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakSa: caturavacanasaMdarbhaH / tattvAni ca bahistattvAntastattvaparamAtmatattvabhedabhinnAni athavA jIvAjIvAsravasaMvaranirjarAbandhamokSANAM bhedAtsaptadhA bhavanti / teSAM samyak zraddhAnaM vyavahArasamyaktvamiti / ( AryA ) bhavabhayabhedini bhagavati bhavataH kiM bhaktiratra na samasti / tarhi bhavAmbudhimadhyagrAhamukhAntargato bhavasi / / 12 / / Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna se samyaktva hotA hai aura jisake sampUrNa (aThAraha) dUra ho gaye hoM; sampUrNa guNoM kA dhArI vaha puruSa Apta hotA hai / doSa isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vyavahAra samyagdarzana ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / sampUrNa moha-rAga-dveSAdi bhAvoM ko zaMkA kahate haiM aura zaMkA rahita vyakti ko Apta kahate haiM / Apta ke mukhAravinda se nikalI huIM samasta vastuoM ke svarUpa ko spaSTa karane meM samartha vacana racanA ko Agama kahate haiM / bahirtattva aura antartattvarUpa paramAtmatattva ke bheda se tattva do prakAra ke haiM athavA jIva, ajIva, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha tathA mokSa ke bheda se tattva sAta prakAra ke haiM / ukta Apta, Agama aura tattva kA samyak zraddhAna vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai / " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki sacce Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna ko vyavahArasamyagdarzana kahate haiN| janma, jarA Adi aThAraha doSoM se rahita aura vItarAgatA, sarvajJatA Adi guNoM ke dhArI arahaMta-siddha hI sacce Apta (deva) haiN| mahAzAstra tattvArthasUtra meM sAta tattvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai aura ratnakaraNDazrAvakAcAra meM sacce deva zAstra - guru ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| yahA~ ukta donoM bAtoM ko milAkara Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kaha diyA hai| deva - zAstra - guru aura sapta tattva, para aura bhedarUpa hone se, inake zraddhAnarUpa samyagdarzana ko vyavahArasamyagdarzana kahA gayA hai / / 5 // isa gAthA kI TIkA ke uparAnta bhI TIkAkAra, bhagavAna kI bhakti kI preraNA denevAlA eka kalazakAvya likhate haiN|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 niyamasAra chuhataNhabhIruroso rAgo moho ciMtA jarA rujA miccU / sedaM khedo mado rai vimhiya NiddA jaNuvvego / / 6 / / kSudhA tRSNA bhayaM roSo rAgo mohazcintA jarA rujA mRtyuH / svedaH khedo mado ratiH vismayanidre janmodvegau // 6 // aSTAdazadoSasvarUpAkhyAnametat / asAtAvedanIyatIvramaMdaklezakarI kSudhA / asAtAvedanIyatIvratIvrataramaMdamaMdatarapIDayA samupajAtA tRSA / ihalokaparalokAtrANAguptimaraNavedanA kalaza kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) bhavabhayabhedaka Apta kI bhakti nahIM yadi raMca / to tU hai mukha magara ke bhavasAgara ke madhya ||12|| yadi bhava ke bhaya kA bhedana karanevAle isa bhagavAna ke prati tujhe bhakti nahIM hai to tU 'ke madhya rahanevAle magara ke mukha meM hai / bhavasamudra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yadi tere hRdaya meM bhavabhayanAzaka bhagavAna kI bhakti nahIM hai to tU yaha acchI taraha samajha leM ki tU saMsAra sAgara meM rahanevAle magaramaccha ke mukha meM hai / / 12 / / pA~cavIM gAthA kI dUsarI paMkti meM kahA thA ki AtmA sampUrNa (aThAraha) doSoM se rahita hotA hai; ata: aba isa chaThavIM gAthA meM ukta aThAraha doSoM ko ginA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) bhaya bhU~va cintA rAga ruSa ruja sveda janma jarA maraNa / rati arati nidrA moha vismaya kheda mada tRSa doSa haiM ||6|| kSudhA, tRSA, bhaya, roSa, rAga, moha, cintA, jarA, roga, mRtyu, pasInA, kheda, mada, rati, vismaya, nindA, janma aura arati hna ye aThAraha doSa haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha aThAraha doSoM ke svarUpa kA kathana hai / 1. asAtA vedanIya karma ke udaya se honevAle bhojana kI tIvra athavA maMda icchArUpa klezabhAva ko kSudhA kahate haiM / 2. asAtA vedanIya ke udaya se tIvra, tIvratara, manda, mandatara pAnI pIne kI icchAjanya pIr3A ko tRSA kahate haiM /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra kasmikabhedAt saptadhA bhavati bhayam / krodhanasya puMsastIvrapariNAmo roSaH / rAgaH prazasto'prazastazca, dAnazIlopavAsagurujanavaiyAvRttyAdisamudbhavaH prazastarAgaH, strIrAjacaurabhaktavikathAlApAkarNanakautUhalapariNAmo hyaprazastarAgaH / cAturvarNyazramaNasaMghavAtsalyagato mohaH prazasta itaro'prazasta eva / cintanaM dharmazuklarUpaM prazastamitaradaprazastameva / tiryaGmAnavAnAM vaya:kRtadehavikAra eva jarA / vAtapittazleSmaNAM vaiSamyasaMjAtakalevaravipIDaiva rujA / sAdisanidhanamUrtendriyavijAtIyanaranArakAdivibhAvavyaJjanaparyAyavinAza eva mRtyurityuktaH / azubhakarmavipAkajanitazarIrAyAsasamupajAtapUtigaMdhasambandhavAsanAvAsitarvArbindusaMdohaH svedaH / 21 3. isaloka kA bhaya, paraloka kA bhaya, arakSAbhaya, aguptibhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya aura Akasmika bhaya hna isaprakAra ye sAta prakAra ke bhaya haiM / 4. krodhI puruSa ke tIvra pariNAma ko roSa kahate haiM / 5. rAga prazasta aura aprazasta ke bheda se do prakAra kA hotA hai| dAna, zIla, upavAsa, gurujanoM kI vaiyAvRtti (sevA) Adi se utpanna honevAlA rAga prazasta rAga hai aura strI, rAja, cora aura bhojana saMbaMdhI vikathAyeM karane aura sunane kA kautuhala pariNAma aprazasta rAga hai / 6. prazasta aura aprazasta ke bheda se moha bhI do prakAra kA hotA hai| RSi, muni, aura anagAra hna ina cAra prakAra ke zramaNa saMgha ke prati vAtsalya saMbaMdhI moha prazasta moha hai aura inase bhinna vyaktiyoM yA vastuoM se kiyA gayA moha aprazasta moha hai / RddhidhArI zramaNoM ko RSi; avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnI zramaNoM ko muni; upazama va kSapaka zreNI meM ArUr3ha zramaNoM ko yati aura sAmAnya sAdhuoM ko anagAra kahate haiM / 7. cintA arthAt ciMtana bhI prazasta aura aprazasta ke bheda se do prakAra kA hotA hai / dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa cintana prazasta hai aura ArtadhyAna aura raudradhyAnarUpa cintana aprazasta hai / 8. tiryaMcoM aura manuSyoM kI umra kI adhikatA ke kAraNa honevAlI zarIra kI jIrNatA ko jarA (bur3hApA) kahate haiM / 9. vAta, pitta aura kapha kI viSamatA se utpanna honevAlI zarIra saMbaMdhI pIr3A ko rujA yA roga kahate haiM / 10. sAdi - sanidhana, mUrta indriyavAlI vijAtIya naranArakAdi vibhAva vyaMjanaparyAya kA vinAza hI mRtyu hai / 11. azubhakarmodaya se utpanna zArIrika zrama se utpanna honevAlA durgaMdhita jalabinduoM kA samUha sveda ( pasInA ) hai /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra aniSTalAbha: khedaH / sahajacaturakavitvanikhilajanatAkarNAmRtasyaMdisahajazarIrakulabalaizvaryairAtmAhaMkArajanano madaH / manojJeSu vastuSu paramA prItireva rtiH| paramasamarasIbhAvabhAvanAparityaktAnAM kvacidapUrvadarzanAdvismayaH / kevalena zubhakarmaNA, kevalenAzubhakarmaNA, mAyayA, zubhAzubhamizreNa devanArakatiryaGmanuSyaparyAyeSUttpattirjanma / darzanAvaraNIyakarmodayena pratyastamitajJAnajyotireva nidraa| iSTaviyogeSu viklavabhAva evodvegaH / ebhirmahAdoSairvyAptAstrayo lokAH / etairvinirmukto vItarAgasarvajJa iti| tathA coktam hna so dhammo jattha dayA so vi tavo visayaNiggaho jattha / dasaaThThadosarahio so devo Natthi sandeho / / 1 / / 12. aniSTa ke lAbha se utpanna honevAlA bhAva kheda hai| 13. sarva janoM ke kAnoM meM amRta uDelanevAlA sahaja caturAI se bharA kavitva, sundara zarIra, uttama kula, bala tathA aizvarya ke kAraNa utpanna honevAlA ahaMkAra hI mada hai| 14. manojJa vastuoM meM parama prIti hI rati hai| 15. paramasamarasIbhAva kI bhAvanA rahita jIvoM ko, pahale kabhI nahIM dekhane ke kAraNa honevAlA bhAva vismaya (Azcarya) hai| 16. zubhakarma se devaparyAya meM, azubhakarma se nArakaparyAya meM, mAyA se tiryaMcaparyAya meM aura zubhAzubha mizrakarma se manuSyaparyAya meM utpanna honA janma hai| 17. darzanAvaraNI karma ke udaya se jJAnajyoti kA asta ho jAnA nidrA hai| 18. iSTa ke viyoga meM ghabarAhaTa kA honA hI udvega hai| yadyapi ina aThAraha doSoM se tIna loka vyApta hai arthAt tIna loka meM rahanevAle sabhI saMsArI jIva ukta aThAraha doSoM se grasta haiM; tathApi vItarAgasarvajJadeva ina doSoM se vimukta haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra mAtra itanA hI hai ki vItarAgI-sarvajJa arahaMtadeva ke ukta aThAraha doSa nahIM hote; ata: ve pUrNata: nirdoSa haiM / / 6 / / ___ chaThavIM gAthA kI ukta TIkA likhane ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA coktam hna tathA kahA bhI gayA hai' hna likhakara eka gAthA uddhRta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) jahA~ dayA vaha dharma hai jahA~ na viSaya vikAra | vaha tapa aThAraha doSa bina deva hoMya avadhAra||1|| 1. anupalabdha hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra tathA coktaM zrIvidyAnandasvAmibhiH hna (mAlinI) abhimataphalasiddherabhyupAya: subodhaH saca bhavati suzAstrAttasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhaH na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaraMti / / 2 / / vaha dharma hai, jahA~ dayA hai; vaha tapa hai, jahA~ viSayoM kA nigraha hai aura vaha deva hai, jo aThAraha doSoM se rahita hai ha isa saMbaMdha meM koI sandeha nahIM hai|||1|| isake bAda tathA coktaM zrI vidyAnaMdasvAmibhiHhna tathA AcArya zrI vidyAnaMdasvAmI dvArA bhI kahA gayA hai' hna likhakara TIkA meM eka chanda prastuta kiyA gayA hai| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) iSTa artha kI siddhi hotI hai subodha se | ara subodha upalabdhI hotI hai suzAstra se|| aura Apta se zAstra pUjya haiM Apta isliye| kiyA gayA upakAra saMtajana kabhI na bhuuleN||2|| abhISTa phala kI siddhi kA upAya subodha (samyagjJAna) hai; subodha suzAstra se prApta hotA hai aura suzAstra kI utpatti Apta se hotI hai / Apta kI kRpA ke kAraNa, budhajanoM ke lie ve Apta pUjya haiM; kyoMki kiye hue upakAra ko sajjana puruSa kabhI nahIM bhuulte| ukta chanda kA atyanta spaSTa abhiprAya yaha hai ki Apta arthAt vItarAgI-sarvajJa bhagavAna kI vANI hI suzAstra haiM; ata: unase hI samyagjJAna kI prApti hotI hai| isalie vItarAgIsarvajJa bhagavAna hamAre pUjya haiM, hameM unakI pUjA, stuti, vaMdanA avazya karanA cAhie; kyoMki ve hamAre upakArI haiM aura sajjana puruSa kRtaghna nahIM hote, apitu kRtajJa hote haiN| kiye gaye upakAra ko sacce hRdaya se svIkAra karanA kRtajJatA hai aura use bhUla jAnA kRtaghnatA hai| 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaraMti' hna yaha sUkti saMskRta sAhitya kI amUlya nidhi hai / / 2 / / ukta chanda ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisameM bhagavAna neminAtha kI stuti kI gaI hai| 1. AcArya vidyAnandisvAmI racita zloka, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 niyamasAra tathA hi hna (mAlinI) zatamakhazatapUjya:prAjyasadbodharAjya: smaratisuranAtha: praastdussttaaghyuuthH| padanatavanamAlI bhavyapadmAMzumAlI dizatu zamanizaM no nemirAnandabhUmiH / / 13 / / Nissesadosarahio kevalaNANAiparamavibhavajudo / so paramappA uccai tavvivarIo Na paramappA / / 7 / / niHzeSadoSarahita: kevljnyaanaadiprmvibhvyutH| sa paramAtmocyate tadviparIto na paramAtmA / / 7 / / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) zata indroM se pUjya jJAna sAmrAjya adhptii| kAmajayI laukAntika devoM ke adhinAyaka|| pApa vinAzaka bhavyanIrajoM ke tuma suurj| nemIzvara sukhabhUmi sukkha deM bhavabhayanAzaka||13|| sau indroM se pUjya, samyagjJAnarUpa vizAla rAjya ke adhipati, kAmavijayI laukAntika devoM ke nAtha, dRSTa pApa ke nAzaka, zrIkRSNa dvArA pUjita, bhavyarUpI kamaloM ko vikasita karanevAle sUrya aura Ananda kI bhUmirUpa neminAtha bhagavAna hameM zAzvata sukha pradAna kreN| ukta chanda meM bhagavAna neminAtha kI stuti kI gaI hai| TIkA ke bIca meM AnevAle isa stutiparaka chanda ko hama madhyamaMgala ke rUpa meM dekha sakate haiM / / 13 / / vigata gAthA meM jina aThAraha doSoM kI carcA kI gaI hai, aba isa gAthA meM ukta doSoM se rahita paramAtmA kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) sampUrNa doSoM se rahita sarvajJatA se sahita jo| basa ve hI haiM paramAtamA ana koI paramAtama nhiiN||7|| jo niHzeSa arthAt aThAraha doSoM se rahita aura kevalajJAnAdi parama vaibhava se saMyukta hai; vaha paramAtmA hai aura usase viparIta paramAtmA nahIM hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra __ tIrthaMkaraparamadevasvarUpAkhyAnametat / AtmaguNaghAtakAni ghAtikarmANi jJAnadarzanAvaraNAntarAyamohanIyakarmANi, teSAM niravazeSeNa pradhvaMsAnnizzeSadoSarahita: athavA pUrvasUtropAttASTAdazamahAdoSanirmUlanAnniHzeSadoSanirmukta ityuktaH / sakalavimalakevalabodhakevaladRSTiparamavItarAgAtmakAnandAdyanekavibhavasamRddhaH / yastvevaMvidha: trikAlanirAvaraNanityAnaMdaikasvarUpanijakAraNaparamAtmabhAvanotpannakAryaparamAtmA sa eva bhagavAn arhan prmeshvrH| asya bhagavata: paramezvarasya viparItaguNAtmakA: sarve devAbhimAnadagdhA api saMsAriNa ityrthH| tathA coktaM zrIkundakundAcAryadevaiHhna tejo diTThI NANaM iDDI sokkhaM taheva IsariyaM / tihuvaNapahANadaiyaM mAhappaMjassa so ariho / / 3 / / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha tIrthaMkara paramadeva ke svarUpa kA kathana hai| AtmaguNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya hna ina cAra ghAtiyA karmoM kA pUrNata: nAza kara dene ke kAraNa jo sampUrNa doSoM se rahita haiM athavA pUrvasUtra chaThavIM gAthA meM kahe gaye aThAraha mahAdoSoM ke nirmUla kara dene ke kAraNa jinheM ni:zeSadoSa rahita kahA gayA hai aura jo kevalajJAna, kevaladarzana evaM parama vItarAgAtmaka AnandAdi vividha vaibhava se sampanna haiM; tathA jo trikAla nirAvaraNa, nityAnanda, ekasvarUpa, nija-kAraNaparamAtmA kI bhAvanA se utpanna kAryaparamAtmA haiM; ve bhagavAna hI arahaMta paramezvara haiN| ina bhagavAna arahaMta paramezvara se viparIta guNoMvAle loga devatva ke abhimAna se dagdha hone para bhI paramAtmA nahIM haiM, saMsArI hI haiM hra aisA gAthA kA artha hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki aThAraha doSoM se rahita vItarAgI evaM kevalajJAnAdi vaibhava se saMyukta arthAta anaMta sakhI sarvajJa bhagavAna hI arahaMta paramAtmA haiM, sacce deva haiN| ukta guNoM se rahita aura doSoM se saMyukta hone para bhI svayaM deva mAnanevAle loga sacce deva nahIM haiN| TIkA meM eka bAta aura bhI spaSTa kI gaI hai ki arahaMta bhagavAna kAryaparamAtmA haiM aura jisa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karane se, usameM lIna hone se AtmA kAryaparamAtmA banatA hai, use kAraNaparamAtmA kahate haiN||7|| isake bAda tathA coktaM zrIkundakundAcAryadaivai: hna tathA kundakundAcAryadeva ne bhI kahA hai' hna aisA kahakara eka gAthA uddhRta kI hai| 1. AcArya kundakunda : pravacanasAra, AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM upalabdha 71vIM gAthA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra tathA coktaM zrImadatacandrasUribhiH hna (zArdUlavikrIDita) kAMtyaiva snapayaMti ye dazadizo dhAmnA nirundhati ye dhAmoddAmamahasvinAM janamano muSNanti rUpeNa ye| divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAtkSaraMto'mRtaM vaMdyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH / / 4 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hn| ( harigIta ) prAdhAnya hai trailokya meM aizvarya Rddhi sahita haiN| teja darzana jJAna sukha yuta pUjya zrI arahaMta haiN||3|| jinakA teja, kevaladarzana, kevalajJAna, atIndriyasukha, devatva aura jinakI IzvaratA, RddhiyA~, tIna loka meM pradhAnapanA aura vizeSa mahimA hai; ve bhagavAna arahaMta haiM / / 3 / / isake bAda tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hna tathA zrImad AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai' ha aisA likhakara eka chanda udadhata kiyA hai| jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) lokamAnasa rUpa se raviteja apane teja se| jo hareM nirmala kareM dazadiza kAntimaya tanateja se|| jo divyadhvani se bhavyajana ke kAna meM amRta bhreN| una sahasa aThalakSaNasahita jina-sUriko vandana kareM||4|| ve tIrthaMkara aura AcAryadeva vandanA karane yogya haiM, jo ki apane zarIra kI kAnti se dazoM dizAoM ko dhote haiM, nirmala karate haiM; apane teja se utkRSTa tejavAle sUryAdika ko bhI Dhaka dete haiM; apane rUpa se jana-jana ke mana ko moha lete haiM, hara lete haiM; apanI divyadhvani se bhavyajIvoM ke kAnoM meM sAkSAt sukhAmRta kI varSA karate haiM tathA eka hajAra ATha lakSaNoM ko dhAraNa karate haiN| isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisameM bhagavAna neminAtha kI stuti kI gaI hai| 1.samayasAra, kalaza 24
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra 27 tathAhi hna (mAlinI) jagadidamajagacca jJAnanIreruhAnta bhramaravadavabhAti prasphuTaM yasya nityam / tamapi kila yajehaM nemitIrthaMkarezaM jalanidhimapi dobhyA'muttarAmyUva'vIcim / / 14 / / tassa muhuggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / Agamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti taccatthA / / 8 / / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) aligaNa svayaM samA jAte jyoM kamala puSpa meN| tyoM hI lokAloka lIna hoM jJAna kamala meM || jinake una zrI neminAtha ke caraNa jana~ maiN| ho jAU~ maiM pAra bhavodadhi nija bhujabala se ||14|| jisaprakAra kamala ke bhItara bhramara samA jAte haiM; usIprakAra jinake jJAnakamala meM loka aura aloka samA jAte hoM, spaSTarUpa se jJAta hote hoM; una neminAtha tIrthaMkara bhagavAna ko maiM pUjatA hU~; jisase U~cI taraMgoM vAle saMsAra samudra ko bhI do bhujAoM se pAra kara luuN| 7vIM gAthA meM tIrthaMkara paramadeva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| isakAraNa TIkA meM munirAja padmaprabhamaladhArideva ne tIrthaMkara paramadeva kI jisameM stuti kI gaI hai ha aisI pravacanasAra graMtha kI gAthA aura samayasAra kI TIkA ke kalaza ko uddhRta kiyA hai| neminAtha tIrthaMkara paramadeva kI stuti saMbaMdhI eka chanda svayaM bhI banAkara apanI bhaktibhAvanA prastuta kI hai||14|| vigata gAthAoM meM sacce deva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM zAstra kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) pUravApara doSa virahita vacana jinavara deva ke| Agama kahe hai unhIM meM tattvArathoM kA vivecana ||8||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra tasya mukhodgatavacanaM pUrvAparadoSavirahitaM zuddham / Agamamiti parikathitaM tena tu kathitA bhavanti tattvArthAH / / 8 / / paramAgamasvarUpAkhyAnametat / tasya khalu paramezvarasya vadanaghanajavinirgatacaturavacanaracanAprapaMca: pUrvAparadoSavirahitaH, tasya bhagavato rAgAbhAvAt pApasUtravaddhiMsAdipApakriyAbhAvAcchuddhaH paramAgama iti parikathitaH / tena paramAgamAmRtena bhavyaiH zravaNAMjalipuTapeyena muktisundarImukhadarpaNena saMsaraNavArinidhimahAvartanimagnasamastabhavyajanatAdattahastAvalambanena sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNinA akSuNNamokSaprAsAdaprathamasopAnena smarabhogasamudbhUtAprazastarAgAMgAraiH pacyamAnasamastadInajanatAmahatklezanirnAzanasamarthasajalajaladena kathitA: khalu sapta tattvAni nava padArthAzceti / ____ usa sarvajJa vItarAgI paramAtmA ke mukha se nikalI huI, pUrvApara doSa se rahita, zuddha vANI hI Agama kahI jAtI hai aura usa Agama meM tattvArthoM kA nirUpaNa hotA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha paramAgama ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| jinakI carcA vigata gAthAoM meM kI gaI hai; una paramezvara ke mukha se nikalI huI pUrvApara doSa (virodha) rahita aura una bhagavAna ke rAga kA abhAva hone se pApa sUtra ke samAna hiMsAdi pApa kriyAoM se zUnya hone se jo zuddha hai; caturAI bharI usa vacana racanA ke vistAra ko paramAgama kahA gayA hai| ___jo bhavyajIvoM ke dvArA kAnarUpI aMjulI se pIneyogya amRta hai, mukti sundarI ke mukha kA darpaNa hai, jo bhavasAgara ke mahAbhaMvara meM nimagna samasta bhavyajanoM ko hAtha kA sahArA detA hai, jo sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara kA zikhAmaNi hai, jo kabhI na dekhe gaye mokSamahala kI pahalI sIDhI hai aura jo kAma-bhogoM se utpanna honevAle aprazasta rAgarUpa aMgAroM se sikate (jalate) hue sabhI dIna logoM ke mahAkleza kA nAza karane meM samartha sajalamegha arthAt pAnI se bharA huA bAdala hai; usa paramAgama meM sAta tattva aura nau padArtha kahe gaye haiM. batAye gaye haiN|" ukta gAthA meM jinAgama, paramAgama yA jinavANI kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jina kathanoM meM pUrvApara virodha na ho, jinameM pApa kriyA kA niSedha kiyA gayA ho; jIvAdi tattvArthoM kA vivecana karane vAle una nirdoSa AptavacanoM ko paramAgama kahate haiN| una vacanoM kI vizeSatA batAte hue TIkA meM kahA gayA hai ki tattvArthoM ke nirUpaka ve vacana mokSamahala kI pahalI sIDhI haiM, vairAgyarUpI mahala ke zikhAmaNi haiM, bhavasAgara meM nimagna bhavyajIvoM ke sahAre haiM, muktirUpI sundarI ke mukha ke darpaNa haiM aura rAga ke dAvAnala ko bujhAnevAle jala se bharapUra bhare hue bAdala haiN| isaprakAra isa gAthA meM jinAgama kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai / / 8 / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra tathA coktaM zrIsamantabhadrasvAmibhiH hra ( AryA ) anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH / / 5 / / ( hariNI ) lalitalalitaM zuddhaM nirvANakAraNakAraNaM nikhilabhavinAmetatkarNAmRtaM jinasadvacaH / bhavaparibhavAraNyajvAlitviSAM prazame jalaM pratidinamahaM vande vandyaM sadA jinayogibhiH / / 15 / / isake bAda TIkAkAra 'tathA coktaM zrI samantabhadrasvAmibhiH hna tathA AcArya samantabhadra svAmI dvArA bhI aisA hI kahA gayA hai' hna aisA kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo nyUnatA viparItatA ara adhikatA se rahita hai| sandeha se bhI rahita hai spaSTatA se sahita hai / / jo vastu jaisI use vaisI jAnatA jo jJAna hai| jAne jinAgama ve kaheM vaha jJAna samyagjJAna hai // 5 // 29 jo nyUnatArahita, adhikatArahita aura viparItatArahita yathAtathya vastusvarUpa ko ni:saMdeharUpa se jAnatA hai; use Agama ke jAnakAra jJAna (samyagjJAna) kahate haiM / ratnakaraNDazrAvakAcAra ke ukta chanda meM samyagjJAna kA jo svarUpa spaSTa kiyA gayA hai; usameM isa bAta para vizeSa bala diyA gayA hai ki jo vastu jaisI hai; use na kama, na adhika aura viparIta ThIka jaisI hai, vaisI hI niHsaMdeharUpa meM jAnanA hI samyagjJAna hai | // 5 // isake bAda TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisameM jinAgama (jinavANI - zAstra) kI vandanA kI gaI hai / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) muktimaga ke maga tathA jo lalita meM bhI lalita haiN| jo bhavijanoM ke karNa-amRta aura anupama zuddha haiM / bhavivijana ke ugra dAvAnala zamana ko nIra haiN| nivacana ko jo yogijana ke vaMdya haiM ||15|| 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 42
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla aayaasN| taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehiM saMjuttA / / 9 / / jIvA: pudgalakAyA dharmAdharmI ca kAla AkAzam / tattvArthA iti bhaNitA: nAnAguNaparyAyaiH saMyuktAH / / 9 / / atra SaNNAM dravyANAM pRthakpRthak nAmadheyamuktam / sparzanarasanaghrANacakSuHzrotramano jo jinavacana lalita meM lalita haiM, zuddha haiM. nirvANa ke kAraNa ke kAraNa haiM. sabhI bhavyajanoM ke kAno ko amRta haiM, bhavarUpI araNya (bhayaMkara jaMgala) ke ugra dAvAnala ko zamana karane ke lie jala haiM aura jo jaina yogiyoM se sadA vaMdya haiM hra aise jinabhagavAna ke vacanoM kI maiM pratidina vaMdanA karatA huuN| isaprakAra hama dekhate haiM ki zAstroM kA svarUpa spaSTa karate hue TIkAkAra ne na kevala ratnakaraNDazrAvakAcAra meM samAgata tatsaMbaMdhita chanda ko uddhRta kiyA, balki eka chanda svayaM likhakara bhI unake prati apanI AsthA ko vyakta kara diyA hai||15||| ___ vigata gAthAoM meM jina (sacce deva) aura jinavacanoM (sacce zAstroM) kA svarUpa spaSTa kara aba jinadeva kI divyadhvani meM samAgata tattvArthoM kI carcA AraMbha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) vividha guNaparyAya se saMyukta dharmAdharma nbh| ara jIva pudgala kAla ko hI yahA~ tattvAratha kahA / / 9 / / aneka guNa-paryAyoM se saMyukta jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye tattvArtha kahe gaye haiN| dhyAna rahe, yahA~ chaha dravyoM ko hI tattvArtha kahA gayA hai| jabaki mahAzAstra tattvArthasUtra meM jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ha ye sAta tattva yA tattvArtha kahe haiN|' kahIM-kahIM ukta sAta tattvoM meM puNya aura pApa ko milAkara nau tattva yA tattvArtha kahe gaye haiN| TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva to isa gAthA kI TIkA karate hue pahalI paMkti meM inheM chaha dravya hI kahate haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "isa gAthA meM chaha dravyoM ke nAma pRthak-pRthak kahe gaye haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa; mana, vacana, kAya; Ayu aura zvAsocchavAsa nAmaka daza prANoM se (saMsAra 1. AcArya umAsvAmI : tattvArthasUtra (mokSazAstra), adhyAya 1, sUtra 4
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra vAkkAyAyurucchvAsaniHzvAsAbhidhAnairdazabhiH prANaiH jIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA jIvaH / saMgrahanayo'yamuktaH / nizcayena bhAvaprANadhAraNAjjIvaH / vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAjjIvaH / zuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAnAdizuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAtkAryazuddhajIvaH / azuddhasadbhUtavyavahAreNa matijJAnAdivibhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAdazuddhajIvaH / zuddhanizcayena sahajajJAnAdiparamasvabhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAtkAraNazuddhajIvaH / ayaM cetanaH / asya cetanaguNAH / ayamamUrtaH / asyAmUrtaguNAH / ayaM zuddhaH / asya zuddhaguNAH / ayamazuddhaH / asyAzuddhaguNAH / paryAyazca / tathA galanapUraNasvabhAvasanAthaH pudgalaH / zvetAdivarNAdhAro mUrtaH / asya hi mUrtaguNAH / aymcetnH| asyAcetanaguNAH / svabhAvavibhAvagatikriyApariNatAnAM jIvapudgalAnAM svabhAvavibhAvagatihetuH dharmaH / svabhAvavibhAvasthitikriyApariNatAnAM teSAM sthitiheturadharmaH / paMcAnAmavakAzadAnalakSaNamAkAzam / paMcAnAM vartanAhetuH kAlaH / caturNAmamUrtAnAMzuddhaguNAH, paryAyAzcaiteSAM tathAvidhAzca / avasthA meM) jo jItA hai, jiyegA aura bhUtakAla meM jItA thA; vaha jIva haihna yaha saMgrahanaya kA kathana hai| yaha AtmA nizcayanaya se bhAvaprANa (cetanA) dhAraNa karane se jIva hai aura vyavahAranaya se dravyaprANoM ke dhAraNa karane se jIva hai| zuddha (anupacarita) sadbhUtavyavahAranaya kevalajJAnAdi zuddha guNoM kA AdhAra hone se kAryazuddhajIva hai aura azuddha (upacarita) sadbhUta vyavahAranaya se matijJAnAdi vibhAva guNoM kA AdhAra hone ke kAraNa azuddhajIva hai| zuddhanizcayanaya se sahajajJAnAdi paramasvabhAvaguNoM kA AdhAra hone ke kAraNa kAraNazuddhajIva hai| yaha (jIva) cetana hai, isake cetana guNa hai; yaha amUrta hai, isake amUrta guNa hai; yaha zuddha hai, isameM zuddha guNa hai; yaha azuddha hai, isake azuddha guNa hai| paryAyeM bhI isIprakAra haiN| pudgala galana-pUrana svabhAvavAlA hai| vaha pudgala zvetAdi vargoM kA AdhArabhUta hone se mUrta hai, isake mUrta guNa haiN| yaha acetana hai, isake acetana guNa haiN| svabhAvagatikriyArUpa aura vibhAvagatikriyArUpa pariNata jIva aura pudgaloM ke svabhAvagati aura vibhAvagati kA nimitta kAraNa dharmadravya hai| svabhAvasthitikriyArUpa aura vibhAvasthitikriyArUpa pariNata jIva aura pudgaloM ko svabhAvasthiti aura vibhAvasthiti kA nimitta adharma dravya hai| AkAza ko chor3akara zeSa pA~ca prakAra ke dravyoM ko avakAzadAna (rahane ke lie sthAna denA) jisakA lakSaNa hai, vaha AkAzadravya hai| kAla ko chor3a zeSa pA~ca dravyoM kI vartanA kA nimitta kAladravya hai| jIva ko chor3akara cAra amUrta dravyoM ke zuddha guNa hai aura unakI paryAyeM bhI zuddha hI haiN|"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (mAlinI) iti jinapatimArgAmbhodhimadhyastharatnaM / dyutipaTalajaTAlaM taddhi SaDdravyajAtam / / hRdi sunizitabuddhirbhUSaNArthaM vidhtte| sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 16 / / __ isaprakAra hama dekhate haiM ki mUla gAthA meM to chaha dravyoM ke mAtra nAma ginAkara itanA hI kahA gayA hai ki anekaprakArakeguNaaura paryAyoM se saMyukta ina chaha dravyoM ko hI tattvArthakahate haiM; kintu TIkA meM chaha dravyoM ko paribhASita kiyA gayA hai| jIva ko chor3akara zeSa pA~ca dravyoM kI to mAtra paribhASAyeM hI dI gaI haiM, kintu jIva ke vividha nayoM se bheda-prabheda bhI batAye gaye haiN| jIvadravya ke mUlataH do bheda kiye gaye haiM hna zuddhajIva aura azuddhajIva / kAraNazuddhajIva aura kAryazuddhajIva ke bheda se zuddhajIva bhI do prakAra kA batAyA gayA hai| para aura paryAyoM se bhinna trikAlI dhruva AtmA kAraNazuddhajIva hai aura usameM apanApana sthApita karane se, usI meM jama jAne, rama jAne se jo arahaMta-siddhadazArUpa paryAya pragaTa hotI hai; usa paryAya sahita AtmA kAryazuddhajIva hai| matijJAnAdi paryAyoM se yukta jIva azuddhajIva hai| isake sAtha yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki saMgrahanaya se jo jItA thA, jItA hai aura jiyegA, vaha jIva hai; vyavahAranaya se dravyaprANoM se jInevAlA saMsArI jIva, jIva hai aura nizcayanaya se cetanA prANa se jInevAlA jIva, jIva hai||9|| isake uparAnta TIkAkAra eka kalazarUpa kAvya likhate haiM, jisameM chaha dravyoM ko sahI rUpa meM jAnakara unakI zraddhA karane kA phala batAyA gayA hai| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (rolA) jinapati dvArA kathita mArgasAgara meM sthita | ___ are teja ke puMja vividha vidha kiraNoM vaale|| chaha dravyoM rUpI ratnoM ko tIkSNabuddhi jana| dhAraNa karake pA jAte haiM mukti sundarI / / 16 / / jinapati ke mArgarUpI sAgara ke madhya meM sthita, teja ke aMbAra ke kAraNa kiraNoMvAlA SaT dravya ke samUharUpa ratna ko, jo tIkSNabuddhivAlA puruSa hRdaya meM zobhA ke lie bhUSaNa ke rUpa meM dhAraNa karatA hai; vaha puruSa paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| tAtparya yaha hai ki jo puruSa aMtaraMga meM ukta chaha dravyoM kI yathArtha zraddhA karatA hai, vaha muktirUpI lakSmI kA varaNa karatA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra jIvo uvaogamao uvaogo NANadaMsaNo hoi / NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vihAvaNANaM ti / / 10 / / jIva upayogamayaH upayogo jJAnadarzanaM bhavati / jJAnopayogo dvividha: svabhAvajJAnaM vibhAvajJAnamiti / / 10 / / 33 atropayogalakSaNamuktam / AtmanazcaitanyAnuvartI pariNAmaH sa upayogaH / ayaM dharmaH / jIvo dharmI / anayo: sambandha: pradIpaprakAzavat / jJAnadarzanavikalpenAsau dvividhaH / atra jJAnopayogo'pi svabhAvavibhAvabhedAd dvividho bhavati / iha hi svabhAvajJAnam amUrtam avyAbAdham atIndriyam avinazvaram / tacca kAryakAraNarUpeNa dvividhaM bhavati / kAryaM tAvat sakalavimalakevalajJAnam / tasya kAraNaM paramapAriNAmikabhAvasthitatrikAlanirupAdhirUpaM isaprakAra isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo bhavyajIva jinendrabhagavAna kI divyadhvani meM samAgata, jinAgama meM nirUpita dravya vyavasthA yA tattvavyavasthA ko jAnakara, usakI zraddhA karatA hai aura tadanusAra AcaraNa karatA hai; vaha bhavyajIva atizIghra mukti dazA ko prApta karatA hai ||16|| nauMvIM gAthA meM chaha dravyoM kI sAmAnya carcA kI; aba isa gAthA meM jIvadravya kI carcA vistAra se karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) jIva hai upayogamaya upayoga darzana jJAna hai| svabhAva aura vibhAva isa vidhi jJAna doya prakAra hai // 10 // jIva upayogamaya aura upayoga jJAna aura darzana hai| inameM jJAnopayoga svabhAvajJAna aura vibhAvajJAna ke bheda se do prakAra kA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "isa gAthA meM upayoga kA lakSaNa kahA gayA hai| caitanya kA anusaraNa karake vartanevAlA AtmA kA pariNAma upayoga hai| upayoga dharma aura jIva dharmI hai| dharma aura dharmI meM prakAza aura dIpaka jaisA saMbaMdha hai / jJAnopayoga aura darzanopayoga ke bheda se upayoga do prakAra kA hai| isameM jJAnopayoga bhI svabhAvajJAnopayoga aura vibhAvajJAnopayoga ke bheda se do prakAra kA hai / inameM svabhAvajJAnopayoga amUrta, avyAbAdha, atIndriya aura avinAzI hai / vaha svabhAvajJAnopayoga kAraNasvabhAvajJAnopayoga aura kAryasvabhAvajJAnopayoga ke bheda se do prakAra kA hai| kAryasvabhAva jJAnopayoga to sampUrNata: nirmala kevalajJAna hai aura usakA kAraNa paramapAriNAmikabhAvarUpa se sthita trikAla nirupAdhika sahajajJAna kAraNasvabhAvajJAnopayoga hai /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra sahajajJAnaM syAt / kevalaM vibhAvarUpANi jJAnAni trINi kumatikuzrutavibhaGgabhAJji bhvNti| eteSAm upayogabhedAnAM jJAnAnAM bhedo vakSyamANasUtrayordvayorboddhavya iti / (mAlinI) atha sakalajinoktajJAnabhedaM prabuddhvA / parihRtaparabhAvaH svasvarUpe sthito yaH / / sapadi vizati yattacciccamatkAramAtraM / sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 17 / / kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi hna ye tIna jJAna kevala (mAtra) vibhAvarUpa haiM arthAt vibhAvajJAnopayogarUpa haiN| ina upayoga ke bhedarUpa jJAna ke bhedoM ko Age gyArahavIM aura bArahavIM hna do gAthA sUtroM meM kahA jAyegA; ata: unheM vizeSarUpa se vahA~ se jAnanA caahie|' __gAthA meM to mAtra itanA hI kahA hai ki jIva upayogamaya hai aura upayoga jJAnopayoga aura darzanopayoga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jJAnopayoga bhI svabhAvajJAnopayoga aura vibhAvajJAnopayoga ke bheda se do prakAra kA hotA hai; kintu TIkAkAra na kevala ina sabhI kA svarUpa spaSTa karate haiM, apitu yaha bhI kaha dete haiM ki upayoga ke zeSa bhedoM ko AgAmI do gAthAoM meM samajhAyeMge / / 10 / / isake bAda zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (rolA) jinapati dvArA kathita jJAna ke bhedjaankr| parabhAvoM ko tyAga nijAtama meM rama jaate| kara praveza citcamatkAra meM ve mamakSagaNa| ___ alpakAla meM pA jAte haiM muktisundarI / / 17|| jinendrakathita samasta jJAna ke bhedoM ko jAnakara jo puruSa parabhAvoM kA parihAra karake nijasvarUpa meM rahate hue caitanyacamatkAra tattva meM zIghra hI praviSTa ho jAtA hai, usakI gaharAI meM utara jAtA hai; vaha puruSa mukti sundarI kA pati ho jAtA hai| isa kalaza meM mAtra itanA kahA gayA hai ki jo bhavyajIva jinendra bhagavAna kI divyadhvani meM samAgata upayoga ke bheda-prabhedoM ko bhalIbhAMti jAnakara nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karake apane meM hI sthita ho jAte haiM, samA jAte haiM; ve bhavyajIva atizIghra mukta dazA ko prApta kara lete haiM|17||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti / saNAdiraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM / / 11 / / saNNANaM caubheyaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado ceva / / 12 / / 35 kevalamindriyarahitaM asahAyaM tatsvabhAvajJAnamiti / saMjJAnetaravikalpe vibhAvajJAnaM bhaved dvividhim / / 11 / / saMjJAnaM caturbhedaM matizrutAvadhayastathaiva manaH paryayam / ajJAnaM trivikalpaM matyAderbhedatazcaiva / / 12 / / atra ca jJAnabhedalakSaNamuktam / nirupAdhisvarUpatvAt kevalam, nirAvaraNasvarUpatvAt kramakaraNavyavadhAnApoDham, aprativastuvyApakatvAt asahAyam, tatkAryasvabhAvajJAnaM bhavati / kAraNajJAnamapi tAdRzaM bhavati / kuta:, nijaparamAtmasthitasahajadarzanasahajacAritrasahajasukha upayoga ke aneka bheda-prabhedoM kI carcA vigata gAthA meM AraMbha kI thI, aba ina gAthAoM meM bhI usI carcA ko Age bar3hAte haiM / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) atIndriya asahAya kevalajJAna jJAna svabhAva hai| samyak asamyak pane se yaha dvividha jJAna vibhAva hai // 11 // matizrutAvadhi mana:paryaya cAra samyagjJAna haiN| kumati kuzruta ara kuvadhi ye tIna mithyAjJAna haiM ||12|| jo jJAna (kevalajJAna) indriya rahita aura asahAya hai; vaha svabhAva jJAna hai / vibhAvajJAna samyagjJAna aura mithyAjJAna ke bheda se do prakAra kA hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana: paryajJAna ke bheda se samyagjJAna cAra prakAra kA hai aura kumati, kuzruta aura kuvadhi ke bheda se mithyAjJAna tIna prakAra kA hai| ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ jJAna ke bheda kahe haiN| jo upAdhi se rahita hone se kevala (zuddha, milAvaTarahita ) hai; AvaraNarahitasvabhAvavAlA hone se krama, indriya aura deza-kAlAdi ke vyavadhAna se rahita hai; kisI bhI vastu meM vyApta nahIM hotA, isalie asahAya hai; vaha kAryasvabhAvajJAnopayoga hai / kAraNasvabhAvajJAnopayoga arthAt sahajajJAnopayoga bhI vaisA hI hai; kyoMki vaha nija paramAtmA meM vidyamAna sahajadarzana, sahajacAritra, sahaja-sukha aura sahaja -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra sahajaparamacicchaktinijakAraNasamayasArasvarUpANi ca yugapat paricchettuM tathAvidhameva / iti zuddhajJAnasvarUpamuktam / idAnIM shuddhaashuddhjnyaansvruupbhedstvymucyte| anekavikalpasanAthaM matijJAnam upalabdhibhAvanopayogAcca avagrahAdibhedAzca bahubahuvidhAdibhedAdvA / labdhibhAvanAbhedAcchutajJAnaM dvividham / dezasarvaparamabhedAdavadhijJAnaM trividham / RjuvipulamativikalpAnmana:paryayajJAnaM ca dvividham / paramabhAvasthitasya samyagdRSTaretatsaMjJAnacatuSkaM bhavati |mtishrutaavdhijnyaanaani mithyAdRSTiM pariprApya kumatikuzrutavibhaGgajJAnAnIti nAmAntarANi prpedire| atra sahajajJAnaM zuddhAntastattvaparamatattvavyApakatvAt svarUpapratyakSam / kevalajJAnaM sakalapratyakSam / 'rUpiSvavadheH' iti vacanAdavadhijJAnaM vikalapratyakSam / tadanantabhAgavastvaMzagrAhakatvAnmana:paryayajJAnaMca vikala pratyakSam / matizrutajJAnadvitayamapi paramArthata: parokSaM, vyavahArataH pratyakSaM ca bhvti| kiM ca ukteSu jJAneSu sAkSAnmokSamUlamekaM nijaparamatattvaniSThasahajajJAnameva / api ca pAriNAmikabhAvasvabhAvena bhavyasya paramasvabhAvatvAt sahajajJAnAdaparamupAdeyaM na smsti| paramacitzaktirUpa nijakAraNasamayasAra ke svarUpoM ko yugapad jAnane meM samartha hai / isaprakAra yaha zuddhajJAna kA svarUpa kahA gyaa| aba zuddhAzuddhajJAna kA svarUpa aura bheda kahe jAte haiN| upalabdhi, bhAvanA aura upayoga ke bheda se tathA avagrahAdi ke bheda se athavA bahu, bahuvidha Adi ke bheda se matijJAna aneka bhedavAlA hai| labdhi aura bhAvanA ke bheda se zrutajJAna do prakAra kA hai| dezAvadhi, sarvAvadhi aura paramAvadhi ke bheda se avadhijJAna tIna prakAra kA hai| Rjumati aura vipulamati ke bheda se mana:paryayajJAna do prakAra kA hai| paramabhAva meM sthita samyagdRSTiyoM ko ye cAra samyagjJAna hote haiN| mithyAdRSTiyoM ko honevAle mati, zruta aura avadhijJAnoM ko kramaza: kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi kahA jAtA hai| uparyukta jJAnoM meM sahajajJAna, zuddha anta:tattvarUpa paramatattva meM vyApaka hone se svarUpapratyakSa hai| kevalajJAna sakalapratyakSa hai| rUpiSvavadheH hna avadhijJAna kA viSaya rUpI padArtha hai' hna aisA Agama kA vacana hone se avadhijJAna vikalapratyakSa (ekadezapratyakSa) hai| usake anaMtaveM bhAga vastu ke aMza kA grAhaka hone se mana:paryayajJAna bhI vikalapratyakSa (ekadezapratyakSa) hai / matijJAna aura zrutajJAna paramArtha se parokSa haiM aura vyavahAra se pratyakSa haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ukta jJAnoM meM sAkSAt mokSa kA mUla kAraNa to nija paramatattva meM sthita ekamAtra sahajajJAna hI hai| pAriNAmikabhAvarUpa svabhAva ke kAraNa vaha sahajajJAna bhavyoM kA paramasvabhAva hone se ekamAtra upAdeya hai, usake atirikta anya kucha bhI upAdeya nahIM hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra ___anena sahajacidvilAsarUpeNa sadA sahajaparamavItarAgazarmAmRtena apratihatanirAvaraNaparamacicchaktirUpeNa sadAntarmukhe svasvarUpAvicalasthitirUpasahajaparamacAritreNa trikAleSvavyucchinnatayA sadA sannihitaparamacidpazraddhAnena anena svabhAvAnaMtacatuSTayena sanAtham anAthamuktisundarInAtham AtmAnaM bhaavyet| ityanenopanyAsena saMsAravratatimUlalavitreNa brahmopadezaH kRta iti / isa sahajacidvilAsarUpa, sadA sahaja paramavItarAgasukhAmRta, apratihatanirAvaraNa paramacitzaktirUpa, sadA antarmukha svasvarUpa meM avicala sthitirUpa sahajaparamacAritra aura trikAla avicchinna hone se; sadA nikaTa paramacaitanya kI zraddhA se evaM svabhAva ananta catuSTaya se sanAtha evaM anAthamuktisundarI ke nAtha AtmA ko nirantara bhAnA caahie| tAtparya yaha hai ki bhAne yogya, anubhava karane yogya to ekamAtra sahajajJAnavilAsarUpa se svabhAva anaMtacatuSTayayukta AtmA hI hai| isaprakAra saMsArarUpI latA ke mUla ko chedane ke lie haMsiyArUpa isa upanyAsa (kathana) se brahmopadeza kiyaa|" 10vI, 11vIM aura 12vIM gAthAoM kI tAtparyavRtti TIkA kA gaharAI se adhyayana karane para eka bAta yaha bhAsita hotI hai ki kAraNasvabhAvajJAna do prakAra kA hai| eka to vaha niSkriya tattva, jisameM apanApana sthApita karane kA nAma samyagdarzana hai, jisako nijarUpa jAnane kA nAma samyagjJAna hai aura jisameM jamane-ramane yA jisakA dhyAna karane kA nAma samyakcAritra hai| ___ dUsarA vaha, jisameM use jAnane kI zakti hai| yaha pragaTarUpa nahIM hai, zaktirUpa hI hai; kyoMki pragaTadazArUpa to kAryasvabhAvajJAna hai| isIprakAra kI bAta tIsarI gAthA meM kAraNaniyama ke saMdarbha meM bhI kI gaI hai| yaha dUsare prakAra kA kAraNasvabhAvajJAna svarUpapratyakSa hai aura kAryasvabhAvajJAna arthAt kevalajJAna sakalapratyakSa hai| dUsare prakAra ke kAraNasvabhAvajJAna ko sahajajJAna bhI kahate haiN| kevalajJAna ko chor3akara zeSa cAra vibhAvajJAnopayoga hai| unameM avadhi jJAna aura mana:paryayajJAna vikalapratyakSa arthAt ekadezapratyakSa haiM aura matijJAna va zrutajJAna nizcaya se to parokSa hI haiM; para vyavahAra se unheM sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahate haiM / / 11-12 / / ___ ina gAthAoM ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva tAtparyavRtti TIkA meM pA~ca chanda likhate haiN|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (mAlinI) iti nigaditabhedajJAnamAsAdya bhvyH| pariharatu samastaM ghorasaMsAramUlam / / sukRtamasukRtaM vA duHkhamuccaiH sukhaM vaa| tata upari samagraM zAzvataM zaM prayAti / / 18 / / (anuSTubh ) parigrahAgrahaM muktvA kRtvopekSAM ca vigrahe / nirvyagraprAyacinmAtravigrahaM bhAvayed budhaH / / 19 / / (zArdUlavikrIDita) zastAzastasamastarAgavilayAnmohasya nirmUlanAd dveSAmbha:paripUrNamAnasaghaTapradhvaMsanAt pAvanam / jJAnajyotiranuttamaM nirupadhi pravyakti nityoditaM bhedajJAnamahIjasatphalamidaM vandyaM jaganmaMgalam / / 20 / / ukta pA~ca chandoM meM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) isaprakAra kA bhedajJAna pAkara jo bhvijn| bhavasAgara ke mUlarUpajo sukkha-dukkha haiN|| sukRta-duSkRta hote jo unake bhI kaarnn| unheM chor3a ve zAzvata sukha ko pA jAte haiM|18|| isaprakAra kahe gaye bhedavijJAna ko pAkara he bhavyajIvo! ghora saMsAra ke mUlarUpa sabhI sukha-duHkha aura puNya-pApa ko chor3a do; kyoMki inheM chor3ane para jIva zAzvata sukha ko prApta kara lete haiM / / 18 / / ukta pA~ca chandoM meM dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) karo upekSA deha kI parigraha kA prihaar| avyAkula caitanya ko bhAvo bhavya vicAra||19|| parigraha kA Agraha chor3akara aura zarIra ke prati upekSA karake nirAkulatA se bharA huA caitanyamAtra hai zarIra jisakA; usa AtmA kI bhAvanA bhaao| ukta donoM chandoM meM puNya-pApa aura unake phala meM prApta honevAle laukika sukha-dukha
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (maMdAkrAMtA ) mokSe mokSe jayati sahajajJAnamAnandatAnaM nirvyAbAdhaM sphuTitasahajAvasthamantarmukhaM ca / lInaM svasminsahajavilasacciccamatkAramAtre svasya jyoti:pratihatatamovRtti nityAbhirAmam / / 21 / / tathA parigraha kA Agraha chor3ane tathA zarIra kI upekSA karake AtmA kI bhAvanA bhAne kA anurodha kiyA gayA hai; kyoMki aisA karane se zAzvata sukha kI prApti hotI hai // 19 // ukta pA~ca chandoM meM tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) yadi moha kA nirmUlana ara vilaya dveSa kA / aura zubhAzubha rAgabhAva kA pralaya ho gayA || to pAvana atizreSThajJAna kI jyoti udita ho / 39 bhedajJAnarUpI taru kA yaha phala maMgalamaya ||20|| moha kA nirmUlana karane se, prazasta aura aprazasta samasta rAga kA vilaya karane se tathA dveSarUpI jJAna se bhare hue manarUpI ghar3e kA nAza karane se, pavitra, anuttama aura nitya udi jJAnajyoti pragaTa hotI hai / bhedajJAnarUpI vRkSa kA yaha satphala vaMdanIya hai, jagat ko maMgalarUpa hai| ukta chanda meM bhedajJAna aura jJAnajyoti kI vaMdanA kI gaI hai // 20 // sahajajJAna kI mahimA batAnevAle cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA ) jisakI vikasita sahajadazA aMtarmukha jisane / tamovRtti ko naSTa kiyA hai nija jyoti se // sahajabhAva se lIna rahe cit camatkAra meM / sahajajJAna jayavaMta rahe sampUrNa mokSa meM ||21|| Ananda jisakA vistAra hai, jo avyAbAdha hai, jisakI sahaja dazA vikasita ho gaI hai, jo antarmukha hai, jo apane meM arthAt sahaja vilasate citcamatkAra mAtra meM lIna hai, jisane nijajyoti se ajJAnAMdhakAra ko naSTa kiyA hai aura nitya abhirAma hai; vaha sahajajJAna sampUrNa mokSa meM jayavaMta vartatA hai / isa chanda meM sahajajJAna ko avyAbAdha sahajAnandamaya jyotisvarUpa batAyA gayA hai aura usake jayavaMta rahane kI bhAvanA vyakta kI gaI hai / / 21 / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 (anuSTubh ) sahajajJAnasAmrAjyasarvasvaM zuddhacinmayam / mamAtmAnamayaM jJAtvA nirvikalpo bhavAmyaham / / 22 / / taha daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho / kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM / / 13 / / niyamasAra tathA darzanopayogaH svasvabhAvetaravikalpato dvividhaH / kevalamindriyarahitaM asahAyaM tat svabhAva iti bhaNita: / / 13 / / darzanopayogasvarUpAkhyAnametat / yathA jJAnopayogo bahuvidhavikalpasanAtha: darzanopayogazca tathA / svabhAvadarzanopayogo vibhAvadarzanopayogazca / svabhAvo'pi dvividhaH kAraNasvabhAvaH ukta pA~ca chandoM meM se antima pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( soraThA ) sahajajJAna sarvasva zuddha cidAtama AtamA | use jAna avilamba nirvikalpa maiM ho rahA ||22|| sahajajJAnarUpI sAmrAjya jisakA sarvasva hai hna aise zuddha caitanya apane AtmA ko jAnakara aba maiM nirvikalpa hotA hU~ / isa chanda meM to munirAja padmaprabhamaladhArideva AtmA ko jAnakara, usI meM jamakara, makara nirvikalpa hone kI bAta kara rahe haiM ||22|| vigata gAthAoM meM jJAnopayoga kI carcA kI hai; aba isa gAthA meM darzanopayoga kI carcA AraMbha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) svabhAva aura vibhAva darzana bhI kahA do rUpa meN| para atIndriya asahAya kevala svabhAvadarzana hI kahA ||13|| usIprakAra darzanopayoga bhI svabhAvadarzanopayoga aura vibhAva- darzanopayoga ke bheda se do prakAra kA hai| jo kevaladarzana indriyarahita aura asahAya hai; vaha svabhAvadarzanopayoga hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha darzanopayoga ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / jisaprakAra jJAnopayoga anekaprakAra ke bhedoMvAlA hai; usIprakAra darzanopayoga bhI anekaprakAra ke bhedoMvAlA hai / svabhAvadarzanopayoga aura vibhAvadarzanopayoga ke bheda se darzanopayoga do prakAra kA hai /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra kAryasvabhAvazceti / tatra kAraNadRSTiH sadA pAvanarUpasya audayikAdicaturNAM vibhAvasvabhAvaparabhAvAnAmagocarasya sahajaparamapAriNAmikabhAvasvabhAvasya kAraNasamayasArasvarUpasya nirAvaraNasvabhAvasya svasvabhAvasattAmAtrasya paramacaitanyasAmAnyasvarUpasya akRtrimaparamasvasvarUpAvicalasthitisanAthazuddhacAritrasya nityazuddhaniraMjanabodhasya nikhiladuraghavIravairisenAvaijayantIvidhvaMsakAraNasya tasya khalu svruupshrddhaanmaatrmev| anyA kAryadRSTiH darzanajJAnAvaraNIyapramukhaghAtikarmakSayeNa jAtaiva / asya khalu kSAyikajIvasya sakalavimalakevalAvabodhabuddhabhuvanatrayasya svAtmotthaparamavItarAgasukhasudhAsamudrasya yathAkhyAtAbhidhAnakAryazuddhacAritrasya sAdyanidhAnAmUrtAtIMdriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAranayAtmakasya trailokyabhavyajanatApratyakSavaMdanAyogyasya tIrthaMkaraparamadevasya kevljnyaanvdiympiygpllokaalokvyaapinii| iti kAryakAraNarUpeNa svabhAvadarzanopayogaH proktaH vibhAvadarzanopayogo'pyuttarasUtrasthitatvAt tatraiva dRzyata iti / svabhAvadarzanopayoga bhI do prakAra kA haihna kAraNasvabhAvadarzanopayoga aura kaarysvbhaavdrshnopyog| kAraNadRSTi to; audayikAdi cAra vibhAvasvabhAvaparabhAvoM ko agocara sahaja paramapAriNAmikabhAvarUpa nirAvaraNa jisakA svabhAva hai, jo kAraNasamayasArasvarUpa hai, jo nijasvabhAva sattAmAtra hai, jo paramacaitanya sAmAnyasvarUpa hai, jo akRtrima paramasvasvarUpa meM avicala sthitimaya zuddhacAritrasvarUpa hai, jo nityazuddhaniraMjanajJAnasvarUpa hai aura jo samasta duSTa pApoMrUpa vIra zatrusenA kI dhvajA ke nAza kA kAraNa hai; aise sadA pAvanarUpa AtmA ke yathArtha svarUpa zraddhAnamAtra hI hai| tAtparya yaha hai ki kAraNadRSTi to zuddhAtmA kI svarUpazraddhAmAtra hI hai| aura kAryadRSTi; darzanAvaraNa, jJAnAvaraNAdi pramukha ghAtikarmoM ke kSaya se utpanna hotI hai| jisane sakala vimala kevalajJAna dvArA tIna bhuvana ko jAnA hai; nija AtmA se utpanna honevAle paramavItarAgasukhAmRta kA jo samudra hai, jo yathAkhyAta nAmaka kAryazuddhacAritrasvarUpa hai, jo sAdi-anaMta amUrta atIndriya svabhAvavAle zuddhasadbhUtavyavahAranayAtmaka hai aura jo triloka ke bhavyajanoM se pratyakSa vaMdanA yogya hai hna aise isa kSAyika jIva tIrthaMkara paramadeva ko, kevalajJAna kI bhAMti yaha (kAryadRSTi) bhI yugapat lokAloka meM vyApta honevAlI hai| isaprakAra kAryarUpa aura kAraNarUpa se svabhAvadarzanopayoga khaa| vibhAvadarzanopayoga agale caudahaveM gAthAsUtra meM batAyA jaayegaa|" AtmA meM ananta guNa haiN| unameM jJAna, darzana, zraddhA, sukha, cAritra, vIrya Adi guNa mokSamArga meM upayogI hone se mukhya mAne gaye haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (indravajrA) dRgjJaptivRttyAtmakamekameva caitanyasAmAnyanijAtmatattvam / muktispRhANAmayanaM taduccairetena mArgeNa vinA na mokSa / / 23 / / cakkhu acakkhU ohI tiNNi vi bhaNidaM vihAvadiTTi tti / pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho / / 14 / / cakSuracakSuravadhayastisropi bhaNitA vibhAvadRSTaya iti| paryAyo dvivikalpa: svaparApekSazca nirapekSaH / / 14 / / matijJAnAdi jJAna jJAnaguNa kI paryAyeM haiM, cakSudarzanAdi darzana darzana guNa kI paryAyeM haiM aura samyagdarzana aura mithyAdarzana zraddhAguNa kI paryAyeM haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki darzanaguNa aura zraddhAguNa ekadama bhinna-bhinna haiN| zraddhAguNa kI paryAyoM meM samyak aura mithyA kA bheda hai, para darzanaguNa kI paryAyoM meM aisA koI bheda nahIM hai| zraddhAguNa kA mukti ke mArga meM mahattvapUrNa sthAna hai, para darzanaguNa kA itanA mahattva nahIM hai| yadyapi yahA~ upayogarUpa darzanagaNa kA hI prakaraNa hai: tathApi manirAja padmaprabhamaladhArideva ne yahA~ isa gAthA kI TIkA meM darzana zabda kA prayoga apanI suvidhAnusAra dekhanA aura zraddhA karanA hna donoM hI arthoM meM kiyA hai| ata: yaha sAvadhAnI Avazyaka hai ki jahA~ jo artha prakaraNAnusAra ucita ho, vahA~ hama vahI artha grahaNa kareM / / 13 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) darzanajJAnacaritramaya cita saamaanysvruup| mArga mumukSuoM ke lie anya na koI svarUpa||23|| dRzi, jJapti aura vRttisvarUpa arthAt darzana, jJAna aura cAritrarUpa se pariNamita caitanyasAmAnyarUpa nija Atmatattva mumukSuoM ko mokSa kA prasiddha mArga hai; kyoMki isa mArga ke binA mokSa nahIM hai| isa kalaza meM atyanta spaSTa zabdoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki AtmA kA samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa meM pariNamana hI ekamAtra mukti kA mArga hai, anya kucha bhI nahIM / / 23 / / vigata gAthA meM jisa darzanopayoga kI carcA kI gaI hai; aba usI carcA ko Age bar3hAte hae kundakundAcAryadeva 14vIM gAthA likhate haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra ___ azuddhadRSTizuddhAzuddhaparyAyasUcaneyam / matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamena yathA mUrtaM vastu jAnAti tathA cakSurdarzanAvaraNIyakarmakSayopazamena mUrtaM vastu pazyati ca / yathA zrutajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamena zrutadvAreNa dravyazrutanigaditamUrtAmUrtasamastaM vastujAtaM parokSavRttyA jAnAti tathaivAcakSurdarzanAvaraNIyakarmakSayopazamena sparzanarasanaghrANazrotradvAreNa tattadyogyaviSayAn pazyati ca / yathA avadhijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamena zuddhapadagalaparyaMtaM mUrtadravyaM jAnAti tathA avadhidarzanAvaraNIyakarmakSayopazamena samastamUrtapadArthaM pazyaMti c| __anopayogavyAkhyAnAnantaraM paryAyasvarUpamucyate / pari samantAt bhedameti gacchatIti paryAyaH / atra svabhAvaparyAyaH SaDdravyasAdhAraNa: arthaparyAyaH avAGmanasagocaraH atisUkSmaH gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) cakSu acakSu avadhi traya darzana vibhAva kahe gye| paryAya svaparApekSa ara nirapekSa dvividha prakAra hai||14|| cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana hvaye darzana vibhAvadarzana kahe gaye haiN| svaparApekSa aura nirapekSa ke bheda se paryAyeM do prakAra kI haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha azuddha darzana tathA zuddha aura azuddha paryAya kI sUcanA hai| jisaprakAra yaha jIva matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se mUrta vastuoM ko jAnatA hai; usIprakAra cakSudarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se mUrta vastuoM ko dekhatA hai| __jisaprakAra yaha jIva zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se zruta dvArA dravyazruta meM kahe gaye mUrta-amUrta samasta vastuoM ko parokSarUpa se jAnatA hai; usIprakAra acakSu darzanAvaraNa ke kSayopazama se sparzana, rasanA, ghrANa aura karNa dvArA usa-usake yogya viSayoM ko dekhatA hai| jisaprakAra yaha jIva avadhi jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se zuddha pudgala (paramANu) paryanta mUrta dravya ko jAnatA hai; usIprakAra avadhi darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se samasta mUrta padArthoM ko dekhatA hai| isaprakAra upayoga kA vyAkhyAna karane ke uparAnta aba yahA~ paryAya kA svarUpa kahA jAtA hai| jo sabhI ora se bheda ko prApta ho, use paryAya kahate haiN| usameM sabhI chaha dravyoM meM sAmAnyarUpa se pAI jAnevAlI svabhAvaparyAya arthaparyAya hai| vaha arthaparyAya vANI aura mana ke agocara atisUkSma hai, Agama pramANa se svIkAra karane yogya hai aura chahaprakAra kI hAni-vRddhi sahita hai| yaha SaTprakAra kI vRddhi isaprakAra hai hna
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra AgamaprAmANyAdabhyupagamyo'pi ca SaDDAnivRddhivikalpayutaH / anaMtabhAgavRddhiH asaMkhyAtabhAgavRddhiH sakhyAtabhAgavRddhiH saMkhyAtaguNavRddhiH asaMkhyAtaguNavRddhiH anantaguNavRddhiH, tathA hAnizca nIyate / azuddhaparyAyo naranArakAdivyaMjanaparyAya iti| (mAlinI) atha sati parabhAve zuddhamAtmAnamekaM / sahajaguNamaNInAmAkaraM pUrNabodham / / bhajati nizitabuddhiryaH pumAn shuddhdRssttiH|| sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH // 24 / / iti paraguNaparyAyeSu stsuuttmaanaaN| hRdayasarasijAte rAjate kAraNAtmA / / sapadi samayasAraM taM paraM brahmarUpaM / bhaja bhajasi nijotthaM bhavyazArdUla sa tvam / / 25 / / 1. anantabhAgavRddhi, 2. asaMkhyAtabhAgavRddhi, 3. saMkhyAtabhAgavRddhi, 4. saMkhyAtaguNavRddhi, 5. asaMkhyAtaguNavRddhi aura 6. anaMtaguNavRddhi / isIprakAra chahaprakAra kI hAni bhI ghaTita kara lenA caahie| nara-nArakAdi vyaMjanaparyAyeM azuddhaparyAyeM haiN|" __isaprakAra isa gAthA meM tInaprakAra ke vibhAvadarzanoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai| sAtha meM SaTguNIhAnivRddhirUpa zuddha arthaparyAyoM aura nara-nArakAdirUpa azuddha vyaMjanaparyAyoM kI carcA bhI kI gaI hai||14|| 14vIM gAthA kI TIkA samApta karane ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva 3 chanda likhate haiM; jisameM pahale va dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) parabhAvoM ke hone para bhI parabhAvoM se bhinna jIva hai| sahajagaNoM kI maNiyoM kA nidhi hai sampuraNazaddha jIva yaha|| jJAnAnandI zuddha jIva ko zuddhadRSTi se jo bhajate haiN| vahI puruSa sukhamaya avinAzI muktisuMdarI ko varate haiN||24 / / isaprakAra guNaparyAyoM ke hone para bhI kaarnn-aatm| gaharAI se rAjamAna hai zreSThanaroM ke hRdayakamala meM|| svayaM pratiSThita samayasAramaya zuddhAtama ko he bhvyottm| abhI bhaja rahe are usI ko gaharAI se bhajo nirantara ||25||
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (pRthvI) kvacillasati sadguNaiH kvacidazuddharUpairguNaiH kvacitsahajaparyayaiH kvacidazuddhaparyAyakaiH / sanAthamapi jIvatattvamanAthaM samastairidaM namAmi paribhAvayAmi sakalArthasiddhyai sadA / / 26 / / NaraNArayatiriyasurA pajAyA te vihAvamidi bhnnidaa| kammopAdhivivajjiya pajjAyA te sahAvamidi bhaNidA / / 15 / / parabhAvoM ke hone para bhI bhagavAna AtmA to sahaja guNa maNiyoM kI khAna hai, pUrNajJAnavAlA hone para bhI zaddha hai| aise bhagavAna AtmA ko jo tIkSNabuddhivAlA zuddhadRSTi puruSa bhajatA hai; vaha puruSa muktisundarI kA vallabha banatA hai| isaprakAra para guNa-paryAyoM ke hone para bhI uttama puruSoM ke hRdaya-kamala meM to kAraNa AtmA hI virAjamAna hai| svayaM se utpanna parama-brahmasvarUpa jisa samayasAra (zuddhAtmA) ko tU bhaja rahA hai; he bhavyazArdUla! tU use aura adhika gaharAI se bhaja; kyoMki vastuta: tU vahI hai / / 24-25 // (rolA) kvacit sadguNoM se Atama zobhAyamAna hai| asat guNoM se yukta kvacit dekhA jAtA hai|| isI taraha hai kvacit sahaja paryAyavAna pr| kvacit azubha paryAyoM vAlA hai yaha Atama || nita sanAtha hone para bhI jo nita anAtha hai| ina sabase jo jIva usI ko maiM bhAtA haiN| saba arthoM kI siddhi hetu he bhavijana jaano| sahaja AtamArAma usI ko maiM dhyAtA hU~||26|| yaha jIvatattva kvacit to sadguNoM se vilAsa karatA dikhAI detA hai, kvacit azuddhaguNoM sahita dikhAI detA hai, kvacit sahaja paryAyoM sahita vilasita hotA hai aura kvacit azuddhaparyAyoM sahita dikhAI detA hai| ina sabase sanAtha (sahita) hone para bhI jo ina sabase anAtha (rahita) haiM; aise jIvatattva ko maiM sakalArtha kI siddhi ke lie namaskAra karatA huuN| yadyapi yaha bhagavAna AtmA vibhinna dRSTiyoM se vibhinna prakAra kA dikhAI detA hai; tathApi isa AtmA kI ArAdhanA sabhI prakAra kI siddhiyoM kA sAdhana hai||26||
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra naranArakatiryaksurA: paryAyAste vibhAvA iti bhnnitaaH| karmopAdhivivarjitaparyAyAste svabhAvA iti bhaNitAH / / 15 / / svabhAvavibhAvaparyAyasaMkSepoktiriyam / tatra svabhAvavibhAvaparyAyANAM madhye svabhAvaparyAyastAvat dviprakAreNocyate / kAraNazuddhaparyAya: kAryazuddhaparyAyazceti / iha hi sahajazuddhanizcayena anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakazuddhAntastattvasvarUpasvabhAvAnantacatuSTayasvarUpeNa sahAJcitapaMcamabhAvapariNatireva kAraNazuddhaparyAya ityarthaH / sAdyanidhanAmUrtAtIMdriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAnakevaladarzanakevalasukhakevalazaktiyuktaphalarUpAnaMtacatuSTayena sArdhaM paramotkRSTakSAyikabhAvasya zuddhapariNatireva kAryazuddhaparyAyazca / athavA pUrvasUtropAttasUkSmaRjusUtranayAbhiprAyeNa SaDdravyasAdhAraNAH sUkSmAste hi arthaparyAyAH zuddhA iti boddhavyAH / uktaH samAsataH shuddhpryaayviklpH| 14vIM gAthA kI dUsarI paMkti se paryAyoM kI carcA AraMbha huI hai; aba isa 15vIM gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) nara nArakI tiryaMca sura paryaya vibhAva kahI giiN| nirapekSa karmopadhi sudha paryaya svabhAva kahI gaI||15|| nara, nAraka, tiryaMca aura deva ha ye paryAya vibhAva paryAyeM kahI gaI haiM aura karmopAdhi nirapekSa paryAyeM svabhAva paryAyeM kahI gayI haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha svabhAva paryAyoM aura vibhAva paryAyoM kA saMkSipta kathana hai| ina svabhAva aura vibhAva paryAyoM meM kAraNazuddhaparyAya aura kAryazuddhaparyAya ke bheda se svabhAvaparyAya do prakAra kI kahI gaI hai| sahajazuddhanizcayanaya se anAdi-anaMta, amUrta, atIndriyasvabhAvI, zuddha, sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra, sahaja paramavItarAgasukhAtmaka zuddha anta:tattva-svarUpa evaM svabhAva anantacatuSTayasvarUpa ke sAtha rahane vAlI pUjita paMcamabhAva pariNati hI kAraNazuddhaparyAya hai ha aisA artha hai| aura sAdi-anaMta, amUrta, atIndriyasvabhAvI zuddhasadbhUtavyavahAra-naya se kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha ke sAtha tanmayarUpa se rahane vAlI paramotkRSTa kSAyikabhAva kI zuddhapariNati hI kAryazuddhaparyAya hai| athavA pUrvollikhita gAthAsUtra meM pratipAdita RjusUtranaya ke abhiprAya se chaha dravyoM meM sAmAnyarUpa se pAIM jAnevAlI sUkSma artha-paryAyeM zuddha haiM hna aisA jAnanA caahie|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra idAnIM vyaJjanaparyAya ucyate / vyajyate prakaTIkriyate aneneti vyaJjanaparyAyaH / kutaH? locanagocaratvAt paTAdivat / athavA sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvasvabhAvatvAt, dRshymaanvinaashsvruuptvaat| ___ vyaMjanaparyAyazca paryAyinamAtmAnamantareNa paryAyasvabhAvAt, zubhAzubhamizrapariNAmenAtmA vyavahAreNa naro jAtaH, tasya narAkAro naraparyAyaH, kevalenAzubhakarmaNA vyavahAreNAtmA nArako jAtaH, tasya nArakAkAro nArakaparyAya:, kiMcicchubhamizramAyApariNAmena tiryakkAyajo vyavahAreNAtmA, tasyAkArastiryakaparyAya:, kevalena zubhakarmaNA vyavahAreNAtmA devaH, tasyAkAro devaparyAyazceti / asya paryAyasya prapaJco hyAgamAntare dRSTavya iti|| isaprakAra saMkSepa meM zuddhaparyAya ke bheda khe| aba vyaMjanaparyAya kI carcA kI jAtI hai| jisase pragaTa ho, vyakta ho; vaha vyaMjanaparyAya hai| kisaprakAra? vastrAdi ke samAna cakSugocara hone se athavA sAdi-sAMta, mUrta, vijAtIyasvabhAvavAlI hone se; dikhakara naSTa honevAlI hone se pragaTa hotI hai| paryAyI AtmA ke jJAna binA AtmA, paryAyasvabhAvI hone se vyavahAra naya sezabhAzabharUpa mizra pariNAmoM ke kAraNa manuSya hotA hai; usakA vaha manuSyAkAra hI manuSyaparyAya hai; kevala azubhakarma se AtmA nArakI hotA hai, usakA vaha nArakAkAra hI nArakaparyAya hai; kiMcit zubha mizrita mAyA pariNAma se AtmA tiryaMcakAya meM janmatA hai, usakA vaha tiryaMcAkAra hI tiryaMcaparyAya hai aura kevala zubhakarma se AtmA deva hotA hai, usakA vaha devAkAra devaparyAya hai ha yaha vyaMjanaparyAya hai| isa vyaMjanaparyAya kA vistAra anya Agama se dekha lenA caahie|" mUla gAthA kI Upara kI paMkti meM vibhAvaparyAyarUpa vyaMjanaparyAyoM kI bAta kI gaI hai aura nIce kI paMkti meM karmopAdhi se rahita svabhAva paryAyoM kI carcA kI gaI hai; kintu TIkAkAra munirAja TIkA meM pahale kAraNazuddhaparyAya, kAryazuddhaparyAya aura SaTguNIhAnivRddhirUpa arthaparyAyoM kI arthAt svabhAvaparyAyoM kI carcA karate haiN| yaha vahI mahattvapUrNa gAthA hai ki jisakI dUsarI paMkti ke 'kammopAdhi vivajjiya' pada meM se anyatra anupalabdha kAraNazuddhaparyAya nikAlakara usakI carcA vistAra se kI gaI hai| TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva kA na kevala yaha anupama anusaMdhAna hai, apitu ve isa para itane mugdha haiM ki unhoMne gAthAkAra kuMdakuMdadeva ke pratipAdana krama ko bhI badala diyA hai| kAraNazuddhaparyAya, kAryazuddhaparyAya aura arthaparyAya kI carcA karane ke uparAnta jaba TIkAkAra ne vyajanaparyAyoM kI carcA Arabha kI to thor3I-bahuta karake kaha diyA ki isakA vistAra anya graMthoM se jAna lenaa| unakA yaha upakrama unakI tIvratama AdhyAtmika ruci ko pradarzita karatA hai / / 15 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (mAlinI) api ca bahuvibhAve satyayaM zuddhadRSTiH shjprmtttvaabhyaasnissnnaatbuddhiH| sapadi samayasArAnnAnyadastIti mattvA __sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 27 / / mANussA duviyappA kmmmhiibhogbhuumisNjaadaa| sattavihA NeraiyA NAdavvA puDhavibhedeNa / / 16 / / caudaha bhedA bhaNidA tericchA suragaNA cubbhedaa| edesiM vitthAraM loyavibhAgeSu NAdavvaM / / 17 / / isa gAthA kI TIkA ke anta meM munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra / (rolA) bahuvibhAva hone para bhI haiM zuddhadRSTi jo| paramatattva ke abhyAsI niSNAta puruSa ve|| 'samayasAra se anya nahIM hai kucha bhI' ha aisA / mAna paramazrI muktivadhU ke vallabha hote||27|| sahajaparamatattva ke abhyAsa meM pravINa zuddhadRSTivAlA puruSa, vartamAna-paryAya meM aneka vibhAva hone para bhI samayasAra se anya kucha bhI nahIM hai'hna aisA mAnakara zIghra hI paramazrIrUpI muktisundarI kA vallabha hotA hai, muktisundarI ko prApta karatA hai| ukta chanda meM ekamAtra bAta yahI kahI gaI hai ki samayasAra arthAt para aura paryAyoM se bhinna evaM kAraNazuddhaparyAya se abhinna nija bhagavAna AtmA hI sabakucha hai hna aisA mAnanevAle ko zIghrAtizIghra mukti kI prApti hotI hai||27|| __jina manuSyAdi vyaMjanaparyAyoM kI carcA vigata gAthA meM kI gaI hai, aba ina gAthAoM meM unhIM paryAyoM ke bhedoM ke prabheda ginAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) karmabhUmija bhogabhUmija mAnavoM ke bheda haiN| ara sAta narakoM kI apekSA saptavidha nAraka kahe||16|| caturdaza tiryaMca evaM deva cAra prakAra ke| ina sabhI kA vistAra jAno are loka vibhAgase||17||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra 49 mAnuSAdvivikalpAH karmamahIbhogabhUmisaMjAtAH / saptavidhA nArakA jJAtavyAH pRthvIbhedena / / 16 / / caturdazabhedA bhaNitAstiryaMca: suragaNAzcaturbhedAH / eteSAM vistAro lokavibhAgeSu jJAtavya: / / 17 / / caturgatisvarUpanirUpaNAkhyAnametat / manorapatyAni manuSyAH / te dvividhAH, karmabhUmijA bhogabhUmijAzceti / tatra karmabhUmijAzca dvividhAH, AryA mlecchAzceti / AryAH puNyakSetravartinaH / mlecchAH pApakSetravartinaH / bhogabhUmijAzcAryanAmadheyadharA jaghanyamadhyamottamakSetravartinaH ekadvitripalyopamAyuSaH / ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhidhAnasaptapRthvInAM bhedAnnArakajIvA: saptadhA bhavanti / prathamanarakasya nArakA hyekasAgaropamAyuSaH / dvitIya narakasya nArakAH trisAgaropamAyuSaH / tRtIyasya sapta / caturthasya daza / paJcamasya saptadaza / SaSThasya dvAviMzatiH / saptamasya trayastriMzat / atha vistArabhayAt saMkSepeNocyato / tiryaJcaH sUkSmaikendriyaparyAptakAparyAptabAdaraikaindriyaparyAptakAparyAptakadvIMndriyaparyAptakAparyAptakatrIndriyaparyAptakAparyAptakacaturindriyaparyAptakA karmabhUmija aura bhogabhUmija hna isaprakAra manuSya do prakAra ke haiN| sAta naraka bhUmiyoM kI apekSA nArakI sAta prakAra ke haiM / tiryaMca caudaha prakAra ke aura deva cAra prakAra ke haiN| inake bAre meM vistRta jAnakArI lokavibhAga nAmaka paramAgama se karanA caahie| isa gAthA kA bhAva tAtparyavRtti TIkA meM munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha cAroM gatiyoM ke svarUpa kA nirUpaNa hai| manu kI saMtAna manuSya karmabhUmija aura bhogabhUmija ke bheda se do prakAra ke hote haiN| Arya aura mleccha ke bheda se karmabhUmija manuSya bhI do prakAra ke hote haiM / puNyakSetra meM rahanevAle Arya haiM aura pApakSetra meM rahanevAle mleccha haiM / bhUmi manuSya Arya hI haiM / ve jaghanya, madhyama aura uttama kSetra meM rahate haiM tathA eka palya, do palya aura tIna palya kI AyuvAle hote haiM / ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA aura mahAtamaprabhA nAmaka sAta pRthaviyoM ke bhedoM ke kAraNa nArakI jIva sAta prakAra ke hote haiM / pahale naraka ke nArakI eka sAgara, dUsare naraka ke nArakI tIna sAgara, tIsare naraka ke nArakI sAta sAgara, cauthe naraka ke nArakI daza sAgara, pA~caveM naraka ke nArakI sattaraha sAgara, chaThaveM naraka ke nArakI bAIsa sAgara aura sAtaveM naraka ke nArakI taiMtIsa sAgara kI AyuvAle hote haiM / vistArabhaya se saMkSepa meM bAta karane se tiryaMcoM ke caudaha bheda haiN| (1-2) sUkSma ekendriya paryAptaka aura aparyAptaka / (3-4) bAdara ekendriya paryAptaka aura aparyAptaka /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 paryAptakAsaMjJipaMcendriyaparyAptakAparyAptakasaMjJipaMcendriyaparyAptakAparyAptakabhedAccatudarzabhedA bhavanti / bhavanavyaMtarajyotiH kalpavAsikabhedAddevAzcaturNikAyA: / eteSAM caturgatijIvabhedAnAM bhedo lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame dRSTavyaH / ihAtmasvarUpaprarUpaNAntarAyaheturiti pUrvasUribhiH sUtrakRdbhiranukta iti / ( maMdAkrAMtA ) svarge vAsminmanujabhuvane khecarendrasya daivAjjotirloke phaNapatipure nArakANAM nivAse / anyasmin vA jinapatibhavane karmaNAM no'stu sUti: bhUyo bhUyo bhavatu bhavataH pAdapaMkejabhaktiH / / 28 / / niyamasAra (5-6) dvIndriya paryAptaka aura aparyAptaka / ( 7 - 8 ) trIndriya paryAptaka aura aparyAptaka / (9-10) caturindriya paryAptaka aura aparyAptaka / (191 - 12) asaMjJI paMcendriya paryAptaka aura aparyAptaka / (13-14) saMjJI paMcendriya paryAptaka aura aparyAptaka / bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI aura kalpavAsI hna isaprakAra devoM ke cAra nikAya haiM arthAt deva cAra prakAra ke hote haiN| ina cAra gati ke jIvoM ke bhedoM ke bheda lokavibhAga nAmaka paramAgama meM dekha lenA cAhie; kyoMki isa paramAgama meM AtmasvarUpa ke nirUpaNa meM antarAya kA hetu jAnakara gAthA sUtroM ko racanevAle pUrvAcArya kundakundadeva ne nahIM kahe haiN| " yaha niyamasAra paramAgama adhyAtma kA sarvazreSTha grantharAja hai / AcAryadeva ko isameM ina cAra gatiyoM kI carcA vistAra se karanA ucita pratIta nahIM huA / ataH unhoMne inake nAma mAtra ginAkara mUla gAthA meM hI likha diyA ki 'loyavibhAgesu NAdavvaM' hna inakA svarUpa loka ke vibhAga kA vistAra se nirUpaNa karanevAle zAstroM se jAna lenA cAhie / gAthA meM to mAtra bheda hI ginAye the, para TIkA meM thor3e se prabheda batAkara mUla granthakAra ke bhaprAyako dhyAna meM rakhakara adhika vistAra nahIM kiyA / // 16-17 // TIkA ke anta meM TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM; jinameM se prathama chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra vIra ) daivayoga se mAnuSa bhava meM vidyAdhara ke bhavanoM meM / svargoM meM narakoM meM athavA nAgapatI ke nagaroM meM / / jinamaMdira yA anya jagaha yA jyotiSiyoM ke bhavanoM meM / kahIM rahU~ para bhakti ApakI rahe niraMtara najaroM meM // 28 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra ( zArdUlavikrIDita ) nAnAnUnanarAdhinAthavibhavAnAkarNya cAlokya ca tvaM kliznAsi mudhAtra kiM jaDamate puNyArjitAste nanu / tacchakti-rjinanAtha- pAdakamala - dvandvArcanAyAmiyaM bhaktiste yadi vidyate bahuvidhA bhogAH syurete tvayi / / 29 / / he jinendra ! bhAgyavaza maiM cAhe svargoM meM rahU~, manuSya loka meM rahU~, vidyAdhAroM ke sthAna meM rahU~, jyotiSI devoM ke loka meM rahU~, nAgendroM ke nagara meM ra narakoM meM rahU~, jinendra bhagavAna ke bhavanoM arthAt maMdiroM meM rahU~ yA cAhe jahA~ rahU~; parantu mujhe karma kA udbhava na ho aura Apake caraNakamaloM kI bhakti bAraMbAra ho, nirantara banI rahe / ukta kalaza meM jo bhAvanA vyakta kI gaI hai; yadyapi usakA bhAva yaha kadApi nahIM hai ki munirAja zrI ko cAra gatiyoM meM ghUmanA hai; tathApi ve yaha to jAnate hI haiM ki jabataka mukti prApta nahIM huI; tabataka ina cAra gatiyoM meM hI kahIM na kahIM to rahanA hI hai / ina gatiyoM meM acche-bure kA bheda karane meM unheM koI rasa nahIM hai; kahIM bhI raheM, para ve karmoM kA aisA udaya nahIM cAhate ki jisake kAraNa jinendrabhakti kA avasara na rhe| 51 tAtparya yaha hai ki unheM acche-bure saMyogoM kI paravAha nahIM hai; para yaha vikalpa avazya hai ki jabataka maiM aSTakarmoM se, moha-rAga-dveSa bhAvoM se pUrNata: mukta na ho jAU~; tabataka jinendra bhagavAna kI bhakti ke avasara bane raheM / / 28 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) are dekhakara narAdhipoM kA vaibhava jar3amati / kyoM pAte ho kleza puNya se yaha milatA hai / / puNya prApta hotA hai jinavara kI pUjana se / yadi hRdaya meM bhakti svayaM saba pA jAoge ||29|| narAdhapatiyoM ke anekaprakAra ke vaibhava ko dekhakara va sunakara he sthUlabuddhi ! tU vyartha hI kleza kyoM pAtA hai ? ye vaibhava to puNya se prApta hote haiM aura vaha puNya jinendra bhagavAna ke caraNakamaloM kI pUjA se prApta hotA hai| yadi tere hRdaya meM jinendrabhagavAna ke caraNakamaloM kI bhakti hai to anekaprakAra ke ve bhoga tujhe svayaM hI prApta hoNge| cakravartiyoM kA vaibhava dekhakara saMkleza pariNAma karanevAle logoM ko TIkAkAra munirAja jar3amati kaha rahe haiN| tAtparya yaha hai ki sampanna logoM kI saMpannatA dekhakara lalacAnevAle loga jar3amati haiM, sthUlabuddhi haiM /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA / kammajabhAveNAdA kattA bhottA du nnicchydo||18|| kartA bhoktA AtmA pudgalakarmaNo bhavati vyavahArAt / karmajabhAvenAtmA kartA bhoktA tu nizcayataH / / 18 / / kartRtvabhoktRtvaprakArakathanamidam / AsannagatAnucaritAsadbhUtavyavahAranayAd dravyakarmaNAM kartA tatphalarUpANAM sukhaduHkhAnAM bhoktA ca, AtmA hi azuddhanizcayanayena sakalamoharAga___ apanI bAta ko spaSTa karate hue TIkAkAra kahate haiM ki yadi tere hRdaya meM jinendra bhagavAna aura unakI vANI ke prati anurAga hai to tujhe ukta vaibhava binA cAhe hI svayaM prApta ho jAyegA; kyoMki jisa puNyodaya se ukta vaibhava kI prApti hotI hai, vaha puNya to bhagavAna ke bhaktoM ko sahaja hI baMdhatA hai| yadyapi yaha satya hai ki jinendra bhagavAna kA svarUpa samajhakara unake guNoM meM anurAga honA bhakti hai| hna aisI bhakti se puNya kA baMdha hotA hai aura usa puNya ke udaya meM Ane para loka meM anukUla saMyoga prApta hote haiM; tathApi jJAnI dharmAtmAoM ke jinendra bhagavAna ke guNoM meM anurAgarUpa bhakti to hotI hai; kintu ve puNyabaMdha ke prati utsAhita nahIM hote| tAtparya yaha hai ki ve puNyabaMdha kI bhAvanA se bhakti nahIM karate; tathApi ukta bhakti se puNya to baMdhatA hI hai aura usake udayAnusAra anukUla saMyoga bhI prApta hote hI haiM / / 29 / / vigata gAthAoM meM jIva ke zuddhasvarUpa aura nArakAdi vyaMjana-paryAyoM kI carcA karane ke uparAnta azuddhajIva arthAt jIva kI azuddhAvasthA kA nirUpaNa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) yaha jIva karatA-bhogatA jar3akarma kA vyavahAra se| kintu karmajabhAva kA kartA kahA paramArtha se||18|| vyavahAranaya se AtmA paudgalika karmoM kA kartA-bhoktA hai aura azuddhanizcayanaya se karmajanita rAgAdi bhAvoM kA kartA-bhoktA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha kartRtva-bhoktRtva ke prakAra kA kathana hai| AtmA nikaTavartI anupacaritaasadbhUta vyavahAranaya se dravyakarma kA kartA aura usake phalarUpa sukha-duHkha kA bhoktA hai; azuddhanizcayanaya se sabhI moha-rAga-dveSAdi bhAvakarma kA kartA-bhoktA hai; anupacarita
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra dveSAdibhAvakarmaNAM kartA bhoktA ca, anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa nokarmaNAM kartA, upacaritAsadbhUtavyavahAreNa ghaTapaTazakaTAdInAM kartA ityazuddhajIvasvarUpamuktam / asadbhUta vyavahAranaya se dehAdirUpa nokarmoM kA kartA aura upacarita-asadbhUta vyavahAranaya se ghaTa-paTa-zakaTAdi (ghar3A, vastra aura gAr3I Adi) kA kartA hai| isaprakAra yaha azuddhajIva kA svarUpa khaa|" asadbhUta aura sadbhUta ke bheda se vyavahAranaya do prakAra kA hai| asadbhUtavyavahAranaya bhI upacarita-asadbhUta aura anupacarita-asadbhUta ke bheda se do prakAra kA hai| isIprakAra sadbhUtavyavahAranaya bhI upacarita-sadbhUtavyavahAnaya aura anupacarita-sadbhUta-vyavahAranaya ke bheda se do prakAra kA hai| isaprakAra vyavahAranaya cAra prakAra kA hai| vyavahAranaya ke ukta cAra prakAra isaprakAra haiM hna 1. upacarita asadbhUtavyavahAranaya 2. anupacarita asadbhUtavyavahAranaya 3. upacarita sadbhUtavyavahAranaya 4. anupacarita sadbhUtavyavahAranaya nizcayanaya bhI zaddhanizcaya aura azaddhanizcaya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| azuddhanizcayanaya eka prakAra kA hI hai; para zuddhanizcayanaya tIna prakAra kA hotA hai| ve tIna prakAra isaprakAra haiM hna 1. ekadezazuddhanizcayanaya, 2. sAkSAtzuddhanizcayanaya, 3. prmshuddhnishcyny| isa gAthA kI TIkA meM dravyakarmarUpa kArmaNazarIra aura nokarmarUpa audArikAdi zarIra kA kartA-bhoktA AtmA ko anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se kahA hai; kyoMki kArmANa zarIra aura audArikAdi zarIra ekakSetrAvagAhI hone se nikaTavartI haiM, isalie anupacarita hai; apane se bhinna haiM, isalie asadbhUta haiM aura inheM apanA kahA gayA hai, isalie vyavahAra haiM; isaprakAra yaha AtmA inakA kartA-bhoktA anupacarita asadbhUtavyavahAranaya se hai| isIprakAra ghaTapaTAdi dUravartI paradravyoM kA kartA-bhoktA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se kahA; kyoMki ghaTa-paTAdi kSetra se dUravartI padArtha haiM, isalie upacarita haiM; ve apane se bhinna haiM, isalie asadbhUta haiM aura unakA kartA-bhoktA kahA jAtA hai; ata: vyavahAra haiM ha isaprakAra ghaTa-paTAdi kA kartA-bhoktA AtmA upacarita asadbhUtavyavahAranaya se hai| moha-rAga-dveSAdi bhAva apane bhAva hI haiM, para azuddha haiM; ata: unakA kartA-bhoktA azuddhanizcayanaya se kahA hai| __ isaprakAra isa gAthA aura isakI TIkA meM nayavibhAga se jIva ke kartRtva aura bhoktRtva ko samajhAyA hai||18||
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 niyamasAra (mAlinI) api ca sakalarAgadveSamohAtmako ya: paramagurupadAbjadvandvasevAprasAdAt / sahajasamayasAraM nirvikalpaM hi buddhvA sa bhavati paramazrIkAminIkAntakAntaH / / 30 / / ___(anuSTubh ) bhAvakarmanirodhena dravyakarmanirodhanam / dravyakarmanirodhena saMsArasya nirodhanam / / 31 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja chaha chanda likhate haiN| ukta chaha chandoM meM prathama chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) paramaguru kI kRpA se mohI rAgI jIva / samayasAra ko jAnakara ziva zrI lahe sadIva ||30|| sampUrNa moha-rAga-dveSavAlA koI puruSa paramaguru ke caraNakamala kI sevA ke prasAda se nirvikalpa sahaja samayasAra ko jAnatA hai; vaha paramazrI (mukti) rUpI sundarI kA priya kAnta (pati) hotA hai| ukta kalaza meM yaha kahA gayA hai ki yadi mohI-rAgI-dveSI jIva bhI paramaguru ke sadupadeza se nija bhagavAna AtmA ke svarUpa ko jAnakara nirvikalpa hotA hai to vaha bhI moha-rAga-dveSa kA abhAva karake mukti ko prApta kara letA hai| ___paramaguru arahaMta bhagavAna ko kahate haiN| unake caraNoM kI sevA kA eka artha to unakI bhakti ho sakatA hai; parantu zubharAgarUpa bhakti se to puNya kA baMdha hotA hai, mukti kI prApti nahIM hotii| ata: unase tattva sunakara, unakI likhita vANI-jinavANI ko par3hakara, dezanAlabdhipUrvaka karaNalabdhirUpa AcaraNa karanA hI unake caraNoM kI sevA kA sahI artha hai| tAtparya yaha hai ki jaba mohI-rAgI-dveSI jIva bhI paramaguru se sIdhe sunakara yA unake dvArA likhita zAstroM ko par3hakara tattva ko samajhakara, samayasArarUpa zuddhAtmA ko jAnakara, usakA dhyAna kara mukti prApta kara letA hai to phira hama sabhI meM se kisI ko bhI nirAza hone kI kyA AvazyakatA hai? isalie mokSa kI icchA rakhanevAloM ko paramaguruse AtmA kA svarUpa sunakara, unakI vANI ke anusAra likhe gaye zAstroM ko par3hakara, usa vANI ke marma ko jAnanevAle jJAnI dharmAtmAoM se usa vANI kA marma samajha kara, zuddhAtmA kA svarUpa jAnakara, usameM hI nirvikalpa hokara samA jAnA caahie| muktirUpI sundarI ko prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai ||30||
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra (vasaMtatilakA) saMjJAnabhAvaparimuktavimugdhajIva: kurvan zubhAzubhamanekavidhaM sa krm| nirmuktimArgamaNumapyabhivAMchituM no jAnAti tasya zaraNaM na samasti loke / / 32 / / yaH karmazarmanikaraM parihRtya sarvaM ni:krmshrmnikraamRtvaaripuure| majjantamatyadhikacinmayamekarUpaM svaM bhAvamadvayamamuM samupaiti bhavyaH / / 33 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) bhAvakarama kerodha se dravya karama kaarodh| dravyakarama ke rodha se ho saMsAra nirodha ||31|| bhAvakarma ke nirodha se dravyakarma kA nirodha hotA hai aura dravyakarma ke nirodha se saMsAra kA nirodha hotA hai| yaha to sarvavidita hI hai ki yadi moha-rAga-dveSarUpa bhAvakarmoM kA sadbhAva na ho to dravyakarmoM kA baMdha nahIM hotaa| jaba na to bhAvakarma hoMge aura na dravyakarma ha aisI sthiti meM saMsAra kaise khar3A raha sakatA hai ?||31|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (soraThA) kareM zubhAzubhabhAva, muktimArga jAne nhiiN| azaraNa raheM sadIva moha mugdha ajJAni jana ||32|| samyagjJAna rahita jo mohI jIva anekaprakAra ke zubhAzubha karmoM ko karatA haA mokSamArga ko raMcamAtra bhI nahIM jAnatA, nahIM cAhatA; usa jIva ko isa loka meM zaraNa denevAlA koI nahIM hai| 30veM chanda meM kahA thA ki sadagaru ke prasAda se jo zaddhAtmA ko jAnatA hai: vaha makti ko prApta karatA hai aura aba isa 32veM chanda meM yaha kaha rahe haiM ki jo jIva zuddhAtmA ko nahIM jAnatA; use isa saMsAra meM koI bhI zaraNa denevAlA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki zuddhAtmA ko jAnane kI vAMchA rakhanevAle ko to vyavahAra se sadguru kI aura nizcaya se zuddhAtmA kI zaraNa vidyamAna hI hai; kintu ajJAnI jIva ko koI zaraNa nahIM hai||32||
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ( mAlinI ) asati sati vibhAve tasya ciMtAsti no naH satatamanubhavAmaH zuddhamAtmAnamekam / hRdayakamalasaMsthaM sarvakarmapramuktaM na khalu na khalu muktirnAnyathAstyasti tasmAt / / 34 / / bhavini bhavaguNAH syuH siddhajIve'pi nityaM nijaparamaguNAH syuH siddhisiddhAH samastAH / vyavaharaNanayo'yaM nizcayAnnaiva siddhi rna ca bhavati bhavo vA nirNayo'yaM budhAnAm / / 35 / / cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) karmajanita sukha tyAgakara nija meM rameM sadIva | parama atIndriya sukha laheM ve niSkarmI jIva ||33|| jo sampUrNa karmajanita sAMsArika sukha ke samUha kA abhAva karatA hai, use chor3atA hai; vaha bhavyajIva niSkarma, atIndriya sukharUpI amRta sarovara meM rahate hue atizaya caitanyamaya, ekarUpa, advitIya nijabhAva ko prApta hotA hai, prApta karatA hai / niyamasAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jo karmodaya se prApta viSayabhogoM ko heya nahIM mAnatA, unheM dukharUpa nahIM jAnatA; vaha ajJAnI puruSa yA to unheM bhogane meM masta rahatA hai yA phira bhogasAmagrI ko jor3ane meM lagA rahatA hai; parantu jo jJAnI puruSa karmodaya se prApta honevAle viSayabhogoM ko heya jAnakara chor3atA hai; vaha niSkarma atIndriya sacce sukha ko prApta karatA hai / / 33 / / pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) hamameM koI vibhAva na hameM na cintA koI / zuddhAtama meM magana hama anyopAya na hoI ||34|| hamAre AtmasvabhAva meM vibhAvabhAvoM kA abhAva hone se hameM unakI koI cintA nahIM hai / hama to hamAre hRdaya kamala meM sthita, sarva karmoM se rahita, zuddhAtmA kA nirantara anubhava karate haiM; kyoMki anya kisI bhI prakAra se mukti kI prApti nahIM hotI, nahIM hotI / isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki jaba hama paramazuddhanizcayanaya se para aura paryAya se bhinna nijasvabhAva ko dekhate haiM to usameM vibhAva dikhAI hI nahIM dete; ataH
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra davvatthieNa jIvA vadirittA puvvabhaNidapajjAyA / pajjayaNaeNa jIvA saMjuttA hoMti duvihehiM / / 19 / / 57 hameM tatsaMbaMdhI cintA hotI hI nahIM hai / isaprakAra hama to nirantara apane zuddhAtmA kA hI anubhava karate haiM; kyoMki hamArI dRSTi meM isase mahAna anya koI kArya nahIM hai ||34|| chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) saMsArI ke samalabhAva pAye jAte haiN| aura siddha jIvoM ke nirmalabhAva sadA hoM / / kahatA yaha vyavahAra kintu budhajana kA nirNaya / nizcaya se zuddhAtama meM na baMdha - mokSa hoM ||35|| saMsArI jIvoM ko sAMsArika guNa hote haiM aura siddhajIvoM ko siddhi-siddha arthAt paripUrNa nija paramaguNa hote haiM hna yaha vyavahAranaya kA kathana hai| nizcayanaya se to bhagavAna AtmA meM mukti bhI nahIM hai aura saMsAra bhI nahIM hai / budhapuruSoM kA yahI nirNaya hai / isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi vyavahAranaya se yaha kahA jAtA hai| ki jIva kI saMsArAvasthA meM moha - rAga-dveSarUpa vibhAva bhAva pAye jAte haiM aura muktAvasthA meM svabhAvaparyAyarUpa kevalajJAnAdi svabhAvabhAva pAye jAte haiM; tathApi jaba paramazuddhanizcayanaya se vicAra karate haiM to bhagavAna AtmA ke dravyasvabhAva meM na to saMsArAvasthA hai aura na muktAvasthA hI hai; kyoMki trikAlI dhruva AtmA to para aura paryAya se bhinna paramapadArtha hai / isa paramapadArtha meM apanApana sthApita hone kA nAma hI samyagdarzana hai, ise hI nijarUpa jAnane kA nAma samyagjJAna hai aura isameM hI rama jAne, jama jAne, samA jAne kA nAma samyakcAritra hai / ina samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatA hI mukti kA mArga hai; ananta sukhI hone kA ekamAtra upAya hai / / 35 / / vigata gAthA meM nizcayanaya aura vyavahAranaya se jIva ke kartRtva-bhoktRtva kI carcA kI thI; aba isa gAthA meM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya se jIva kA svarUpa spaSTa karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) dravyanaya kI dRSTi se jiya anya hai paryAya se / paryAyanaya kI dRSTi se saMyukta hai paryAya se ||19|| dravyArthikanaya se jIva pUrvakathita paryAyoM se bhinna hai aura paryAyArthika naya se jIva ukta paryAyoM se saMyukta hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra dravyArthikena jIvA vyatiriktA: pUrvabhaNitaparyAyAt / paryAyanayena jIvA: saMyuktA bhavanti dvAbhyAm / / 19 / / iha hi nayadrayasya saphalatvamaktama / drau hi nayau bhagavadaItparamezvareNa prokto. dravyArthika: paryAyArthikazceti / dravyamevArtha: prayojanamasyeti dravyArthikaH / paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH / na khalu ekanayAyattopadezo grAhyaH, kintu tadubhayanayAyattopadezaH / ___ sattAgrAhakazuddhadravyArthikanayabalena pUrvoktavyaMjanaparyAyebhyaH sakAzAnmuktAmuktasamastajIvarAzaya: sarvathA vyatiriktA eva / kuta: ? "savve suddhA hu suddhaNayA" iti vacanAt / vibhAvavyaMjanaparyAyArthikanayabalena te sarve jIvAssaMyuktA bhavanti / kiMca siddhAnAmarthaparyAyaiH saha pariNatiH, na punayaMjanaparyAyaiH sahapariNatiriti / kutaH? sadA niraMjanatvAt / siddhAnAM sadA niraMjanatve sati tarhi dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAm dvAbhyAm saMyuktAH sarve jIvA iti sUtrArtho vyrthH| __nigamo vikalpaH, tatra bhavo naigamaH / sa ca naigamanayastAvat trividhaH, bhUtanaigama: vartamAnanaigamaH bhAvinaigamazceti / tanaigamanayApekSayA bhagavatAM siddhAnAmapi vyaMjanaparyAyatva isa gAthA kA bhAva TIkAkAra manirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ donoM nayoM kA saphalapanA kahA hai| paramezvara arahaMta bhagavAna ne do naya kahe haiM hna dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya / dravya hI jisakA prayojana hai, vaha dravyArthikanaya aura paryAya hI jisakA prayojana hai, vaha paryAyArthikanaya hai| ___ eka naya kA avalambana letA huA upadeza grahaNa karane yogya nahIM hai; kintu donoM nayoM kA avalambana letA huA upadeza grahaNa karane yogya hai / sattAgrAhaka zuddhadravyArthikanaya ke bala se pUrvokta vyaMjanaparyAyoM se siddha aura saMsArI ha sabhI jIvarAzi bhinna hI haiM; kyoMki 'savve suddhA ha zuddhaNayA hna zuddhanaya se sabhI jIva zuddha hI haiM hna aisA Agamavacana hai| vibhAvavyaMjanaparyAyArthikanaya ke bala se, ve sabhI jIva pUrvokta vyaMjana paryAyoM se saMyukta haiN| vizeSa bAta yaha hai ki siddhajIvoM ke arthaparyAyoM sahita pariNati hai, vyaMjanaparyAyoM sahita nahIM hai; kyoMki ve sadA hI niraMjana haiN| siddhajIvoM ke sadA niraMjana hone para to sabhI jIva dravyArthika aura paryAyArthikahna donoM nayoM se saMyukta haiM hagAthAsUtra kA aisA artha vyartha siddha hotA hai ? ukta zaMkA kA samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM ki nigama arthAt vikalpa; jo usameM ho, vaha naigama hai| bhUtanaigamanaya, vartamAnanaigamanaya aura bhAvInaigamanaya ke bheda se naigamanaya tIna prakAra kA hotA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra 59 mazuddhatvaM ca saMbhavati / pUrvakAle te bhagavanta: saMsAriNa iti vyavahArAt / kiM bahunA, sarve jIvA nayadvayabalena zuddhAzuddhA ityrthH| tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hra (mAlinI) ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAMke jinavacasi ramaMte ye svayaM vaaNtmohaaH| sapadi samayasAraM te paraM jyotiruccai ranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva / / 6 / / yahA~ bhUtanaigamanaya kI apekSA se siddha bhagavAna ke bhI vyaMjanaparyAya aura azuddhatA saMbhava hai; kyoMki bhUtakAla meM siddha bhI saMsArI hI the hna aisA vyavahAra hai| adhika kahane se kyA, sabhI jIva do nayoM ke bala se zuddha va azuddha haiM hna aisA artha hai|" yadyapi tAtparyavRtti TIkA aura svAmIjI ke spaSTIkaraNa se gAthA kA bhAva pUrItaraha spaSTa ho jAtA hai| tathApi TIkA meM jisa naigamanaya kI carcA kI gaI hai, usakA svarUpa isaprakAra haiM hna jo bhUtakAla kI paryAyoM ko vartamAnavat saMkalpita kareyA kahe, bhaviSyakAla kI paryAyoM ko vartamAnavat saMkalpita kare yA kahe aura kucha niSpanna va kucha aniSpanna vartamAna paryAyoM ko pUrNata: niSpanna ke samAna saMkalita kareyA kahe; usa jJAna ko yA vacana ko naigamanaya kahate haiN| yahI kAraNa hai ki yaha naya tInaprakAra kA hotA hai ha bhUtanaigamanaya, bhAvInaigamanaya aura vrtmaannaigmny| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa naigamanaya kA paiTA bahuta bar3A hai| isa naya kA viSaya padArtha aura zabda to haiM hI; jJAnAtmaka saMkalpa bhI hai| isa prakAra yaha naigamanaya jJAnanaya bhI hai, arthanaya bhI hai aura zabdanaya bhI hai||19|| __ isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hna tathA AcArya amRtacandra ne kahA hai hna' kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) ubhayanayoM meM jo virodha hai usake naashk| syAdvAdamaya jinavacanoM meM jo ramate haiN| moha vamana kara anaya-akhaNDita prmjyotimy| svayaM zIghra hI samayasAra meM ve ramate haiN||6|| 1. samayasAra, zloka 4
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 tathAhi hra (mAlinI ) atha nayayugayuktiM laMghayanto na saMta: paramajinapadAbjadvandvamattadvirephA: / sapadi samayasAraM te dhruvaM prApnuvanti kSitiSu paramatokteH kiM phalaM sajjanAnAm / / 36 / jo puruSa nizcaya aura vyavahAra hna ina do nayoM ke pratipAdana meM dikhAI denevAle virodha ko dhvaMsa karanevAle, syAdvAda se cihnita jinavacanoM meM ramaNa karate haiM; svayaM puruSArtha se mithyAtva kA vamana karanevAle ve puruSa kunaya se khaNDita nahIM honevAle, paramajyotisvarUpa atyanta prAcIna anAdikAlIna samayasArarUpa bhagavAna AtmA ko tatkAla hI dekhate haiM arthAt usakA anubhava karate haiN| niyamasAra ukta chanda meM isa bAta para bala diyA gayA hai ki syAdvAda hI eka aisA amogha upAya hai ki jisake dvArA parasparaviruddha pratIta honevAlA vastu-svarUpa sahaja spaSTa ho jAtA hai | // 6 // isake bAda 'tathAhi hna aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM' hra likhakara TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka kAvya svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna rolA ) jina caraNoM ke pravara bhakta jina satpuruSoM ne / nayavibhAga kA nahIM kiyA ho kabhI ullaMghana // ve pAte haiM samayasAra yaha nizcita jAno / Avazyaka kyoM anya matoM kA Alor3ana ho // 36 // jinendra bhagavAna ke caraNa kamaloM meM anurakta matta bhramararUpa jo satpuruSa haiM; ve do nayoM kI yukti kA ullaMghana na karate hue samayasArarUpa zuddhAtmA ko avazya prApta kara lete haiN| aisI sthiti meM una satpuruSoM ko pRthvItala para vidyamAna anya matoM ke kathanoM se kyA lAbha hai ? isaprakAra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna ke anugAmI satpuruSa ko jaba jainadarzana kI dvinayAtmaka syAdvAda zailI se vastu kA svarUpa bhalIbhAMti spaSTa ho jAtA hai aura usake bala se ve zuddhAtmA ko prApta kara lete haiM, moha-rAga-dveSa va duHkhoM se mukta hone kA upAya prApta kara lete haiM, usa para calakara nija kArya meM saphala ho jAte haiM to phira anyamatoM ke kathanoM meM ulajhakara samaya va zakti vyartha barabAda karane se kyA lAbha hai ?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva adhikAra iti sukavijanapayogajamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau jIvAdhikAra: prathamazrutaskandhaH / 61 tAtparya yaha hai ki jainadarzana kI syAdvAdazailI se nija bhagavAna AtmA kA saccA svarUpa samajhakara usI meM apanApana sthApita kara, usI meM samA jAnA hI zreyaskara hai ||36|| isaprakAra yahA~ niyamasAra paramAgama kA jIvAdhikAra aura jIvAdhikAra para likhI gaI munirAja padmaprabhamaladhArideva kRta tAtparyavRtti TIkA samApta ho jAtI hai| jIvAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra haihra "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM jIvAdhikAra nAmaka prathama zrutaskandha samApta huA / " dekho, yahA~ TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM ko na kevala sukaviyoM meM zreSTha batA rahe haiM, sAtha hI yaha bhI ghoSita kara rahe haiM ki jisakA chUTanA saMbhava nahIM hai hra aisI deha ko chor3akara mere pAsa anya koI parigraha nahIM hai; maiM pUrNataH nirgrantha hU~ aura mere upayoga kA phailAva paMcendriyoM ke viSayoM meM nahIM hai| Upara se dekhane para aisA lagatA hai ki munirAja svayaM apane mukha se apanI stuti kara rahe haiM; kintu vaha samaya aisA thA ki jaba bhaTTArakoM kA udaya ho gayA thA aura aparimita parigraha rakhakara bhI ve bhaTTAraka svayaM ko nirgrantha digambara mAnate the, kahate the / hra aisI sthiti meM munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva ko aisA lagA hogA ki bhaviSya ke loga mujhe bhI aisA hI digambara sAdhu na samajha leM / ata: unhoMne ukta kathana karake AtmaprazaMsA nahIM kI, apitu svayaM ke kavitva evaM hRdaya meM vidyamAna digambaratva ke prati apanI niSThA ko hI vyakta kiyA hai| sAtha meM digambara muni kaise hote haiM, kaise hone cAhie hna yaha bhI spaSTa kara diyA hai| yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM jIvAdhikAra nAmaka prathama zrutaskandha bhI samApta hotA hai / ...
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra ( gAthA 20 se gAthA 37 taka ) athedAnImajIvAdhikAra ucyate / aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havei duviyappaM / khaMdhA hu chappayArA paramANU ceva duviyappo / / 20 / / aNuskandha vikalpena tu pudgaladravyaM bhavati dvivikalpam / skandhAH khalu SaTprakArA: paramANuzcaiva dvivikalpaH / / 20 / / pudgaladravyavikalpopanyAso'yam / pudgaladravyaM tAvad vikalpadvayasanAtham, svabhAvapudgalo vibhAvapudgalazceti / tatra svabhAvapudgalaH paramANuH, vibhAvapudgalaH skandhaH / kAryaparamANuH kAraNaparamANuriti svabhAva pudgalo dvidhA bhavati / skandhAH SaTprakArAH syuH pRthvIjalacchAyAcaturakSaviSayakarmaprAyogyAprAyogyabhedAH / teSAM bhedo vakSyamANasUtreSUcyate vistareNeti / jIvAdhikAra samApta hone ke uparAnta aba ajIvAdhikAra AraMbha karate haiM / ajIvadravyoM meM sarvaprathama pudgaladravya kI carcA AraMbha karane vAlI yaha gAthA isa adhikAra kI pahalI aura niyamasAra zAstra kI 20vIM gAthA hai; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) dvividha pudgala dravya hai skaMdha aNu ke bheda se / dvividha paramANu kahe chaha bheda haiM skaMdha ke ||20|| paramANu aura skaMdha ke bheda se pudgala dravya do prakAra kA hai| inameM skaMdha chaha prakAra ke haiM aura paramANu bhI do prakAra ke hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha pudgaladravya ke bhedoM kA kathana hai / svabhAvapudgala aura vibhAvapudgala ke bheda se pudgaladravya do prakAra kA hai| unameM paramANu svabhAvapudgala hai aura skaMdha vibhAvapudgala hai / kAryaparamANu aura kAraNaparamANu ke bheda se svabhAvapudgala do prakAra hai| skaMdha chaha prakAra ke hote haiM hna 1. pRthvI, 2. jala, 3. chAyA, 4. cakSu ko chor3akara zeSa cAra indriyoM ke viSayabhUta skaMdha, 5. karmayogya skaMdha aura 6. karma ke ayogya skaMdha / skandhoM ke bheda Age kahe jAnevAle sUtroM meM vistAra se kahe jAyeMge / "
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra ( anuSTubh ) galanAdaNurityuktaH pUraNAtskandhanAmabhAk / vinAnena padArtheNa lokayAtrA na vartate / / 37 / / aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / sumaM aisumaM idi dharAdiyaM hodi chanbheyaM // 21 // bhUpavvadamAdIyA bhaNidA aithUlathUlamidi khaMdhA / thUlA idi viNNeyA sappIjalatellamAdIyA / / 22 / / chAyAtavamAdIyA thUledarakhaMdhamidi viyANAhi / suhumathUledi bhaNiyA khaMdhA caurakkhavisayA ya / / 23 / / 63 ukta gAthA meM pudgala ke bhedoM kI nAmamAtra carcA kI hai| TIkA meM bhedoM ke bhI bheda ginA diye haiN| jisaprakAra jIvadravya meM svabhAva aura vibhAva bhAvoM kI bAta AtI hai; usIprakAra yahA~ pudgala meM bhI svabhAva aura vibhAva ke bheda kiye haiN| itanA vizeSa hai ki jIva to vibhAvabhAvoM ke hone para dukhI hotA hai, para pudgala nahIM; kyoMki jisameM sukha nAma kA guNa hotA hai, usameM hI dukha nAma kI vikArI paryAya hotI hai| pudgala meM sukha nAma kA guNa nahIM hai; ataH usake sukhI dukhI hone kA prazna hI upasthita nahIM hotA ||20|| isa gAthA kI TIkA ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) galana se paramANu pudgala khaMdha pUraNabhAva se / ara lokayAtrA nahIM saMbhava binA pudgala dravya ke // 37 // pudgaladravya ke galana arthAt bheda se paramANu aura pUraNa arthAt saMghAta se skaMdha kI utpatti hotI hai| isa pudgaladravya ke binA lokayAtrA saMbhava nahIM hai / mahAzAstra tattvArthasUtra meM do sUtra Ate haiM; jinameM kahA gayA hai ki aNu kI utpatti bheda se aura skaMdha kI utpatti saMghAta se hotI hai| isI bAta ko isa chanda meM batAyA gayA hai / / 37 / / vigata gAthA kI TIkA ke antima vAkya meM kahA thA ki AgAmI gAthAoM meM skaMdhoM kI carcA vistAra se hogI / tadanusAra ina gAthAoM meM skaMdhoM kI carcA kI jA rahI hai 1
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra suhumA havaMti khaMdhA pAoggA kammavaggaNassa punno| tavvivarIyA khaMdhA aisuhamA idi parUveti / / 24 / / atisthUlasthUlA: sthUlA: sthUlasUkSmAzca sUkSmasthUlAzca / sUkSmA atisUkSmA iti dharAdayo bhavanti SaDbhedAH / / 21 / / bhUparvatAdyA bhaNitA atisthUlasthUlA: iti skndhaaH| sthUlA iti vijJeyAH sarpirjalatailAdyAH / / 22 / / chAyAtapAdyAH sthUletaraskandhA iti vijAnIhi / sUkSmasthUlA iti bhaNitA: skandhAzcaturakSaviSayAzca / / 23 / / sUkSmA bhavanti skandhAH prAyogyA: karmavargaNasya punaH / tadviparItA: skandhA: atisUkSmA iti prarUpayanti / / 24 / / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) atithUla thUla ru thUla-sUkSama sUkSma-thUla ru sUkSma ara| atisUkSma ye chaha bheda pRthvI Adi pudgala khaMdha ke||21|| bhUmi bhUdhara Adi ko ati thUla-thUla kahA gyaa| ghI tela aura jalAdi ko hI thUla khaMdha kahA gayA ||22|| dhUpa chAyA Adi ko hI thUla-sUkSama jaaniye| catu indrigrAhI khaMdha sUkSama-thUla haiM pahicAniye||23|| karama varagaNa yogya jo skaMdha ve saba sUkSma haiN| jo karama varagaNa yogya nA ve khaMdha hI ati sUkSma haiN||24|| ati sthUla-sthUla, sthUla, sthUla-sUkSma, sUkSma-sthUla, sUkSma aura ati sUkSma ha ye chaha bheda pRthvI Adi skaMdhoM ke haiN| ___bhUmi aura parvata Adi ati sthUla-sthUla skaMdha kahe gaye haiM aura ghI, jala aura tela Adi ko sthUla skaMdha jAnanA caahie| chAyA aura dhUpa Adi ko sthUla-sUkSma skaMdha jAno aura cAra indriyoM ke viSayabhUta skaMdhoM ko sUkSma-sthUla kahA gayA hai| karmavargaNA ke yogya skaMdha sUkSma skaMdha haiM aura karmavargaNA ke ayogya skaMdha atisUkSma skaMdha kahe gaye haiN|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra vibhAvapudgalasvarUpAkhyAnametat / atisthUlasthUlA hi te khalu pudgalA: sumerukumbhinIprabhRtayaH / ghRtatailatakrakSIrajalaprabhRtisamastadravyANi hi sthUlapudgalAzca / chAyAtapatama:prabhRtayaH sthUlasUkSmapudgalAH / sparzanarasanaghrANazrotrendriyANAM viSayA: sUkSmasthUlapudgalAH zabdasparzarasagandhAH / zubhAzubhapariNAmadvAreNAgacchatAM zubhAzubhakarmaNAM yogyA: sUkSmapudgalAH / eteSAM viparItA:sUkSmasUkSmapudgalA:karmaNAmaprAyogyA ityarthaH / ayaM vibhaavpudglkrmH| ina gAthAoM ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha vibhAvapudagala ke svarUpa kA kathana hai| sumeru parvata, pRthivI Adi ghana padArtha ati sthUla-sthUla pudgala haiN| ghI, tela, chAcha, dUdha aura jala Adi samasta pravAhI padArtha sthUla pudgala haiN| chAyA, AtApa aura adhakAra Adi padArtha sthUla-sUkSma pudgala haiN| sparzana, rasanA, ghrANa aura karNa indriyoM ke viSaya sparza, rasa, gaMdha aura zabda sUkSma-sthUla pudgala haiN| zubhAzubha pariNAmoM dvArA AnevAle zubhAzubha karmoM ke yogya skaMdha sUkSma pudgala haiN| unase viparIta arthAt karmoM ke ayogya skaMdha sUkSma-sUkSma pudgala haiM / hna gAthAoM kA aisA artha hai| yaha vibhAvapadagaloM kA krama hai|" chaha prakAra ke pudgala skandhoM meM hna 1. jo skandha chedana-bhedana hone para apane Apa jur3a nahIM sakate; ve kASTha-pASANAdi skaMdha ati sthala-sthala skaMdha kahe jAte haiN| 2. jo skaMdha chida jAne para, bhida jAne para bhI svayaM jur3a jAte haiM; ve dUdha, jala, ghI, tela Adi skaMdha sthUla skaMdha kahe jAte haiN| 3. jo skaMdha sthUla dikhAI dene para bhI bhede nahIM jA sakate, chede nahIM jA sakate, hastAdi se grahaNa nahIM kiye jA sakate; ve dhUpa, chAyA, aMdhakAra Adi skaMdha sthUla-sUkSma skaMdha haiN| 4. cakSu indriya se nahIM dikhanevAle; kintu zeSa cAra indriyoM se jAnevAle jo skaMdha sUkSma hone para bhI sthUla jJAta hote haiM; ve skaMdha sUkSma-sthUla skaMdha haiM; kyoMki ve sparzana indriya se sparza kiye jA sakate haiM, rasanA indriya se cakhe jA sakate haiM, ghrANa indriya se sUMghe jA sakate haiM aura karNa indriya se sune jA sakate haiN| 5. jo skaMdha indriyajJAna se nahIM jAne jA sakate, ve karmavargaNArUpa skaMdha sUkSma-sthUla skaMdha haiN| 6. aura jo karmavargaNAoM se bhI sUkSma haiM hra aise dvi-aNukAdi skaMdha sUkSma-sUkSma skaMdha haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tathA coktaM paMcAstikAyasamaye hna puDhavI jalaM ca chAyA cauriMdiyavisayakammapAoggA / kammAtIdA evaM chabbheyA poggalA hoMti / / 7 / / ' uktaM ca mArgaprakAze hna ( anuSTubh ) sthUlasthUlAstataH sthUlAH sthUlasUkSmAstataH pare / sUkSmasthUlAstata: sUkSmAH sUkSmasUkSmAstataH pare / / 8 / / 2 tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra (vasaMtatilakA) asminnanAdini mahatyavivekanATye varNAdimAnnaTati pudgala eva nAnyaH / rAgAdipudgalavikAraviruddhazuddha caitanyadhAtumayamUrtirayaM ca jIvaH / / 9 / / * tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kI TIkA ke uparAnta TIkAkAra anya zAstroM ke tIna uddharaNa prastuta karate haiM / 21-24 / / sabase pahale 'tathA coktaM pacAstikAyasamaye hna tathA aisA hI paMcAstikAya nAmaka zAstra meM kahA hai' hra likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) tathA catu indriya ke yogya | pRthavIjala chAyA ye chaha pudgala vaMdha haiM karmayogya anayogya // 7 // niyamasAra pRthavI, jala, chAyA, cAra indriyoM ke viSayabhUta pudgala, karmayogya pudgala aura karmoM ke ayogya pudgala hna ye chaha prakAra ke skaMdha haiM / / 7 / / isake bAda 'uktaM ca mArgaprakAze hna mArgaprakAza graMtha meM bhI kahA hai' kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( soraThA ) thUlathUla ara thUla sthUla sUkSma pahicAniye | sUkSamathUla sUkSma sUkSama sUkSama jAniye // 8 // 1. dekho, zrI paramazrutaprabhAvakamaNDala dvArA prakAzita paMcAstikAya, dvitIya saMskaraNa, pRSTha 130 2. mArgaprakAza, zloka saMkhyA anupalabdha hai| 3. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 44
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra tathA hi hna (mAlinI) iti vividhavikalpe pudgale dRzyamAne na ca kuru ratibhAvaM bhavyazArdUla tasmin / kuru ratimatulAM tvaM ciccamatkAramAtre bhavasi hi paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 38 / / sthUla-sthUla, isake bAda sthUla, isake bAda sthUla-sUkSma, phira sUkSma-sthUla, sUkSma aura sUkSma-sUkSma tU ye chaha prakAra ke skaMdha jAnane caahie|||8|| ___ isake bAda tathA coktaM zrImadamRtacaMdrasUribhiH hna tathA amRtacaMdrAcArya ne bhI kahA hai' hna likhakara eka chanda uddhRta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) are kAla anAdi se aviveka ke isa nRtya meN| basa eka pudgala nAcatA cetana nahIM isa kRtya meM / / yaha jIva to pudgalamayI rAgAdi se bhI bhinna hai| Anandamaya cidbhAva to dRgajJAnamaya caitanya hai||9|| isa anAdikAlIna mahA-aviveka ke nATaka meM varNAdimAna pudgala hI nAcatA hai, anya koI nahIM; kyoMki yaha jIva to rAgAdirUpa pudgala vikAroM se vilakSaNa, zuddha caitanyadhAtumaya mUrti hai| ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki anAdikAlIna ajJAnI ko to ekamAtra varNAdivAle pudgala dravya hI vibhinna rUpoM meM dikhAI dete haiN| varNAdi aura rAgAdi bhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA jo zuddha caitanyadhAtumaya mUrti hai, jJAnAnandasvabhAvI hai; vaha to jJAnI dharmAtmAoM ko hI dikhAI detA hai| ananta sukha-zAnti kI prApti bhI jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA ke Azraya se hI hotI hai| ata: ArAdhya to ekamAtra nija bhagavAna AtmA hI hai| trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM apanApana honA, use hI nijarUpa jAnanA aura usameM hI jama jAnA, rama jAnA, samA jAnA hI AtmA kI ArAdhanA hai| uktabhagavAna AtmA ArAdhya hai aura ArAdhanAsahita AtmA ArAdhaka hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA hI ArAdhya, ArAdhaka aura ArAdhanA hai| sabakucha eka isa AtmA meM hI samAhita hai||9|| isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chaMda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 niyamasAra dhAucaukkassa puNo jaM heU kAraNaM ti taM Neyo / khaMdhANaM avasANaM NAdavvo kajjaparamANu / / 25 / / dhAtucatuSkasya punaH yo hetuH kAraNamiti sa jJeyaH / skandhAnAmavasAno jJAtavyaH kAryaparamANuH / / 25 / / kAraNakAryaparamANudravyasvarUpAkhyAnametat / pRthivyaptejovAyavo dhAtavazcatvAraH teSAM (dohA) pudgala meM rati mata karo he bhavyottama jIva / nija meM rati se tuma raho zivazrI saMga sadaiva ||38|| he bhavyazArdUla ! vividha bhedoMvAlA pudgala, jo tujhe dikhAI de rahA hai; tU usameM rati mata kara / tU to caitanyacamatkAramAtra AtmA meM hI atula rati kara, ,jisase tU parama zrIrUpI kAminI kA vallabha hogA / isa chanda meM bhI yahI preraNA dI gaI hai ki he bhavyajIvo ! vividha bhedoMvAle, vibhinna rUpoM meM dikhAI denevAle isa pudgala dravya ke nRtya meM hI mohita mata raho, isameM rati mata karo; kyoMki isase tujhe sukha-zAnti kI prApti honevAlI nahIM hai| sukha-zAnti kI prApti to ekamAtra jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karane se evaM usameM hI rata rahane se hogI / ata: he Atman ! tU to eka usameM hI rati kara; kyoMki isase hI tujhe paramazrIrUpI kAminI arthAt mukti kI prApti hogI / / 38 / / vigata gAthAoM meM pudgaladravya ke paramANu aura skaMdha ke bhedoM meM se skaMdhoM ke saMbaMdha meM carcA kii| aba isa gAthA meM paramANu ke saMdarbha meM kAryaparamANu aura kAraNaparamANu kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jala Adi dhAtu catuSka hetuka kAraNANu kahA hai| ara khaMdha ke avasAna ko hI kArayANu kahA hai ||25|| pRthvI, jala, teja aura vAyu hna ina cAra dhAtuoM kA jo hetu hai; vaha kAraNaparamANu hai aura skaMdhoM ke avasAna (pRthak hue avibhAgI aMtima aMza) ko kAryaparamANu jAnanA caahie| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha kAraNaparamANudravya aura kAryaparamANudravya kA kathana hai| pRthvI, jala, agni aura
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra yo hetu: sa kAraNaparamANuH / sa eva jaghanyaparamANuH snigdharUkSaguNAnAmAnantyAbhAvAt samaviSamabaMdhayorayogya ityarthaH / snigdharUkSaguNAnAmanantatvasyopari dvAbhyAm caturbhiH samabandha: tribhi: paMcabhirviSamabandha: / ayamutkRSTaparamANuH / galatAM pudgaladravyANAm anto'vasAnastasmin sthito yaH sa kAryaparamANuH / aNavazcaturbhedA: kAryakAraNajaghanyotkRSTabhedaiH tasya paramANudravyasya svarUpasthitatvAt vibhAvAbhAvAt paramasvabhAva iti / 69 vAyu hna ye cAra dhAtuyeM haiM aura unakA jo hetu hai, vaha kAraNaparamANu hai / vahI paramANu, eka guNa snigdhatA yA rUkSatA hone se, sama yA viSama baMdha ke lie ayogya jaghanya paramANu hai hra aisA artha hai| eka guNa snigdhatA yA rUkSatA ke Upara, do guNavAle kA aura cAra guNavAle kA samabaMdha hotA hai tathA tIna guNavAle kA aura pA~ca guNavAle kA viSama baMdha hotA hai yaha utkRSTa paramANu hai / galate arthAt pRthak hote hue pudgaladravyoM kI antima dazA meM sthita vaha kAryaparamANu hai / tAtparya yaha hai ki skaMdha ke khaNDita hote-hote jo choTe se choTA avibhAgI bhAga rahatA hai, vaha kAryaparamANu hai / isaprakAra paramANuoM ke cAra prakAra haiM hna 1. kAryaparamANu, 2. kAraNaparamANu, 3. jaghanyaparamANu aura 4. utkRSTaparamANu / vaha paramANu dravya svarUpa meM sthita hone se usameM vibhAva kA abhAva hai; isalie vaha paramasvabhAva hai / " dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ pudgala ke piNDa (skaMdha ) hone ke kAraNarUpa paramANu ko kAraNaparamANu aura piNDa (skaMdha) se chUTe hue paramANu ko kAryaparamANu kahA hai / tAtparya yaha hai ki cUMki paramANuoM se skaMdha banatA hai, isakAraNa paramANu ko kAraNaparamANu kahate haiM; kyoMki vaha skaMdha banane kA kAraNa hai| jaba kisI skaMdha kA bikharAva antima bindu taka hotA hai arthAt eka paramANu bilakula akelA raha jAtA hai; taba usa paramANu ko kArya - paramANu kahate haiN| kAraNaparamANu, jaghanyaparamANu, utkRSTaparamANu aura kAryaparamANu hna isaprakAra paramANuoM ke cAra prakAra bhI kahe gaye haiM / ' hai| 1. pRthvI, jala, agni aura vAyu hna ina cAra dhAtuoM kA hetu kAraNaparamANu 2. eka guNa snigdhatA yA eka guNa rUkSatAvAlA baMdha ke ayogya paramANu jaghanya paramANu 3. eka guNa se adhika snigdhatA yA rUkSatAvAlA jo paramANu baMdha ke yogya hai, vaha utkRSTa paramANu hai| 4. khaNDita hote-hote jo skaMdha kA choTe se choTA avibhAgI aMza rahatA hai; vaha kAryaparamANu hai / mahAzAstra tattvArthasUtra ke pA~caveM adhyAya meM ukta saMdarbha meM ATha sUtra Ate haiM; unameM bhI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra tathA coktaM pravacanasAre hna NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vaa| samado durAdhigA jadi bajjhanti hi AdiparihINA / / 10 / / NiddhattaNeNa duguNo caduguNaNiddhaNa bandhamaNubhavadi / lukkheNa vA tiguNido aNu bajjhadi paMcaguNajutto / / 11 / / tathAhi hna (anuSTubh ) skandhestaiH SaTprakAraiH kiM cturbhirnnubhirmm| AtmAnamakSayaM zuddhaM bhAvayAmi muhurmuhuH / / 39 / / paugalika baMdha ke saMdarbha meM carcA kI gaI hai| yadi ukta saMdarbha meM vizeSa jAnakArI kI bhAvanA ho to tattvArthasUtra kI TIkA sarvArthasiddhi evaM rAjavArtika kA svAdhyAya karanA cAhie / / 25 / / isake bAda 'tathA coktaM pravacanasAre hna tathA pravacanasAra meM bhI kahA hai' hna kahakara TIkAkAra do gAthAyeM uddhRta karate haiM; jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) paramANuoM kA pariNamana sama-viSama arasnigdha ho| ararUkSa ho to baMdha ho do adhika para na jaghanya ho||10|| do aMza cikane aNu cikane-rUkSa ho yadi cAra to| ho baMdha athavA tIna evaM pA~ca meM bhI baMdha ho||11|| paramANu ke pariNAma snigdha hoM yA rUkSa hoM, sama aMzavAle hoM yA viSama aMzavAle hoM; yadi samAna se do adhika aMzavAle hoM to baMdhate haiM, jaghanya aMzavAle nahIM ba~dhate // 10 // do aMzoMvAlA snigdha paramANa, cAra aMzoMvAle snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha baMdhatA hai athavA tIna aMzoMvAlA rUkSa paramANu, pA~ca aMzoMvAle ke sAtha yukta hokara baMdhatA hai / / 11 / / isake bAda tathAhi' kahakara eka chanda TIkAkAra svayaM prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) chaha prakAra ke khaMdha aura haiM cAra bheda paramANu ke| hamako kyA lenA-denA ina paramANu-skaMdhoM se || akSaya sukhanidhi zuddhAtama jo use nitya hama bhAte haiN| usameM hI apanApana karake bAra-bAra hama dhyAte haiN||39|| 1. pravacanasAra, gAthA 165 2. vahI, gAthA 166
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra attAdi attamajjhaM attaMtaM Neva iMdiyaggejjhaM / avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viyANAhi / / 26 // 71 AtmAdyAtmamadhyamAtmAntaM naivendriyairgrAhyam / avibhAgi yadddravyaM paramANuM tad vijAnIhi / / 26 / / paramANuvizeSoktiriyam / yathA jIvAnAM nityAnityanigodAdisiddhakSetraparyanta sthitAnAM sahajaparamapAriNAmikabhAvavivakSAsamAzrayeNa sahajanizcayanayena svasvarUpAdapracyavanatvamuktam ina chaha prakAra ke skaMdhoM aura cAra prakAra ke paramANuoM se mujhe kyA lenA-denA hai ? maiM to akSaya zuddha AtmA ko bAra-bAra bhAtA dhyAtA hU~ / AcArya kundakundadeva parama AdhyAtmika saMta haiM aura yaha niyamasAra paramAgama unhoMne svayaM kI bhAvanA kI puSTi ke lie likhA hai; ata: yaha graMtha bhI paramAdhyAtmika grantharAja hai| isakAraNa isa ajIvAdhikAra meM pudgala saMbaMdhI ukta vivecana meM unakA mana vizeSa nahIM ramA / ataH unhoMne mUla gAthAoM meM hI kaha diyA ki isakA vistAra anya granthoM se jAna lenA / isa graMtha ke TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa mAmale meM unase bhI cAra kadama Age calate dikhAI dete haiM / isaprakAra ke vivecana karane ke uparAnta ve jo chanda likhate haiM; unameM bAra-bAra yaha spaSTa kara dete haiM ki hameM isase kyA prayojana hai, hama to apane zuddhAtmA meM jAte haiN| isaprakAra kI bhAvanA vyakta karanevAle aneka chandoM meM eka chanda yaha bhI hai / / 39 / / vigata gAthA meM AraMbha kI gaI paramANu ke prakAroM kI carcA ke uparAnta isa gAthA meM paramANu ke svarUpa para vicAra karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra (harigIta ) indriyoM se nA grahe avibhAgi jo paramANu hai / vaha svayaM hI hai Adi evaM svayaM hI madhyAnta hai ||26|| Adi, madhya aura anta se rahita, indriyoM se agrAhya aura jisakA vibhAga saMbhava nahIM hai hna aisA avibhAgI pudgalaparamANu dravya hai / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha paramANu kA vizeSa kathana hai / jisaprakAra sahaja paramapAriNAmika bhAva kI vivakSA kA Azraya karanevAle sahaja zuddhanizcayanaya kI apekSA nityanigoda aura anityanigoda (itaranigoda) se lekara siddhakSetra paryanta vidyamAna jIvoM kA nijasvarUpa se
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra tathA paramANudravyANAM paJcamabhAvena paramasvabhAvatvAdAtmapariNaterAtmaivAdiH, madhyo hi AtmapariNaterAtmaiva aMtopi svasyAtmaiva paramANuH / ata: na cendriyajJAnagocaratvAd anilAnalAdibhiravinazvaratvAdavibhAgI he ziSya sa paramANuriti tvaM taM jAnIhi / 72 (anuSTubh ) apyAtmani sthitiM buddhvA pudgalasya jaDAtmanaH / siddhAste kiM na tiSThati svasvarUpe cidAtmani / / 40 / / acyutapanA kahA gayA hai; usIprakAra paMcama bhAva kI apekSA paramANu dravya kA paramasvabhAva hone se paramANu svayaM hI apanI pariNati kA Adi hai, svayaM hI apanI pariNati kA madhya hai aura svayaM hI apanA anta bhI hai / tAtparya yaha hai ki paramANu Adi, madhya aura anta meM svayaM hI hai; vaha kabhI bhI apane svabhAva se cyuta nahIM hotA / jaisA Upara kahA hai, vaisA hone se; indriyajJAnagocara na hone se aura naSTa na hone se jo avibhAgI hai; he ziSya tU use paramANu jAna / ' "" pavana, agni Adi se isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki paudgalika paramANu hI mUlata: pudgala dravya hai; kyoMki skaMdha to pudgala dravya kI samAnajAtIya dravyaparyAya hai| yadyapi ukta paramANu rUpI padArtha hai; ataH use indriyagrAhya honA cAhie thA; kyoMki indriyA~ rUpI padArthoM ko jAnane meM nimitta hotI haiM; tathApi paramANu indriyagrAhya nahIM hai; kyoMki vaha atyanta sUkSma padArtha hai / isaprakAra yaha sunizcita hotA hai ki chaha dravyoM meM se koI bhI dravya mUlataH indriyagrAhya nahIM hai; sabhI padArtha atIndriya jJAna ke hI viSaya haiN| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki akelA kevalajJAna hI atIndriya jJAna nahIM hai, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna bhI atIndriya haiM; kyoMki ve apane-apane viSaya ko indriyoM ke sahayoga ke binA hI jAnate haiN| paramANu bhI vizeSa prakAra ke samyak avadhijJAna kA viSaya hai| eka bAta yaha bhI dhyAna rakhane yogya hai ki matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya chahoM dravya haiN| tathA paramANu Adi atIndriya padArtha anumAnAdi rUpa matijJAna aura AgamarUpa zrutajJAna se bhI jAne jAte haiN| dhyAna rahe akele pratyakSa jAnane ko hI jAnanA nahIM kahate, parokSajJAna bhI jJAna hai aura vaha samyagjJAnarUpa bhI hotA hai / hA~, yaha bAta avazya hai ki paramANu ko matizrutajJAna pratyakSarUpa se nahIM jAna sakate; kyoMki ve jJAna parokSajJAna hI haiM / / 26 / / anta meM TIkAkAra eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) jaba jar3a pudgala svayaM meM sadA rahe jayavaMta / siddhajIva caitanya meM kyoM na rahe jayavaMta ||40||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM have sahAvaguNaM / vihAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savvapayaDattaM / / 27 / / ekarasarUpagaMdha: dvisparzaH sa bhvetsvbhaavgunnH| vibhAvaguNa iti bhaNito jinasamaye sarvaprakaTatvam / / 27 / / svabhAvapudgalasvarUpAkhyAnametat / tiktakaTukakaSAyAmlamadhurAbhidhAneSu paMcasuraseSvekarasaH, zvetapItaharitAruNakRSNavarNeSvekavarNaH, sugandhadurgandhayorekagaMdhaH, karkazamRdugurulaghuzItoSNasnigdharUkSAbhidhAnAmaSTAnAmantyacatuHsparzAvirodhasparzanadvayam, ete paramANo:svabhAvaguNAH jinAnAM mate / vibhAvaguNAtmako vibhAvapudgalaH / asya vyaNukAdiskandharUpasya vibhAvaguNA: sakalakaraNagrAmagrAhyA ityrthH| jaba jar3arUpa pudgala svayaM meM sthita rahatA hai; taba ve siddha bhagavAna apane caitanyAtmasvarUpa meM kyoM nahIM raheMge? tAtparya yaha hai ki rUpI padArtha apane-apane svarUpa meM rahate haiN| ata: jar3a pudgala bhI apane svarUpa meM rahatA hai aura caitanya AtmA bhI svasvarUpa meM hI rahate haiN||40|| vigata gAthA meM paramANu saMbaMdhI vizeSa vyAkhyAna karane ke uparAnta aba isa gAthA meM svabhAvapudgala ke svarUpa kA vyAkhyAna karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) svabhAva gaNamaya aNa meM ika rUparasa gaMdha pharasa do| vibhAva guNamaya khaMdha to basa pragaTa indriya grAhya hai||27|| jo pudgala eka rasa, eka varNa, eka gaMdha aura do sparza vAlA ho; vaha pudgala svabhAva guNavAlA hai aura vibhAva guNavAlA pudgala to pragaTarUpa se indriyagrAhya haihra jainAgama meM aisA kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha svabhAvapudgala ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| caraparA, kar3avA, kasAyalA, khaTTA aura mIThA hna ina pA~ca rasoM meM se koI eka rasa; sapheda, pIlA, harA, lAla aura kAlA hna ina pA~ca varSoM meM se koI eka varNa; sugaMdha aura durgandha meM se koI eka gaMdha tathA kar3A-narama, halkA-bhArI, ThaMDA-garama aura rUkhA-cikanA hna ina ATha sparzoM meM se aviruddha do sparza ye pA~ca jinezvara ke mata meM paramANu ke svabhAvaguNa haiN| vibhAvapudgala vibhAvaguNAtmaka hotA hai| do paramANuoM se lekara anaMta paramANuoM se banA huA skaMdha vibhAvapudgala hai| vibhAvapudgala ke vibhAvaguNa sampUrNa indriyoM ke dvArA grAhya haiM, jAnane meM Ane yogya haiM ha aisA gAthA kA artha hai|||27||"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 niyamasAra tathA coktaM paMcAstikAyasamaye hna eyarasavaNNagaMdhaM dophAsaM saddakAraNamasadaM / khaMdhaMtaridaM davvaM paramANuM taM viyANAhi / / 12 / / uktaM ca mArgaprakAze ta (anuSTubh ) vasudhAntyacatu:sparzeSu cintyaM sparzanadvayam / varNo gandho rasazcaika: paramANo: na cetare / / 13 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja eka gAthA aura eka chanda uddhRta karate haiM tathA usake bAda eka chanda svayaM bhI likhate haiN| 'tathA coktaM paMcAstikAyasamaye hna tathA paMcAstikAya nAmaka zAstra meM kahA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva jo gAthA uddhRta karate haiM; usa gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta) eka rasa gaMdha varNa evaM phAsa do jisameM rheN| vaha zabda kA kAraNa azabdI khaMda meM paramANu hai||12|| eka rasa, eka varNa, eka gaMdha aura do sparzavAlA paramANu zabda kA kAraNa hai, svayaM azabda hai aura skaMdha ke bhItara hai; tathApi dravya hai||12|| - isake bAda 'uktaM ca mArgaprakAze hna mArgaprakAza nAmaka graMtha meM kahA hai' ha aisA likhakara jo chanda prastuta karate haiM; usakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) aSTavidha sparza antima cAra meM do varNa ik| rasa gaMdha ika paramANu meM haiM anya kucha bhI hai nhiiN||13|| paramANu meM ATha prakAra ke sparzoM meM antima cAra sparzoM meM se do sparza, eka varNa, eka gaMdha aura eka rasa hotA hai, anya nhiiN| paudgalika paramANu meM pA~ca rasoM meM se koI eka rasa, pA~ca vargoM meM se koI eka varNa, do gaMdhoM meM se koI eka gaMdha aura ATha sparzoM meM se do sparza hna isaprakAra pA~ca guNa hote haiN| dhyAna rahe yahA~ paryAyoM ko hI guNa kahA jA rahA hai| 1. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 81 2. mArgaprakAza, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra tathAhihna (mAlinI) atha sati paramANorekavarNAdibhAsvan nijaguNanicaye'smin nAsti me kaarysiddhiH| iti nijahRdi mattvA zuddhamAtmAnamekam paramasukhapadArthI bhAvayedbhavyalokaH / / 4 / / aNNaNirAvekkhojo prinnaamososhaavpjjaao| khaMdhasarUveNa puNo pariNAmo so vihaavpjjaao||28|| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki ATha sparzoM meM se kauna se do sparza lenA haiM ? isake uttara meM kahate haiM ki zIta aura uSNa tathA rUkSa aura snigdha hna ina cAra sparzoM ke ekasAtha raha sakane yogya cAra jor3e bneNge| ve cAra jor3e isaprakAra haiM hna 1. zIta-snigdha, 2. zIta-rUkSa, 3. uSNa-snigdha aura 4. uSNa-rUkSa / paramANu meM ukta cAra jor3oM meM se koI eka jor3A rahegA / / 13 / / isake uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM apanI ora se bhI likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) varaNAdi paramANu meM raheM na kAraja siddhi| mAne bhavizuddhAtma kI karebhAvanA nitya ||41|| yadi paramANu ukta eka varNAdirUpa prakAzita hote hue nijaguNa samUha meM hai to usameM merI koI kAryasiddhi nahIM hotii| isaprakAra apane hRdaya meM mAnakara paramasukha kA arthI bhavyasamUha ekamAtra zuddha AtmA kI bhAvanA kreN| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki paramANu kI sthiti jo kucha bhI ho; para usase mujhe kyA prayojana hai; kyoMki mere AtmakalyANarUpa kArya kI siddhi se usakA koI saMbaMdha nahIM hai| mere kArya kI siddhi to ekamAtra zuddhAtmA kI ArAdhanA se hogii| ata: maiM to nija zuddhAtmA kI bhAvanA bhAtA hU~, usI ko dhyAtA huuN||41|| vigata gAthA meM svabhAvapudgala ke svarUpa kA vyAkhyAna karane ke uparAnta aba isa gAthA meM pudgalaparyAya ke svarUpa kA vyAkhyAna karate haiN|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra anyanirapekSo ya: pariNAma: sa svbhaavpryaayH| skaMdhasvarUpeNa puna: pariNAma: sa vibhAvaparyAyaH / / 28 / / pudgalaparyAyasvarUpAkhyAnametat / paramANuparyAyaH pudgalasya zuddhaparyAya: paramapAriNAmikabhAvalakSaNa: vastugataSaTprakArahAnivRddhirUpa: atisUkSmaH arthaparyAyAtmakaH sAdisanidhano'pi paradravyanirapekSatvAcchuddhasadbhUtavyavahAranayAtmakaH / athavA hi ekasmin samaye'pyutpAdavyayadhrauvyAtmakatvAt sUkSmaRjusUtranayAtmakaH / skandhaparyAya: svajAtIyabandhalakSaNalakSitatvAdazuddha iti / (mAlinI) parapariNatidUre zuddhaparyAyarUpe sati na ca paramANo: skndhpryaayshbdH| bhagavati jinanAthe paMcabANasya vArtA na ca bhavati yatheyaM so'pi nityaM tathaiva / / 42 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) svabhAvika paryAya para nirapekSa hI hotI sdaa| para vibhAvika paryAya to skaMdha hI hotI sadA ||28|| anya kI apekSA se rahita jo pariNAma hai; vaha svabhAvaparyAya hai aura skaMdharUpa pariNAma vibhAvaparyAya hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha pudgalaparyAya ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / paramANurUpa paryAya pudgala kI zuddha paryAya hai / vaha paramANu paryAya paramapAriNAmikabhAva svarUpa hai, SaTguNI hAni-vRddhirUpa hai, atisUkSma hai, arthaparyAyAtmaka hai / sAdi-sAnta hone para bhI paradravya se nirapekSa hone ke kAraNa zuddhasadbhUtavyavahAranayAtmaka hai athavA eka samaya meM bhI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hone se sUkSmaRjUsUtranayAtmaka hai| skaMdhaparyAya svajAtIyabaMdharUpalakSaNa se lakSita hone se azuddha hai|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki anya kI apekSA se rahita hone se paramANurUpa paryAya pudgala dravya kI zuddhaparyAya hai aura samAnajAtIyabaMdharUpaskaMdhaparyAya vibhAva paryAya hai| pudgala dravya kI paramANurUpazuddha arthaparyAya SaTguNI hAni-vRddhirUpa hai, atyanta sUkSma hai aura paramapAriNAmikabhAvasvarUpa hai| nayoM kI dRSTi se vicAra karane para yaha yA to anupacaritazuddhasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banegI yA phira sUkSma RjusUtranaya kA viSaya banegI ||28||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra poggaladavvaM uccai paramANU NicchaeNa idareNa / poggaladavvo tti puNo vavadeso hodi khaMdhassa / / 29 / / pudgaladravyamucyate paramANurnizcayena itareNa / pudgaladravyamiti puna: vyapadezo bhavati skandhasya / / 29 / / 77 pudgaladravyavyAkhyAnopasaMhAro'yam / svabhAvazuddhaparyAyAtmakasya paramANoreva pudgala - dravyavyapadeza: zuddhanizcayena / itareNa vyavahAranayena vibhAvaparyAyAtmanAM skandhapudgalAnAM pudgalatvamupacArata: siddhaM bhavati / TIkA ke anta meM TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (dohA) jisaprakAra jinanAtha ke kAmabhAva na hoya / usa prakAra paramANu ke zabdoccAra na hoya ||42|| jisaprakAra bhagavAna jinanAtha meM paMcabANa ke dhArI kAmadeva kI vArtA nahIM hotI; usIprakAra parapariNati se dUra aura zuddhaparyAyarUpa hone se paramANu ko skaMdhaparyAyarUpa zabda nahIM hotA / dekho, TIkAkAra munirAja kI jinabhakti / kahIM koI prasaMga na hone para bhI udAharaNa ke rUpa meM hI sahI, ve kAmavikAra se rahita jinanAtha ko yAda kara hI lete haiM / bAta to mAtra yaha batAnI thI ki paramANu azabda hotA hai; para isa bAta ko bhI ve isa rUpa meM prastuta karate haiM ki jisaprakAra jinanAtha kAmavikAra se rahita haiM; usIprakAra paramANu zabdoccAraNa kA kAraNa nahIM hai; ataH azabda hai / / 42 // meM vigata gAthAoM meM pudgala dravya kA vyAkhyAna karane ke uparAnta aba isa gAthA pudgaladravya ke vyAkhyAna kA upasaMhAra karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) paramANu pudgala dravya hai hna yaha kathana hai paramArtha kA / skaMdha pudgala dravya hai hna yaha kathana hai vyavahAra kA // 29 // nizcayanaya se paramANu ko pudgaladravya kahA jAtA hai aura vyavahAranaya se skaMdha ko pudgala dravya kahA jAtA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha pudgala dravya ke kathana kA upasaMhAra hai| zuddhanizcayanaya se svabhAvazuddhaparyAyAtmaka paramANu ko pudgaladravya kahate haiM aura vyavahAranaya se vibhAvaparyAyAtmaka paudgalika skaMdha upacAra se pudgaladravya siddha hotA hai / "
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (mAlinI) iti jinapatimArgAd buddhatattvArthajAta: tyajatu paramazeSaM cetanAcetanaM c| bhajatu paramatattvaM ciccamatkAramAtraM paravirahitamantarnirvikalpe samAdhau / / 43 / / (anuSTubh ) pudgalo'cetano jIvazcetanazceti klpnaa| sA'pi prAthamikAnAM syAnna syAnniSpannayoginAm / / 44 / / ___ gAthA aura TIkA meM eka hI bAta kahI hai ki nizcayanaya se to ekamAtra akelA pudgala paramANu hI dravya hai; para vyavahAranaya se aneka paramANuoM ke skaMdha ko bhI pudgala dravya kaha diyA jAtA hai / / 29 / / isa gAthA kI TIkA likhane ke bAda munirAja tIna chanda prastuta karate haiM, unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jinavarakathita sanmArga se tattvArtha ko pahicAna kara| pararUpa cetana-acetana ko pUrNata: parityAga kr| he bhavyajana ! nita hI bhajo tuma nirvikalpa samAdhi meN| nijarUpa jJAnAnandamaya citcamatkArI Atma ko ||43|| he bhavyajIvo! isaprakAra jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita mArga se tattvArthoM ko jAnakara pararUpa cetana-acetana samasta padArthoM ko chor3o aura aMtaraMga nirvikalpa samAdhi meM para se bhinna citcamatkAramAtra nija paramAtmatattva ko bhajo, apane AtmA kI ArAdhanA karo, sAdhanA kro| ukta sampUrNa kathana kA Azaya yaha hai ki yadi AtmakalyANa karanA hai to sarvaprathama jinAgama ke AdhAra se vastusvarUpa kA samyaka nirNaya karanA caahie| taduparAnta apane se bhinna cetana-acetana sabhI parapadArthoM se bhinna apane AtmA meM apanApana sthApita karake, parapadArthoM para se dRSTi haTAkara svayaM meM hI samA jAnA caahie| dhyAna rahe paracetana padArthoM meM na kevala apane strI-putrAdi hI Ate haiM; apitu paMcaparameSThI bhI Ate haiN| ata: svayaM meM samA jAne ke lie, samAdhistha ho jAne ke lie una para se dRSTi haTAnI hogI, unheM bhI para rUpa hI jAnanA-mAnanA hogA; una para se bhI upayoga ko haTAkara apane AtmA meM kendrita honA hogA / / 43 / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra (upendravajrA) acetane pudgalakAyake'smin sacetane vA paramAtmatattve / na roSabhAvo na ca rAgabhAvo bhavediyaM zuddhadazA yatInAm / / 45 / / gamaNaNimittaM dhammamadhamma Thidi jIvapoggalANaM c| avagahaNaM AyAsaM jIvAdIsavvadavvANaM / / 30 / / gamananimitto dharmo'dharma:sthite: jIvapudgalAnAM c| avagAhanasyAkAzaM jIvAdisarvadravyANAm / / 30 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) pudgala acetana jIva cetana bhAva aparamabhAva meN| niSpanna yogIjanoM ko ye bhAva hote hI nhiiN||44|| pudgala acetana hai aura jIva cetana hai aise bhAva (vikalpa) prAthamika bhUmikAvAloM ko hI hote haiM, niSpanna yogiyoM ko nahIM hote| ukta kathana kA sAra yaha hai ki AtmakhojI ajJAnI jIvoM ko aura jJAniyoM ko bhI, jaba vesamAdhistha nahIM hote haiM, taba unheM bhI sva-para-bhedavijJAna saMbaMdhI vikalpa khar3e hote haiM; kintu AtmAnubhUti ke kAla meM, dhyAnastha avasthA meM bhedavijJAna saMbaMdhI vikalpa bhI khar3e nahIM hote||44|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jaDa deha meM na dveSa cetana tattva meM bhI rAga naa| zuddhAtmasevI yativaroM kI avasthA nirmoha ho||45|| isa acetana paudgalika zarIra meM dveSabhAva nahIM hotA aura sacetana paramAtmatattva meM rAgabhAva nahIM hotA hna aisI zuddhadazA yatiyoM kI hotI hai| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki zuddhAtmasevI munivaroM ko kisI ke bhI prati rAga-dveSa nahIM hotA; sarvatra samabhAva hI vartatA hai||45|| vigata gAthAoM meM pudgaladravya kA vistAra se nirUpaNa karane ke uparAnta aba 30vIM gAthA meM dharma, adharma aura AkAza dravya kA svarUpa saMkSepa meM spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) saba dravya ke avagAha meM nabha jIva pudgala dravya ke| gamana thiti meM dharma aura adharma dravya nimitta haiN||30||
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 niyamasAra dharmAdharmAkAzAnAM saMkSepoktiriyam / ayaM dharmAstikAya: svayaM gatikriyArahitaH dIrghikodakavat / svabhAvagatikriyApariNatasyAyoginaH paJcahrasvAkSaroccAraNamAtrasthitasya bhagavataH siddhanAmadheyayogyasya SaTakApakramavimuktasya muktivAmalocanAlocanagocarasya trilokazikharizekharasya apahastitasamastaklezAvAsapaJcavidhasaMsArasya paMcamagatiprAntasya svabhAvagatikriyAhetuHdharmaH, apica SaTkApakramayuktAnAM saMsAriNA vibhAvagatikriyAhetuzca / yathodakaM pAThInAnAM gamanakAraNaM tathA teSAM jIvapudgalAnAM gamanakAraNaM sa dharmaH / so'yamamUrta: aSTasparzavinirmuktaH varNarasapaMcakagaMdhadvitayavinirmuktazca agurukalaghutvAdiguNAdhAra: lokamAtrAkAraH akhaNDaikapadArthaH / sahabhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAzceti vacanAdasya gatihetordharmadravyasya zuddhaguNAH zuddhaparyAyA bhavanti / adharmadravyasya sthitiheturvizeSaguNaH / jIva aura pudagala dravyoM ko gamana meM nimitta dharmadravya aura gamanapUrvaka sthiti kA nimitta adharmadravya hai tathA jIvAdi sabhI chaha dravyoM ko avagAhana (rahane) meM nimitta AkAza dravya hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha dharma, adharma aura AkAzadravya kA saMkSipta kathana hai| yaha dharmAstikAya bAvar3I ke pAnI kI bhAMti svayaM gamanarUpa kriyA se rahita hai| a, i, u, R, la hna ina pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai, utanA samaya jinheM siddhazilA para pahu~cane meM lagatA hai; jo siddhanAma ke yogya haiM; jo chaha upakramoM se vimukta haiM arthAt jinakA saMsArI jIvoM ke samAna chaha dizAoM meM gamana nahIM hotA, mAtra Urdhvagamana hI hotA hai; jo muktirUpI sundara nayanoMvAlI sulocanA ke dvArA dekhe jAne yogya haiM; jo tIna lokarUpI parvata ke zikhara haiM; jinhoMne kleza ke gRha evaM dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ke parAvartanarUpa paMcavidha saMsAra ko dUra kara diyA hai aura jo paMcama gati kI sImA para sthita haiM arthAt muktirUpa nagara ke nikaTa haiM; aise ayogI jinoM ko svabhAvagati kriyArUpa se pariNata hone meM hetu (nimitta) dharmadravya hai| vaha dharmadravya chaha upakrama se yukta arthAt chahoM dizAoM meM gamana karanevAle saMsAriyoM kI vibhAvagati kriyA meM bhI hetu (nimitta) hotA hai| isaprakAra vaha dharmadravya samasta jIvoM kI gamanakriyA meM nimitta hotA hai| jisaprakAra pAnI machaliyoM ke AvAgamana meM nimitta hotA hai; usIprakAra dharmadravya sabhI jIva aura pudgaloM ke AvAgamana meM nimitta hotA hai| vaha amUrta dharmadravya ATha prakAra ke sparzoM, pA~ca-pA~ca prakAra ke rasoM va varNoM aura do prakAra kI gaMdhoM se rahita; agurulaghutvAdi guNoM kA AdhArabhUta, lokAkAza ke samAna AkAravAlA, akhaNDa, eka padArtha hai| 'guNa sahabhAvI hote haiM aura paryAyeM kramavartI hotI haiM ha aisA Agama kA vacana hone se gati ke hetubhUta isa dharmadravya ke zuddha guNa aura zuddha paryAyeM hotI haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra asyaiva tasya dharmAstikAyasya guNaparyAyAH sarve bhavanti / AkAzasyAvakAzadAnalakSaNameva vizeSaguNaH / itare dharmAdharmayorguNA: svasyApi sadRzA ityarthaH / lokAkAzadharmAdharmANAM samAnapramANatve sati na hyalokAkAzasya hrasvatvamiti / adharmadravya meM vizeSa bAta yaha hai ki vaha jIva aura pudgaloM ko gamanapUrvaka sthiti (Thaharane) meM nimitta hotA hai| adharmadravya meM zeSa bAteM (guNa-paryAyeM) dharmAstikAya ke samAna hI hotI haiN| isIprakAra AkAza kA bhI avagAhadAna lakSaNa vizeSa guNa hai| AkAza kI zeSa vizeSatAe~ dharma-adharmadravya jaisI hI haiN| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki lokAkAza ke dharma aura adharma dravya ke samAna pramANa (AkAra) meM hone se alokAkAza meM koI nyUnatA (kamI) nahIM AtI, vaha to ananta hI hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra to mAtra yahI hai ki sabhI dravyoM ko avakAza (rahane kA sthAna) dene meM AkAzadravya nimitta hai aura gamanakriyA se yukta samasta jIvoM aura pudgaloM kI svabhAva aura vibhAvarUpa gamana kriyAoM meM dharmadravya aura gamanapUrvaka sthiti (ThaharanA) kriyAoM meM adharmadravya nimitta hai| jIva aura pudgaloM ko chor3akara zeSa cAra dravyoM meM gamana kriyA auragamanapUrvakasthitikriyA hotI hI nahIM hai, ata: unameM dharma aura adharmadravya kI nimittatA kI AvazyakatA hI nahIM hai| sabhI dravyoM meM samAnarUpa se pAI jAnevAlI zeSa sabhI vizeSatAyeM ukta tInoM amUrtika aura acetana dravyoM meM bhI pAI jAtI haiN| TIkA meM jo jaTilatA (samajhane meM kaThinAI) pratIta hotI hai; vaha to dharmadravya kI paribhASA spaSTa karate samaya jo ayogI jinoM ke svarUpa para aneka mahimAvAcaka vizeSaNoM ke mAdhyama se prakAza DAlA gayA hai, unakI mahimA batAI gaI hai; usake kAraNa pratIta hotI hai| TIkAkAra munirAja ke hRdaya meM siddhoM ke prati jo agAdha bhakti hai, vaha jahA~ bhI maukA milatA hai, pragaTa hue binA nahIM rhtii| TIkA meM jina svabhAvagati kriyA aura vibhAvagati kriyA kI carcA AI hai; unakA svarUpa isaprakAra hai hna caudahaveM guNasthAna ke anta meM jaba jIva UrdhvagamanasvabhAva se lokAnta meM jAtA hai, taba jo gamanakriyA hotI hai, vaha jIva kI svabhAva-gatikriyA hai aura saMsArAvasthA meM jaba jIva karma ke nimitta se chahoM dizAoM meM gamana karatA hai; usa samaya honevAlI jIva kI gamanakriyA vibhAvagatikriyA hai| isIprakAra eka-eka pRthak paramANu gati karatA hai, vaha pudgala kI svabhAvagatikriyA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra (mAlinI) iha gamananimittaM yatsthite: kAraNaM vA padaparamakhilAnAM sthaandaanprviinnm| tadakhilamavalokya dravyarUpeNa samyak pravizatu nijatattvaM sarvadA bhavyalokaH / / 46 / / samayAvalibhedeNa duduviyappaM ahava hoi tiviyappaM / tIdo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu / / 31 / / samayAvalibhedena tu dvivikalpo'thavA bhavati triviklpH| atIta: saMkhyAtAvalihatasaMsthAnapramANastu / / 31 / / hai aura pudgalaskandha gamana karatA hai, vaha pudgala kI (skandha ke pratyeka paramANu kI) vibhAvagatikriyA hai| isa svAbhAvika tathA vaibhAvika gatikriyA meM dharmadravya nimittamAtra hai| siddhadazA meM jIva sthita hotA hai, vaha jIva kI svAbhAvika sthiti kriyA hai aura saMsAradazA meM sthita hotA hai, vaha jIva kI vaibhAvika sthiti kriyA hai| akelA paramANu sthita hotA hai, vaha pudgala kI svAbhAvika sthitikriyA hai aura skandha sthita hotA hai, vaha pudgala kI (skandha ke pratyeka paramANu kI) vaibhAvika sthitikriyA hai| ina jIva-pudgaloM kI svAbhAvika tathA vaibhAvika sthitikriyA meM adharmadravya nimitta mAtra hai||30||| ___ukta gAthA kI TIkA ke uparAnta TIkAkAra eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) dharmAdharmAkAza ko dravyarUpa se jAna | bhavya sadA nija meM basoyehI kAma mahAna ||46|| jo jIva aura pudgaloM ke gamana meM nimitta hai, sthiti meM kAraNa hai aise dharma aura adharma dravyoM ko tathA jo sabhI dravyoM ko sthAna dene meM pravINa haiM hna aise AkAzadravya ko dravyarUpa se bhalIbhAMti jAnakara he bhavyajIvo! nijatattvarUpa bhagavAna AtmA meM praveza karo, nija ko nija rUpa jAnakara-mAnakara, nija kA hI dhyAna dharo; nija meM hI jama jAvo, rama jAvo, samA jaavo| vigata gAthA meM kiye gaye dharma, adharma aura AkAzadravya ke nirUpaNa ke uparAnta aba isa gAthA meM kAladravya kI carcA AraMbha karate hue sarvaprathama vyavahArakAla kI carcA karate haiN|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra 83 vyavahArakAlasvarUpavividhavikalpakathanamidam / ekasminnabha:pradezeyaH paramANustiSThati tamanya: paramANurmandacalanAllaMghayati sa samayo vyavahArakAla: / tAdRzairasaMkhyAtasamayaiH nimiSa: athavA nayanapuTaghaTanAyatto nimessH| nimeSASTakaiH kaasstthaa| SoDhazabhiH kASThAbhiH klaa| dvAtriMzatkalAbhirghaTikA / SaSThinAlikamahorAtram / triMzadahorAtrairmAsaH / dvAbhyAm mAsAbhyAm RtuH / Rtubhistribhirayanam / ayanadvayena saMvatsaraH / ityAvalyAdivyavahArakAlakramaH / itthaM samayAvalibhedena dvidhA bhavati, atItAnAgatavartamAnabhedAt tridhA vaa| atItakAlaprapaJco'yamucyate ha atItasiddhAnAM siddhaparyAyaprAdurbhAvasamayAt purAgato hyAvalyAdivyavahArakAlaH sa kAlasyaiSAM saMsArAvasthAyAM yAni saMsthAnAni gatAni taiH sadRzatvAdanantaH / anAgatakAlopyanAgatasiddhAnAmanAgatazarIrANi yAni taiH sadRza ityAmukte: mukteH skaashaadityrthH| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta ) samaya Avali bheda do bhUtAdi tIna vikalpa haiN| saMsthAna se saMkhyAtaguNa Avali atIta bakhAniye||31|| samaya aura Avali ke bheda se kAladravya do prakAra kA hai aura bhUtakAla, vartamAnakAla aura bhaviSyakAla ke bheda se tIna prakAra kA hai| atItakAla, saMsthAnoM (zarIroM) ke aura saMkhyAta Avali ke guNAkAra pramANa hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha vyavahArakAla ke svarUpa aura usake vividhabhedoM kA kathana hai| eka AkAza ke pradeza meM jo paramANu sthita ho; usa paramANu kA dUsare paramANu ke dvArA maMdagati se ullaMghana kiye jAne meM jitanA kAla lagatA hai, utane kAla ko samaya kahate haiM, samaya rUpa vyavahArakAla kahate haiN| aise asaMkhya samayoM kA eka nimiSa hotA hai athavA A~kha mIcane meM jitanA samaya lagatA hai, utanA samaya nimiSa hai| ATha nimiSa kI eka kASThA hotI hai| solaha kASThA kI kalA, battIsa kalA kI ghar3I, sATha ghar3I kA dina-rAta, tIsa dina-rAta kA mAsa, do mAsa kI Rtu, tIna Rtu kA ayana aura do ayana kA varSa hotA hai| Avali Adi vyavahAra kA aisA krama hai| isaprakAra vyavahAra kAla samaya aura Avali ke bheda se do prakAra kA hai athavA atIta, anAgata aura vartamAna ke bheda se tIna prakAra kA hai| aba yahA~ atIta kAla ko vistAra se spaSTa karate haiN| bhUtakAla meM huye siddhoM kI siddhaparyAya ke prAdurbhAva hone se pahile bItI huI anaMta Avali Adi vyavahAra kAla aura saMsAra dazA meM bIte hue anaMta saMsthAnoM (zarIroM) ke barAbara atIta kAla anaMta hai / isIprakAra anAgata (bhaviSya) kAla bhI anAgata siddhoM ke mukta hone taka honevAle anaMta zarIroM ke samAna anaMta hai| gAthA kA aisA artha hai|"
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra tathA coktaM paJcAstikAyasamaye hna samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divaarttii| mAsoduayaNasaMvaccharo tti kAlo praaytto||14|| tathA hi hna (mAlinI) samayanimiSakASThA satkalAnADikAdyAd divasarajanibhedAjjAyate kAla essH| na ca bhavati phalaM me tena kAlena kiMcid nijanirUpamatattvaM zuddhamekaM vihAya / / 47 / / isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki pudgala kA eka avibhAgI paramANu ko atyanta maMdagati se calakara AkAza ke eka pradeza se calakara usI se saTe hue dUsare pradeza para pahu~cane meM kama se kama jitanA kAla lagatA hai, kAla ke usa avibhAgI aMza ko samaya kahate haiN| aise asaMkhya samayoM kA eka nimiSa, ATha nimiSa kA eka kASThA, solaha kASThA kI eka kalA, battIsa kalA kI eka ghar3I, sATha ghar3I kA dina-rAta, tIsa dina-rAta kA eka mAha, do mAha kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana aura do ayana kA eka varSa hotA hai| yaha vyavahArakAla samaya aura Avali ke bheda se do prakAra kA aura bhata. bhaviSya aura vartamAna ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai| kAla ke ye saba bheda-prabheda vyavahArakAla haiM aura kAlANu dravya nizcayakAla hai| bhUtakAla anaMta hai, bhaviSya kAla usase bhI anaMtaguNA hai aura vAstavika vartamAnakAla eka samaya kA hotA hai tathA usake nimiSa Adi bheda bhI haiN||31|| 'tathA coktaM paMcAstikAyasamaye hna tathA paMcAstikAya nAmaka zAstra meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra eka gAthA uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) samaya-nimiSa-kalA-ghar3I dinraat-maas-Rtu-ayn| varSAdi kA vyavahAra jo vaha parAzrita jinavara kahA ||14|| samaya, nimiSa, kASThA, kalA, ghar3I, dina-rAta, mAsa, Rtu, ayana aura varSahna isaprakAra parAzrita kAla hai, jisameM para kI apekSA AtI hai tU aisA vyavahAra kAla hai||14|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhi likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna 1. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 25
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra jIvAdu poggalAdo NaMtaguNA cAvi saMpadA samayA / loyAyAse saMti ya paramaTTho so have kAlo ||32|| 85 jIvAt pudgalatonaMtaguNAzcApi saMprati samayA: / lokAkAze saMti ca paramArthaH sa bhavetkAlaH / / 32 / / mukhyakAlasvarUpAkhyAnametat / jIvarAzeH pudgalarAzeH sakAzAdanantaguNAH / ke te ? (dohA) samaya nimiSa kASThA kalA ghar3I Adi ke bheda | inase upaje kAla yaha raMca nahIM sandeha || para isase kyA lAbha hai zuddha niraMjana eka / anupama adbhuta AtamA meM hI rahU~ hameza || 47 || samaya, nimiSa, kASThA, kalA, ghar3I, dina-rAta Adi bhedoM se yaha vyavahArakAla utpanna hotA hai; parantu zuddha eka nija nirUpama Atmatattva ko chor3akara ukta kAla se mujhe kyA lAbha hai, kucha bhI lAbha (phala) nahIM / isaprakAra hama dekhate haiM ki mUla gAthA meM samAgata vastu kA svarUpa spaSTa karate samaya bhI TIkAkAra kA mana ukta viSayavastu meM ramatA nahIM hai; unakI dhuna to ekamAtra AtmA meM hI lagI rahatI hai, jo lagabhaga pratyeka gAthA kI TIkA ke anta meM AnevAle chandoM meM sahaja hI pragaTa ho jAtI hai| mUla granthakAra AcArya kundakundadeva to paramAdhyAtmika saMta the hI; parantu TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva to unase bhI eka kadama Age bar3hate dikhAI dete haiM / 47 / / meM vigata gAthA meM vyavahArakAla kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA nizcaya kAla kI bAta karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta jIva evaM pudgaloM se samaya naMta guNe kahe / kAlANu lokAkAza thita paramArtha kAla kahe gaye // 32 // jIva aura pudgala dravyoM se samaya anaMta guNe haiM aura jo lokAkAza meM kAlANu haiM, ve paramArtha (nizcaya) kAla haiM / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha mukhya kAla ( nizcaya kAla) ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / ve jIvarAzi aura pudgalarAzi se anaMta guNe haiN| ve kauna ? samaya / tAtparya yaha hai ki ve samaya jIvarAzi T
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra smyaaH| kAlaNava: lokAkAzapradezeSu pRthak pRthak tiSThanti, sa kAla: paramArthaH iti|" tathA coktaM pravacanasArehna __ samao du appadeso padesamettassa davvajAdassa / vadivadado so vaTTadi padesamAgAsadavvassa / / 15 / / asyApi samayazabdena mukhykaalaannusvruupmuktm| anyacca hna loyAyAsapadese ekkekke je TThiyA hu ekkekkaa| rayaNANaM rAsI iva te kAlANu asaMkhadavvANi / / 16 / / uktaM ca mArgaprakAze hna (anuSTubh ) kAlAbhAve na bhAvAnAM pariNAmastadaMtarAt / na dravyaM nApi paryAya: sarvAbhAva: prasajyate / / 17 / / aura pudgala rAzi se anaMtaguNe haiN| kAlANu lokAkAza ke pradezoM meM alaga-alaga sthita haiM, ve kAlANu paramArtha (nizcaya) kAla haiN|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yaha kahA hai ki samaya, jIva aura pudgala dravyoM se anaMtaguNe haiN| kAlANu nizcayakAla haiM aura ve kAlANu lokAkAza ke pratyeka pradeza para eka-eka sthita haiN||32|| isake bAda tathA coktaM pravacanasAre hna tathA pravacanasAra meM bhI kahA hai ha aisA likhakara eka gAthA uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) pudgalANu maMdagati se cale jitane kAla meN| reekagaganapradezaparaparadeza virahita kAlavaha||15|| kAla to apradezI hai aura pradezamAtra pudgala paramANu AkAzadravya keekapradeza ko maMdagati se ullaghaMna kara rahA ho, taba vaha kAla vartatA hai arthAt nimittabhUtatayA pariNamita hotA hai| isa gAthA meM 'samaya' zabda se mukhya kAlANu kA svarUpa kahA hai / / 15 / / anyatra (dravyasaMgraha meM) bhI kahA hai hna (harigIta) jAna lo isa loka ke jo eka-eka pradeza pr| ratnarAzivat jar3e ve asaMkhya kAlANu darava||16|| lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka kAlANu ratnoM kI rAzi ke samAna khacita haiN| ve kAlANu asaMkhya dravya haiM / / 16 / / 1. pravacanasAra, gAthA 138 2.bRhadadravyasaMgraha, gAthA 22 3. mArgaprakAza, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra tathAhi hra ( anuSTubh ) vartanAhetureSa: syAt kumbhakRccakrameva tt| paMcAnAmastikAyAnAM nAnyathA vartanA bhavet / / 48 / / pratItigocarAH sarve jIvapudgalarAzayaH / dharmAdharmanabhaH kAlAH siddhAH siddhAntapaddhate: / / 49 / / aura mArgaprakAza nAmaka graMtha meM bhI kahA hai ( dohA ) 87 saba dravyoM meM pariNamana kAla binA na hoya / aura pariNamana ke binA koI vastu na hoya || 17|| kAla ke abhAva meM padArthoM kA pariNamana nahIM hogA aura pariNamana ke na hone para dravya aura paryAyeM bhI nahIM rahegI hna isaprakAra sarvAbhAva kA prasaMga upasthita hogA / isake bAda TIkAkAra munirAja kalaza ke rUpa meM do chanda svayaM likhate haiM, jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( dohA ) ghaTa banane meM nimitta hai jyoM kumhAra kA cakra / dravyoM ke pariNamana meM tyoM nimitta yaha dravya // isake bina na koI bhI dravya pariNamita hoya / isakAraNa hI siddha re isakI sattA hoya // 48 // jina Agama AdhAra se dharmAdharmAkAza / jiya pudgala ara kAla kA hotA hai AbhAsa || 49|| jisaprakAra ghar3A banAne meM kumhAra kA cakra nimitta hai; usIprakAra yaha paramArtha kAla pA~coM astikAyoM kI vartanA meM nimitta hai| isake binA pA~coM astikAyoM meM vartanA nahIM ho sakatI / siddhAntapaddhati arthAt AgamAnusAra sthApita jIvarAzi, pudgalarAzi, dharma, adharma, AkAza aura kAla sabhI dravyoM kA astitva pratItigocara hai arthAt pratIti meM AtA hai| vividha zAstroM ke ukta sabhI kathanoM meM yahI batAyA gayA hai ki kAlANu nizcayakAla dravya hai| ve kAlANu dravya lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka sthita haiM; isaprakAra kula kAladravya jitane lokAkAza ke pradeza haiM, utane hI haiN| tAtparya yaha hai ki kAladravyoM kI saMkhyA asaMkhya (lokapramANa) hai| samaya kAladravya kI paryAyeM haiN| ve samaya jIva rAzi va pudgala rAzi se bhI anantaguNe anaMta haiN| samaya kAla kA vaha sabase choTA aMza hai ki jisakA vibhAjana saMbhava nahIM hai / / 48-49||
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra jIvAdIdavvANaM parivaTTaNakAraNaM have kaalo| dhammAdicauNhaM NaM sahAvaguNapajjayA hoMti / / 33 / / jIvAdidravyANAM parivartanakAraNaM bhvetkaalH| dharmAdicaturNAM svabhAvaguNaparyAyA bhavaMti / / 33 / / kAlAdizuddhAmUrtAcetanadravyANAM svasvabhAvaguNaparyAyAkhyAnametat / iha hi mukhyakAladravyaM jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnAM paryAyapariNatihetutvAt parivartanaliMgamityuktam / atha dharmAdharmAkAzakAlAnAM svajAtIyavijAtIyabaMdhasambandhAbhAvAt vibhAvaguNaparyAyAna bhavaMti, api tu svabhAvaguNaparyAyA bhavantItyarthaH / te guNaparyAyAH pUrvaM pratipAditAH, ata evAtra saMkSepata: sUcitA iti| vigata gAthAoM meM kAladravya kI carcA karane ke uparAnta aba isa gAthA meM ukta carcA kA upasaMhAra karate hue yaha batAte haiM ki acetana amUrtika dharmAdi cAra dravyoM kI mAtra svabhAvaparyAyeM hI hotI haiM, vibhAva-paryAyeM nhiiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jIvAdi ke pariNamana meM yaha kAla dravya nimitta hai| dharma Adi cAra kI nijabhAva guNa paryAya hai||33|| jIvAdi sabhI dravyoM ke pariNamana meM kAladravya nimitta hai aura dharma, adharma, AkAza aura kAla hna ina cAra dravyoM meM svabhAvarUpa paryAyeM hI hotI haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra manirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM ta "yaha kAlAdi amUrta, acetana aura zuddha dravyoM kI nijasvabhAva guNaparyAyoM kA kathana hai| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAzarUpa paMcAstikAya dravyoM kI paryAyarUpa pariNati kA hetu (nimitta) hone se mukhya (nizcaya) kAladravya kA lakSaNa vartanAhetRtva hai ta aisA yahA~ kahA gayA hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla ha ina cAra dravyoM ko svajAtIya yA vijAtIya baMdha kA saMbaMdha na hone se inakI vibhAvaparyAyeM nahIM hotI haiM; parantu svabhAvaguNaparyAyeM hotI haiM ha aisA artha hai / ukta svabhAvaguNaparyAyoM kA pUrva meM pratipAdana ho cukA hai; ata: yahA~ saMkSepa meM sUcita kiyA gayA hai|" isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki dharma, adharma, AkAza aura kAla hna ina dravyoM kI svabhAvaparyAyeM hotI haiM: vibhAvaparyAyeM nahIM hotIM: kyoMki inameM na to svajAtIya baMdha hotA hai aura na vijAtIya / paMcAstikAya ke dravyoM meM jo bhI svabhAva-vibhAvaparyAyarUpa pariNamana hotA hai, usameM kAladravya nimitta hotA hai / / 33 / /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra ( mAlinI ) iti viracitamuccairdravyaSaTkasya bhAsvad vivaraNamatiramyaM bhavyakarNAmRtaM yat / tadiha jinamunInAM dattacittapramodaM / bhavati bhavavimuktyai sarvadA bhavyajantoH / / 50 / / ede chaddavvANi ya kAlaM mottUNa atthikAya tti / NiddiTThA jiNasamaye kAyA hu bahuppadesattaM / / 34 / / etAni SaDdravyANi ca kAlaM muktvAstikAyA iti / nirdiSTA jinasamaye kAyA: khalu bahupradezatvam / / 34 / / TIkA ke uparAnta TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( tribhaMgI ) jaya bhava bhaya bhaMjana, muni mana raMjana, bhavyajanoM ko hitakArI / yaha SaTdravyoM kA, vizada vivecana, sabako ho maMgalakArI // 50 // 89 bhavyajIvoM ko amRta ke samAna aura munirAjoM ke citta ko pramudita karanevAlA yaha chaha dravyoM kA atyanta ramaNIya spaSTa vivecana bhavyajIvoM ko sadA saMsAra paribhramaNa se mukta hone kA kAraNa bane / 1 yaha chanda AzIrvacanarUpa chanda hai / isameM bhAvanA vyakta kI gaI hai ki bhavyajIvoM ke lie amRta samAna aura munirAjoM ke citta ko pramudita karanevAlA SaTdravyoM kA yaha atyanta ramaNIka vivecana bhavyajIvoM ko saMsAra paribhramaNa se mukta hone kA kAraNa bane, sabhI ko kalyANakArI ho // 50 // vigata gAthAoM meM SaTdravyoM kI carcA karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravya bahupradezI hone se astikAya kahe gaye haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) bahupradezIpanA hI hai kAya evaM kAla bina / jIvAdi astikAya haiM hra isa bhAMti jinavara ke vacana // 34 // jainAgama ke anusAra ina chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravya asti haiM / bahupradezIpane ko kAya kahate haiN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra atra kAladravyamantareNa pUrvoktadravyANyeva paJcAstikAyA bhavaMtItyuktam / iha hi dvitIyAdipradezarahitaH kAlaH, 'samao appadezo' iti vacanAt / asya hi dravyatvameva itareSAM paMcAnAM kAyatvamastyeva / bahapradezapracayatvAt kAyaH / kAyA iva kAyAH / pnycaastikaayaaH| astitvaM nAma sttaa| sA kiMviziSTA? sapratipakSAH, avAntarasattA mahAsatteti / tatra samastavastuvistaravyApinI mahAsattA, pratiniyatavastuvyApinI hyvaantrsttaa| samastavyApakarUpavyApinI mahAsattA, pratiniyataikarUpavyApinI hyvaantrsttaa| anantaparyAyavyApinI mahAsattA, pratiniyataikaparyAyavyApinI hyavAntarasattA / astItyasya bhAvaH astitvam / anena astitvena kAyatvena sanAthA: pnycaastikaayaaH| kAladravyasyAstitvameva, na kAyatvaM, kAyA iva bahupradezAbhAvAditi / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki kAladravya ko chor3akara pUrvokta zeSa pA~ca dravya hI paMcAstikAya haiN| kAladravya dvitIyAdi pradezoM se rahita hai; kyoMki zAstra kA aisA vacana hai ki samao appadesohna kAla apradezI hai| kAla ko akelA dravyatva hI hai, zeSa dravyoM ko dravyatva ke sAtha-sAtha kAyatva bhI hai| bahupradezIpane ko kAya kahate haiN| jisaprakAra kAya (zarIra) bahupradezI hai; usIprakAra astikAya dravya bahupradezI haiN| astikAya pA~ca haiN| astitva kA nAma hI sattA hai| sattA kI kyA vizeSatA hai ? vaha sattA pratipakSa sahita hai| avAntara sattA aura mahAsattA ke bheda se sattA do prakAra kI hai| donoM sattAoM meM rahanevAlA pratipakSapanA isaprakAra hai hna 1. mahAsattA samasta vastuvicAra se vyApanevAlI hai aura avAntarasattA pratiniyata vastu meM vyApanevAlI hai| 2. mahAsattA samasta padArthoM meM vyApakarUpa se vyApta honevAlI hai aura avAntara-sattA pratiniyata ekarUpa se vyApta honevAlI hai| 3. mahAsattA anantaparyAyoM meM vyApta honevAlI hai aura avAntarasattA pratiniyata eka paryAya meM vyApta honevAlI hai| padArthoM kI asti hai ha aisA bhAva hI astitva hai| ukta astitva aura kAyatva se sahita pA~ca dravya astikAya haiN|" gAthA meM to mAtra itanA hI kahA gayA hai ki bahupradezI dravyoM ko astikAya kahate haiM aura kAladravya ko chor3akara zeSa pA~ca dravya astikAya haiM; kintu TIkA meM asti kA artha karate hue mahAsattA aura avAntarasattA kI na kevala carcA kI gaI hai; apitu una donoM meM vidyamAna antara ko bhI spaSTa kara diyA gayA hai| prazna hna yahA~ eka hI paMkti meM do bAteM eka sAtha kahI jA rahI haiM ki kAladravya apradezI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra (AryA) iti jinamArgAmbhodheruddhRtA pUrvasUribhiH priityaa| SaDdravyaratnamAlA kaMThAbharaNAya bhavyAnAm / / 51 / / hai aura ekapradezI hai| ata: prazna yaha utpanna hotA hai ki kAladravyoM ke pradeza haiM hI nahIM yA usakA ekapradeza hai? uttaraha ekapradezI aura apradezIkA eka hI artha hai| asaMkhyAta kAladravyoM meM se pratyeka kAladravya kA mAtra eka pradeza hI hotA hai| prazna hna yadi eka kAladravya kA eka hI pradeza hotA hai to use apradezI kyoM kahate haiM ? uttara hna eka se adhika pradeza nahIM hai, aneka pradeza nahIM hai; yaha batalAne ke lie hI use apradezI kahate haiN| apradezI meM jo 'a' hai, vaha anekapradezatva ke niSedha ke lie hai, eka pradeza ke niSedha ke lie nhiiN| isaprakAra yahA~ eka pradezI hai aura apradezI hna donoM kA eka hI artha hai ki kAlANu eka pradezI hai, aneka pradezI nahIM / / 34 / / TIkA ke uparAnta TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) Agama udadhi se sUri ne jinamArga kI Sadravyamaya | yaha ratnamAlA bhavyakaNThAbharaNa gUMthI prIti se||51|| isaprakAra jinamArgarUpI ratnAkara meM se pUrvAcAryoM ne prItipUrvaka chaha dravyarUpI ratnoM kI mAlA bhavyajIvoM ke kaNTha ke AbhUSaNa ke rUpa meM prastuta kI hai|| chaha dravyoM kA varNana karanevAlI gAthAyeM ratna haiM aura una ratnoM ko vyavasthita rUpa meM gUMthakara yaha ratnamAlA AcAryadeva ne banAI hai| jo ise kaNTha meM dhAraNa karegA, ina gAthAoM ko kaNThastha (yAda) karegA; yaha gAthAoMrUpI ratnoM kI mAlA usake kaNDa kA AbharaNa (AbhUSaNa-gahanA) bnegii| ina gAthAoM meM prastuta tattvajJAna una bhavyoM ke kalyANa kA kAraNa bnegaa| ___ yaha chanda munirAja padmaprabhamaladhArideva dvArA diyA AzIrvAda to hai hI, sAtha meM mArgadarzana bhI hai tathA gAthAyeM bhAva sahita kaNThastha karane kI preraNA denevAlA bhI hai||51|| vigata gAthAoM meM Sadravya aura paMca astikAyoM kI carcA karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM ukta SaT dravyoM ke pradezoM kI saMkhyA batAte haiN|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttassa / dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu / / 35 / / loyAyAse tAvaM idarassa aNaMtayaM have desA / kAlassa Na kAyattaM eyapadeso have jamhA / / 36 / / saMkhyAtAsaMkhyAtAnaMtapradezA bhavanti mUrtasya / dharmAdharmayoH punarjIvasyAsaMkhyAtapradezAH khalu / / 35 / / lokAkAze tadvaditarasyAnaMtA bhavanti dezA: / niyamasAra kAlasya na kAyatvaM ekapradezo bhavedyasmAt / / 36 / / SaNNAM dravyANAM pradezalakSaNasaMbhavaprakArakathanamidam / zuddhapudgalaparamANunA gRhItaM nabhaHsthalameva pradezaH / evaMvidhA: pudgaladravyasya pradezAH saMkhyAtA asaMkhyAtA anaMtAzca / lokAkAzadharmAdharmaikajIvAnAmasaMkhyAtapradezA bhavaMti / itarasyAlokAkAzasyAnantA: pradezA bhavaMti / kAlasyaikapradezo bhavati, ata: kAraNAdasya kAyatvaM na bhavati api tu dravyatvamastyeveti / gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra haiM ( harigIta ) hote anaMta asaMkhya saMkhya pradeza mUrtika dravya ke / hote asaMkhya pradeza dharmAdharma cetana dravya ke ||35|| asaMkhya lokAkAza ke evaM ananta aloka ke / phira bhI akAyI kAla kA to mAtra eka pradeza hai ||36|| mUrta pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiN| dharma, adharma evaM eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| eka jIva, dharma aura adharma ke samAna lokAkAza ke bhI asaMkhya pradeza hote haiM tathA alokAkAza ke anaMta pradeza hote haiN| kAladravya ke ekapradezI hone se kAyapanA nahIM hai / ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ chaha dravyoM ke pradezoM kA lakSaNa aura kisa dravya ke kitane pradeza hote haiM hna yaha batAte haiM / zuddhapudgala paramANu dvArA gRhIta nabhasthala hI pradeza hai / tAtparya yaha hai ki pudgala dravya kA eka paramANu AkAza ke jitane sthala ko rokatA (gheratA) hai, utane sthala ko pradeza karate haiM / pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiM / lokAkAza, dharmadravya, adharmadravya tathA eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| zeSa jo alokAkAza hai, usake ananta pradeza haiN| kAladravya kA eka pradeza hai, isakAraNa usake kAyatva nahIM hai; para dravyatva to hai hI / "
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra (upendravajrA) padArtharatnAbharaNaM mumukSoH kRtaM mayA kaMThavibhUSaNArtham / anena dhImAn vyavahAramArga buddhvA punarbodhati zuddhamArgam / / 52 / / poggaladavvaM muttaM muttivirahiyA havaMti sesANi / cedaNabhAvo jIvo cedaNaguNavajjiyA sesA / / 37 / / pudgaladravyaM mUrtaM mUrtivirahitAni bhavanti zeSANi / caitanyabhAvo jIva: caitanyaguNavarjitAni zeSANi / / 37 / / isaprakAra ina gAthAoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yadyapi pudgala paramANu ekapradezI hI hai; tathApi skaMdha kI apekSA pudgala ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza mAne gaye haiN| dharmadravya, adharmadravya aura eka jIvadravya hna ina sabameM pratyeka ke asaMkhyAta pradeza haiM aura lokAkAza ke bhI dharma, adharma aura eka jIva ke barAbara asaMkhyapradeza hI haiN| alokAkAza ke anaMta pradeza haiM; parantu kAladravya ekapradezI hI hai| yahI kAraNa hai ki use astikAyoM meM zAmila nahIM kiyA gayA hai||35-36|| ___TIkA ke uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) mumukSuoM ke kaNTha kI zobhA baDhAne ke lie| SaT dravyarUpI ratnoM kA maiMne banAyA aabhrnn| are isase jAnakara vyavahArapatha ko vijJajana | paramArtha ko bhI jAnate haiM jAna lo he bhavyajana ||2|| padArtharUpI ratnoM kA AbharaNa (AbhUSaNa-gahanA) mumukSuoM ke kaNTha kI zobhA bar3hAne ke lie maiMne banAyA hai| isake dvArA vijJajana vyavahAramArga ko jAnakara zuddhamArga ko jAnate haiN| ukta chanda meM munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki maiMne yaha padArthoM ke svarUpa ko batAnevAlA ratnamayI kaNThAbharaNa (hAra-mAlA) mumukSuoM ke kaNTha kI zobhA bar3hAne ke lie banAyA hai| jo mumukSu bhAI ise kaNTha meM dhAraNa kareMge, kaNThastha kareMge, bhAva samajha kara kaNThastha yAda kara leMge; ve mumukSu vyavahAra evaM nizcaya mArga ko samajha kara, usa para calakara ananta atIndriya Ananda prApta kreNge||5||
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ___ajIvadravyavyAkhyAnopasaMhAroyam / teSu mUlapadArtheSu pudgalasya mUrtatvam, itareSAmamUrtatvam / jIvasya cetanatvam, itareSAmacetanatvam / svajAtIyavijAtIyabandhApekSayA jIvapudgalayorazuddhatvam, dharmAdInAM caturNAM vizeSaguNApekSayA zuddhatvameveti / (mAlinI) iti lalitapadAnAmAvali ti nityaM vadanasarasijAte yasya bhavyottamasya / sapadi samayasArastasya hRtpuNDarIke lasati nizitabuddheH kiM punazcitrametat / / 53 / / yaha gAthA ajIvAdhikAra ke upasaMhAra kI gAthA hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) eka pudgala mUrta dravya amUrtika haiM zeSa saba | eka cetana jIva hai para haiM acetana zeSa saba ||37|| pudgala dravya mUrtika hai, zeSa dravya amUrtika haiN| isIprakAra jIva cetana hai aura zeSa dravya caitanyaguNa se rahita haiM, acetana haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "ukta mUla padArthoM meM pudgala dravya mUrtika hai aura zeSa pA~ca prakAra ke dravya amUrtika haiN| isIprakAra jIva cetana hai aura zeSa pA~ca prakAra ke dravya acetana haiN| svajAtIya aura vijAtIya baMdha kI apekSA se jIva aura pudgaloM ko baMdhadazA meM azuddhatA hai; zeSa dharma, adharma, AkAza aura kAla hna ina cAra prakAra ke dravyoM meM vizeSa guNa kI apekSA zuddhapanA hai|" ukta gAthAoM aura unakI TIkA meM mAtra yaha kahA gayA hai zeSa sabhI dravya amUrtika haiN| isIprakAra jIvadravya cetana haiM aura jIva ko chor3akara zeSa dravya acetana haiN| pudgala paramANu dUsare paramANuoM se milakara skaMdharUpa pariNamatA hai ha yaha usakI sajAtIya azuddha avasthA hai aura jaba vaha pudgala dravya jIva ke sAtha baMdhatA hai to vaha usakI vijAtIya azuddha avasthA hai| jIva dUsare jIvoM se to baMdhatA hI nahIM hai; ata: usameM sajAtIya azuddhatA nahIM hotI; kintu pudgala ke sAtha baMdhane ke kAraNa jIva meM vijAtIya azuddhatA pAI jAtI hai| zeSa cAra dravya kabhI kisI se baMdhate nahIM; ata: unameM azuddhatA hotI hI nahIM hai|37|| isake bAda adhikAra ke aMta meM TIkAkAra manirAja eka maMgala-AzIrvAdAtAtmaka chanda likhate haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva adhikAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau ajIvAdhikAro dvitIya: zrutaskandhaH / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) jisa bhavya ke mukha kamala meM ye lalitapada vasate sadA / usa tIkSNabuddhi puruSa ko zuddhAtamA kI prApti ho / citta meM usa puruSa ke zuddhAtamA nita hI vase / isa bAta meM Azcarya kyA yaha to sahaja pariNamana hai // 53 // jisa bhavyottama ke mukhakamala meM sadA isaprakAra ke lalitapadoM kI paMkti zobhAyamAna hotI hai; usa tIkSNabuddhivAle puruSa ke hRdayakamala meM zIghra hI zuddhAtmArUpa samayasAra zobhAyamAna hotA hai, isameM kyA Azcarya hai ? 95 ajIvAdhikAra ke isa antima chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo bhavyajIva ukta kathanoM ke marma ko jAnatA hai; vaha tIkSNabuddhivAlA bhavyottama puruSa samayasArarUpa nija bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai / / 53 / ajIvAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hra "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra ( AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM ajIvAdhikAra nAmaka dvitIya zrutaskandha samApta huA / " yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM ajIvAdhikAra nAmaka dvitIya zrutaskandha bhI samApta hotA hai / ... bheda-vijJAnI kA mArga sva aura para ko jAnanA mAtra nahIM hai, sva se bhinna para ko jAnanA mAtra bhI nahIM hai; balki para se bhinna sva ko jAnanA, mAnanA aura anubhavanA hai| yahA~ 'sva' mukhya hai, 'para' gauNa / 'para' gauNa hai, pUrNata: gauNa hai; kyoMki usakI mukhyatA meM 'sva' gauNa ho jAtA hai; jo ki jJAnI ko kadApi iSTa nahIM hai / hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 132
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra zuddhabhAva adhikAra (gAthA 38 se gAthA 55 taka) athedAnIM zuddhabhAvAdhikAra ucyte| jIvAdibahittaccaM heyamuvAdeyamappaNo appaa| kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM vadiritto / / 38 / / jIvAdibahistattvaM heyamupAdeyamAtmanaH aatmaa| karmopAdhisamudbhavaguNaparyAyairvyatiriktaH / / 38 / / heyopAdeyatattvasvarUpAkhyAnametat / jIvAdisaptatattvajAtaM paradravyatvAnna hyupAdeyam / Atmana: sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNe: paradravyaparAGmukhasya paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya paramajinayogIzvarasya svadravyanizitamaterUpAdeyo hyaatmaa| audayikAdicaturNAM bhAvAntarANAmagocaratvA dravyabhAvanokarmopAdhisamupajanitavibhAva guNaparyAyarahitaH, jIvAdhikAra aura ajIvAdhikAra ke nirUpaNa ke uparAnta aba yahA~ zuddhabhAvAdhikAra AraMbha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jIvAdijo bahitattva haiM, ve heya haiM krmopdhij| paryAya se nirapekSa AtamarAma hI Adeya hai||38|| jIvAdi bAhya tattva heya haiM aura karmopAdhijanita guNa aura paryAyoM se bhinna apanA AtmA upAdeya hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha heya aura upAdeya tattva ke svarUpa kA kathana hai / paradravyarUpa hone se jIvAdi sAta tattvoM kA samUha vastuta: upAdeya nahIM hai| sahaja vairAgyarUpI mahala kA zikhAmaNi (cUr3AmaNi), paradravyoM se parAGgamukha, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, deha ko chor3akara anya sabhI prakAra ke parigrahoM se rahita, paramajinayogIzvara aura svadravya meM tIkSNabuddhi ke dhAraka AtmA (munirAjoM) ko vAstava meM eka apanA AtmA hI upAdeya hai| pAriNAmika bhAvoM se bhinna audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika hna ina cAra bhAvoM se agocara hone se dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa upAdhijanita vibhAva
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 97 anAdinidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajaparamapAriNAmikabhAvasvabhAvakAraNaparamAtmA hyAtmA / atyAsannabhavyajIvAnAmevaMbhUtaM nijaparamAtmAnamantareNa na kiMcidupAdeyamastIti / (mAlinI) jayati samayasAraH sarvatattvaikasAraH sakalavilayadUraH praastdurvaarmaarH| duritatarukuThAraH zuddhabodhAvatAraH sukhajalanidhipUraH klezavArAzipAraH / / 54 / / No khalu sahAvaThANA No mANavamANabhAvaThANA vaa| No harisabhAvaThANA No jIvassAharissaThANA vA / / 39 / / guNaparyAyoM se rahita, anAdi-ananta amUrta aura atIndriya svabhAvavAlA zuddha sahaja paramapAriNAmika bhAva hai svabhAva jisakA, aisA kAraNaparamAtmA hI vAstavika AtmA hai| atyAsanna bhavyajIvoM ko ukta nija paramAtmA (AtmA) se anya kucha bhI upAdeya nahIM hai|" ukta sampUrNa kathana kA Azaya yaha hai ki paramapAriNAmikabhAvarUpa svayaM ke AtmA se bhinna jIvAdi bAhya tattva parapadArtharUpa hone se apanApana sthApita karane yogya nahIM hai; ata: heya haiM aura unase bhinna karmopAdhijanita vibhAvabhAvoM se nirapekSa paramapAriNAmikabhAvarUpa apanA AtmA apanApana sthApita karane yogya hai; ata: upAdeya hai| vastuta: bAta yaha hai ki yahA~ paramabhAvagrAhIzuddhadravyArthikanaya athavA paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta paramapAriNAmikabhAvarUpa kAraNaparamAtmA ko hI AtmA kahA gayA hai; kyoMki usake Azraya se hI samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hote haiN| ukta AtmA meM hI apanApana hone kA nAma nizcaya samyagdarzana, use hI nijarUpa jAnane kA nAma nizcaya samyagjJAna aura usameM hI jama jAne-rama jAne kA nAma nizcaya samyakcAritra hai| ata: ekamAtra vahI upAdeya hai tathA usase anya jo kucha bhI hai, vaha sabhI heya hai| yadyapi ukta kathana sabhI bhavyajIvoM ke lie hai; tathApi yahA~ munirAjoM kI mukhyatA se bAta kI hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ munirAjoM kA svarUpa bhI sahajabhAva se spaSTa ho gayA hai| yahA~ munirAjoM ko sahajavairAgI, paradravyoM se parAGgamukha, jitendriya, aparigrahI, jinayogIzvara aura svadravya meM rata kahA gayA hai||38||| TIkA ke anta meM munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra nakhalusvabhAvasthAnAni na mAnApamAnabhAvasthAnAni vaa| na harSabhAvasthAnAni na jIvasyAharSasthAnAni vA / / 39 / / nirvikalpatattvasvarUpAkhyAnametat / trikAlanirupAdhisvarUpasya zuddhajIvAstikAyasya na khalu vibhAvasvabhAvasthAnAni / prazastAprazastasamastamoharAgadveSAbhAvAnna ca mAnApamAnahetubhUtakarmodayasthAnAni / na khalu zubhapariNaterabhAvAcchubhakarma, zubhakarmAbhAvAnna saMsArasukhaM, (rolA) sakalavilaya se dUra pUra sukhasAgara kA jo| klezodadhi se pAra zamita darvAramAra jo|| zuddhajJAna avatAra duritataru kA kuThAra jo / samayasAra jayavaMta tattva kA eka sAra jo||54|| jo sarvatattvoM meM sArabhUta tattva hai, nAzavAna bhAvoM se dUra hai, durvAra kAmabhAva kA nAzaka hai, pAparUpI vRkSoM ke chedanevAlA kuThAra hai, zuddhajJAna kA avatAra hai, sukhasAgara kI bAr3ha hai aura jo klezarUpI sAgara kA kinArA hai; vaha samayasAra arthAt zuddhAtmA jayavaMta vartatA hai| ukta chanda meM samayasArarUpa nija bhagavAna AtmA ko sabhI tattvoM kA sAra, sampUrNa kSaNikabhAvoM se dUra, sabhI prakAra kI icchAoM se rahita, pAparUpI vRkSoM ke lie kuThAra ke samAna ghAtaka, zuddhajJAna kA avatAra, sabhIprakAra ke kaSToM ke sAgara se pAra aura AnandarUpI jalanidhi kA pUra kahA gayA hai||54|| vigata gAthA meM jIvAdi bAhya tattvoM ko heya aura karmopAdhi se nirapekSa zuddhAtmA ko upAdeya kahA gayA hai aura aba AgAmI gAthAoM meM yaha spaSTa kareMge ki ukta AtmA meM kyAkyA nahIM hai| nirvikalpatattva kA svarUpa batAnevAlI 39vIM gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta ) are vibhAva svabhAva harSAharSa mAnapamAna ke| sthAna Atama meM nahIM ye vacana haiM bhagavAna ke||39|| vastuta: jIva meM na to svabhAva sthAna (vibhAvasvabhAva ke sthAna) haiM, na mAnApamAna bhAva ke sthAna haiM aura na harSa-aharSa ke sthAna haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha nirvikalpatattva ke svarUpa kA kathana hai| trikAla nirupAdhi svarUpavAle zuddhajIvAstikAya ke vibhAvarUpa svabhAva ke sthAna nahIM haiM; prazasta aura aprazasta samasta moharAga-dveSa kA abhAva hone se mAnApamAna ke hetubhUta karmodaya ke sthAna nahIM haiM; zubhapariNati kA abhAva hone se zubhakarma nahIM haiM, zubhakarma kA abhAva hone se sAMsArika sukha nahIM hai aura
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra saMsArasukhasyAbhAvAnna harSasthAnAni / na cAzubhapariNaterabhAvAdazubhakarma, azubhakarmAbhAvAnna duHkhaM, duHkhAbhAvAnna cAharSasthAnAni ceti| (zArdUlavikrIDita) prItyaprItivimuktazAzvatapade ni:zeSato'ntarmukhanirbhedoditazarmanirmitaviyaviMbAkRtAvAtmani / caitanyAmRtapUrapUrNavapuSe prekSAvatAM gocare buddhiM kiM na karoSi vAMchasi sukhaM tvaM saMsRterduHkRteH / / 5 / / sAMsArika sukha kA abhAva hone se harSasthAna nahIM hai tathA azubhapariNati kA abhAva hone se azubhakarma nahIM hai, azubhakarma kA abhAva hone se dukha nahIM hai aura dukha kA abhAva hone se aharSa ke sthAna nahIM haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki daSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM na to vibhAva svabhAva ke sthAna haiM, na mAnApamAna ke sthAna haiM, na harSa aura aharSa bhAva ke sthAna haiN| vaha to ina sabase bhinna trikAlI dhruvatattva hai, jJAnAnandasvabhAvI paramapadArtha hai; usake Azraya se hI muktimArgarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti hotI hai||39|| TIkA ke aMta meM padmaprabhamaladhArideva eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (rolA) cidAnanda se bharA huA nabha sama akRta jo| rAga-dveSa se rahita eka avinAzI pada hai| caitanyAmRta pUra catura puruSoM ke gocr| Atama kyoM na ruce kare bhogoM kI vAMchA / / 55|| he Atman ! tU aise AtmA kI ruci kyoM nahIM karatA; jo prIti aura aprIti se rahita zAzvata padarUpa hai, jo pUrNata: antarmukha aura pragaTa prakAzamAna sukha se banA huA hai; jo AkAza ke samAna akRta (jise kisI ne nahIM banAyAhna aisA) tattva hai, caitanyAmRta ke pUra se bharA huA hai aura vicAravAna catura puruSo dvArA anubhUta hai ? aise bhagavAna AtmA ke hote hue bhI he Atman ! tU pAparUpa sAMsArika sukhoM kI vAMchA kyoM karatA hai ? ___anAdikAla se yaha AtmA parapadArthoM meM apanApana sthApita karake, unhIM meM racA-pacA rahA hai| aba sainI paMcendriya hokara, manuSya bhava pAkara, jainakula meM janma lekara, jinAgama kA abhyAsa karake bhI, sadguruoM ke dvArA bAra-bAra samajhAye jAne para bhI; unhIM pAparUpa sAMsArika sukhoM kI vAMchA karatA hai, unheM prApta karane ke lie saba kucha karane ko taiyAra rahatA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 niyamasAra ThibaMdhaTThANA yaDiTThANA padesaThANA vA / No aNubhAgaTTANA jIvassa Na udayaThANA vA / / 40 / / na sthitibaMdhasthAnAni prakRtisthAnAni pradezasthAnAni vA / nAnubhAgasthAnAni jIvasya nodayasthAnAni vA // 40 // atra prakRtisthityanubhAgapradezabandhodayasthAnanicayo jIvasya na samastItyuktam / nityaniruparAgasvarUpasya niraMjananijaparamAtmanatattvasya na khalu jaghanyamadhyamotkRSTadravyakarmasthitabandhasthAnAni / jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNAM tattadyogyapudgaladravyasvAkAra: prakRtibaMdha:, tasya sthAnAni na bhavanti / azuddhAntastattvakarmapudgalayoH parasparapradezAnupravezaH pradezabandha:, asya bandhasya sthAnAni vA na bhavanti / zubhAzubhakarmaNAM nirjarAsamaye sukhaduHkhaphala 1 yahI kAraNa hai ki viSaya - kaSAya se atyanta virakta munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva karuNA se vigalita hokara kaha rahe haiM ki he sukhAbhilASI bhavyajanoM ! tuma jJAnI dharmAtmAoM dvArA anubhUta usa zuddhAtmA kI bhAvanA kyoM nahIM karate; jo anaMta zAzvata sukha kA sAgara hai, sadA prakAzamAna hai, anAdi anaMta hai, caitanyAmRta se labAlaba hai ? isa viSaya kaSAya kI bhAvanA se tujhe kyA milanevAlA hai ? / / 55 / / vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki AtmA meM vibhAvabhAva ke sthAna nahIM haiM, mAnApamAna ke sthAna nahIM haiM aura harSAharSabhAva ke sthAna bhI nahIM haiM; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ukta AtmA meM baMdha va udaya ke sthAna bhI nahIM haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) sthiti anubhAga baMdha evaM prakRti paradeza ke / ara udaya ke sthAna Atama meM nahIM hna yaha jAniye ||40|| jIva ke na to sthitibaMdhasthAna hai, na prakRtibaMdhasthAna haiM, na pradezasthAna haiM, na anubhAga sthAna haiM aura na udayasthAna hI haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha ke sthAnoM kA tathA udaya ke sthAnoM kA samUha jIva ke nahIM hai hna yaha kahA gayA hai| sadA hI jisakA svarUpa uparAga rahita haihra aise niraMjana nija - paramAtmatattva ke; dravyakarma ke jaghanya, madhyama yA utkRSTa sthitibaMdha ke sthAna nahIM hai / jJAnAvaraNAdi aSTavidhakarmoM ke, usa-usa karma ke yogya pudgaladravya kA AkAra prakRtibaMdha hai; usa prakRti baMdha ke sthAna bhI jIva ke nahIM hai| azuddha AtmA aura karmapudgala ke pradezoM kA paraspara praveza pradezabaMdha hai; isa pradezabaMdha ke sthAna bhI jIva ke nahIM haiM /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 101 pradAnazaktiyukto AnubhAgabandha:, asya sthAnAnAM vA na cAvakAzaH / na ca dravyabhAvakarmodayasthAnAnAmapyavakAzo'sti iti / tathA coktaM zrI amRtacandrasUribhiH hna (mAlinI) na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo'mI sphuTamupari taranto'pyetya yatra pratiSThAm / anubhavatu tameva dyotamAnaM samantAt jagadapagatamohIbhUya samyaksva bhAvam / / 18 / / ' zubhAzubha karmoM kI nirjarA ke samaya sukha-dukha rUpa phala dene kI sAmarthya hI anubhAga baMdha hai; isa anubhAgabaMdha ke sthAna bhI jIva ke nahIM haiN| jisaprakAra baMdha ke ukta sthAna jIva ke nahIM hai; usIprakAra dravyakarma aura bhAvakoM ke udaya ke sthAna bhI jIva ke nahIM haiN|" isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ha ina cAroM baMdhoM ke sthAna va karmoM ke udaya ke sthAna zuddha jIva meM nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki karmoM ke baMdha va udaya meM honevAlI AtmA kI avasthAyeM bhI vaha AtmA nahIM hai ki jisa AtmA ke Azraya se muktimArga pragaTa hotA hai, mukti kI prApti hotI hai||40|| TIkAkAra munirAja TIkA ke uparAnta tathA AcArya amRtacandra ke dvArA bhI kahA gayA haiM hna aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) pAveM na jisameM pratiSThA basa tairate haiM bAhya meN| ye baddhaspRSTAdi saba jisake na antarabhAva meN|| jo hai prakAzita caturdika usa eka AtmasvabhAva kaa| he jagatajana ! tuma nitya hI nirmoha ho anubhava karo||18|| ye baddhaspRSTAdi pA~ca bhAva jisa AtmasvabhAva meM pratiSThA ko prApta nahIM karate, mAtra UparaUpara hI tairate haiM aura jo AtmasvabhAva cAroM ora se prakAzamAna hai arthAt sarva-avasthAoM meM prakAzamAna hai; AtmA ke usa samyaksvabhAva kA he jagata ke prANiyo! tuma moharahita hokara anubhava kro| ukta chanda meM zuddhanaya ke viSayabhUta baddhaspRSTAdi pA~ca bhAvoM se rahita, apanI samasta avasthAoM meM prakAzamAna samyak AtmasvabhAva ke anubhava karane kI preraNA dI gaI hai aura yaha bhI kahA gayA hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta isa bhagavAna AtmA ke atirikta jo baddhaspRSTAdi pA~ca bhAva haiM, unase ekatva kA moha tor3o, unheM apanA mAnanA chodd'o||18|| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 11
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 niyamasAra tathA hita ( anuSTubh ) nityazuddhacidAnandasaMpadAmAkaraM param / vipadAmidamevoccairapadaM cetaye padam / / 56 / / (vasaMtatilakA) yaH sarvakarmaviSabhUruhasaMbhavAni muktvA phalAni nijarUpavilakSaNAni / bhuMkte'dhunA sahajacinmayamAtmatattvaM prApnoti muktimacirAditi saMzayaH kaH / / 57 / / isake uparAnta eka anuSTupa aura eka vasaMtatilakA isaprakAra do chanda munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM likhate haiM, jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) cidAnanda nidhiyA~ baseM mujhameM nekaanek| vipadAoM kA apada maiM nitya niraMjana eka||56|| jo nityazuddhacidAnandarUpa sampadA kA Akara (bhaMDAra-khAna) hai tathA jo vipattiyoM kA atyanta apada hai arthAt jisameM vipattiyoM kA abhAva hai, usI Atmapada kA maiM anubhava karatA huuN| ukta chanda meM manirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki jisameM sabhI prakAra kI vipattiyoM kA abhAva aura sabhIprakAra kI saMpadAoM kA sadbhAva hai hna aise zuddhacidAnaMdasvarUpa AtmA kA maiM nitya anubhava karatA huuN| tAtparya yaha hai ki Apa bhI hamezA isI AtmA kA anubhavakaro / / 56 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (vasaMtatilakA) nija rUpa se ati vilakSaNa aphala phala jo| taja sarva karma viSavRkSaja viSa-phaloM ko| jo bhogatA sahajasukhamaya AtamA ko| ho muktilAbha usako saMzaya na isameM ||57|| nijarUpa se vilakSaNa, sabhIprakAra ke zubhAzubhakarmarUpI viSavRkSoM se utpanna honevAle viSaphaloM ko chor3akara jo jIva isI samaya, sahaja caitanyamaya Atmatattva ko bhogatA hai; vaha jIva alpakAla meM mukti ko prApta karatA hai| isameM kyA saMzaya hai arthAt isameM raMcamAtra bhI saMzaya nahIM hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 103 NokhaiyabhAvaThANA No khayauvasamasahAvaThANA vaa| odaiyabhAvaThANA No uvasamaNe sahAvaThANA vA // 41 // na kSAyikabhAvasthAnAni na kSayopazamasvabhAvasthAnAni vaa| audayikabhAvasthAnAni nopazamasvabhAvasthAnAni vA // 41 / / caturNAM vibhAvasvabhAvAnAMsvarUpakathanadvAreNa paMcamabhAvasvarUpAkhyAnametat / karmaNAM kSaye bhavaH kSAyikabhAvaH / karmaNAM kSayopazame bhavaH kSAyopazamikabhAvaH / karmaNAmudaye bhava: audyikbhaavH| karmaNAmupazame bhavaH aupazamikabhAvaH / sakalakarmopAdhivinirmukta: pariNAme bhava: paarinnaamikbhaavH| eSu paMcasu tAvadaupazamikabhAvo dvividhaH, kSAyikabhAvazca navavidhaH, kSAyopazamikabhAvo'STAdazabhedaH, audayikabhAva ekaviMzatibhedaH, paarinnaamikbhaavstribhedH| athaupazamikabhAvasya upazamasamyaktvam upazamacAritram c| ukta chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha ghoSaNA kI gaI hai ki jo puruSa zubhAzubhakarmoM se virakta hokara caitanyamaya nija Atmatattva kI ArAdhanA karatA hai; vaha alpakAla meM mukti kI prApti karatA hai| sAtha meM ve yaha bhI kahate haiM ki ukta kathana paramasatya hai, isameM raMcamAtra bhI zaMkA-AzaMkA kI guMjAiza nahIM hai||57|| vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki AtmA meM baMdha va udaya ke sthAna nahIM hai; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki AtmA meM upazama, kSayopazama, kSaya aura udayabhAvoM ke sthAna bhI nahIM haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) isa jIva ke kSAyika kSayopazama aura upazama bhAva ke| evaM udayagata bhAva ke sthAna bhI hote nhiiN||41|| isa jIva ke na to kSAyikabhAva ke sthAna haiM aura na kSayopazama svabhAva ke sthAna haiM, na audayikabhAva ke sthAna haiM aura na upazama svabhAva ke sthAna haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha cAra vibhAvasvabhAvoM ke kathana ke dvArA paMcamabhAva ke svarUpa kA kathana hai| karmoM ke kSaya se honevAle bhAva kSAyikabhAva haiM; karmoM ke kSayopazama se honevAle bhAva kSayopazamabhAva haiM; karmoM ke udaya se hone vAle bhAva audayika bhAva haiM; karmoM ke upazama se honevAle bhAva aupazamika bhAva haiM aura sampUrNa karmopAdhi se vimukta pariNAma se hone vAle bhAva pAriNAmikabhAva haiN| ina pA~ca bhAvoM meM aupazamikabhAva ke do, kSAyikabhAva ke nau, kSayopazamabhAva ke aThAraha, audayikabhAva ke ikkIsa aura pAriNAmika bhAva ke tIna bheda haiN| upazama samyaktva aura upazamacAritra ke bheda se aupazamika bhAva do prakAra ke haiN|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 niyamasAra kSAyikabhAvasya kSAyikasamyaktvaM, yathAkhyAtacAritraM, kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca, antarAyakarmakSayasamupajanitadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ceti / kSAyopazamikabhAvasya matizrutAvadhimana:paryayajJAnAni catvAri, kumatikuzrutavibhaMgabhedAdajJAnAni trINi, cakSuracakSuravadhidarzanabhedAddarzanAni trINi, kAlakaraNopadezopazamaprAyogyatAbhedAllabdhaya: paMca, vedakasamyaktvaM, vedakacAritraM, saMyamAsaMyamapariNatizceti / ___ audayikabhAvasya nArakatiryaGmanuSyadevabhedAd gatayazcatasraH, krodhamAnamAyAlobhabhedAt kaSAyAzcatvAraH, strIpuMnapuMsakabhedAlliMgAni trINi, sAmAnyasaMgrahanayApekSayA mithyAdarzanamekam, ajJAnaM caikam, asaMyamatA caikA, asiddhatvaM caikam, zuklapadmapItakApotanIlakRSNabhedAllezyA: SaT ca bhvnti| pAriNAmikasya jIvatvapAriNAmikaH, bhavyatvapAriNAmikaH, abhavyatvapAriNAmikaH iti tribhedAH / athAyaM jIvatvapAriNAmikabhAvo bhavyAbhavyAnAM sadRzaH, bhavyatvapAriNAmikabhAvo bhavyAnAmeva bhavati, abhavyatvapAriNAmikabhAvo'bhavyAnAmeva bhavati / iti pNcmbhaavprpNcH| paMcAnAM bhAvAnAM madhye kSAyikabhAva: kAryasamayasArasvarUpa: sa trailokyaprakSobhahetubhUta kSAyikasamyaktva, yathAkhyAtacAritra, kevalajJAna, kevaladarzana aura antarAya karma ke kSaya se utpanna honevAle kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyika-upabhoga aura kSAyikavIrya hna isaprakAra kSAyikabhAva nau prakAra ke haiN| mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya hna ye cAra prakAra ke jJAna; cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ha ye tIna prakAra ke darzana; kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadezalabdhi, upazamalabdhi aura prAyogya-labdhi ke bheda se pA~ca labdhiyA~ aura vedakasamyaktva, vedakacAritra aura saMyamAsaMyamapariNati ha isaprakAra kSAyopazamikabhAva aThAraha prakAra ke haiN| narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati hna ye cAra gatiyA~; krodhakaSAya, mAna kaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya hna ye cAra kaSAyeM; strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga hna ye tIna liMga; sAmAnyasaMgrahanaya kI apekSA se mithyAdarzana eka, ajJAna eka aura asaMyama eka, asiddhatva eka; zuklalezyA, padmalezyA, pItalezyA, kApotalezyA, nIlalezyA aura kRSNalezyA hna ye chaha lezyAyeM hna isaprakAra audayikabhAva ikkIsa prakAra ke hote haiN| jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva hna isaprakAra pAriNAmikabhAva tIna prakAra ke haiN| jIvatvapAriNAmikabhAva bhavyoM tathA abhavyoM hna sabhI ke hotA hai; bhavyatvapAriNAmika bhAva bhavyoM ke hI hotA hai aura abhavyatvapAriNAmikabhAva abhavyoM ke hI hotA hai| isaprakAra pA~ca bhAvoM kA kathana kiyaa| pA~ca bhAvoM meM kSAyikabhAva kAryasamayasArasvarUpa hai; vaha triloka meM prakSobha ke hetubhUta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 tIrthakaratvopArjitasakalavimalakevalAvabodhasanAthatIrthanAthasya bhagavata: siddhasya vA bhavati / audayikaupazamikakSAyopazamikabhAvA: saMsAriNAmeva bhavanti, na muktAnAm / pUrvoktabhAvacatuSTayamAvaraNasaMyuktatvAt na muktikAraNam / trikAlanirupAdhisvarUpaniraMjananijaparamapaMcamabhAvabhAvanayA paMcamagatiM mumukSavo yAnti yAsyanti gatAzceti / zuddhabhAva adhikAra tIrthaMkaratva dvArA prApta honevAle sakala-vimala kevalajJAna se yukta tIrthanAtha ke upalakSaNa se sAmAnya kevalI ke tathA siddhabhagavAna ke hotA hai / audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva saMsAriyoM ke hI hote haiM, mukta jIvoM ke nhiiN| pUrvokta cAra bhAva AvaraNa saMyukta hone se mukti ke kAraNa nahIM haiM / trikAlanirupAdhi svarUpa niraMjana nija paramapaMcamabhAva (paramapAriNAmikabhAva) kI bhAvanA se paMcamagati meM mumukSu jAte haiM, jAyeMge aura gaye haiM / " isa gAthA meM mUla bAta to mAtra yahI kahI gaI hai ki bhagavAna AtmA meM na to aupazamikabhAva haiM, na kSAyopazamikabhAva haiM, na kSAyikabhAva haiM aura na audayika bhAva hI haiM; vaha to paramapAriNAmikabhAvasvarUpa hI hai| TIkA meM ukta pA~coM bhAvoM ke 53 bheda ginA kara yaha spaSTa kara diyA hai ki eka jIvatva nAmaka paramapAriNAmikabhAva ko chor3akara zeSa 52 bhAva AtmA nahIM haiM / anta meM kaha diyA ki mukti kI prApti to ekamAtra paramapAriNAmikabhAva ke Azraya se hI hotI hai / jAnane yogya vizeSa bAta yaha hai ki isa gAthA kI TIkA meM 18 prakAra ke kSAyopazamika bhAvoM meM samAgata pA~ca labdhiyoM ke jo nAma ginAye gaye haiM; ve AcArya umAsvAmI kRta tattvArthasUtra para AcArya akalaMkadeva kRta tattvArtharAjavArtika nAmaka vArtika se milate nahIM haiN| yahA~ niyamasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM 18 prakAra ke kSAyopazamika bhAvoM meM kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadeza (dezanA) labdhi, upazamalabdhi aura prAyogyalabdhi ke rUpa meM pA~ca labdhiyoM ko liyA hai; jabaki tattvArtharAjavArtika ke dUsare adhyAya ke pA~caveM sUtra ke sAtaveM vArtika meM kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyika upabhoga aura kSAyikadAna hna inako pA~ca labdhi ke rUpa meM liyA gayA hai| upazama samyagdarzana ke pUrva honevAlI pA~ca labdhiyoM meM isaprakAra ke bheda avazya pAye jAte haiM; kintu ukta prakaraNa kA yahA~ koI prasaMga nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki vahA~ jo nAma prApta hote haiM, ye nAma pUrI taraha unase bhI nahIM milte| vahA~ prApta honevAle nAma isaprakAra haiM hna kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi / niyamasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM samAgata pA~ca labdhiyoM meM kSayopazamalabdhi aura vizuddhilabdhi prApta nahIM hotii| unake sthAna para kAlalabdhi aura upazamalabdhi hai| 1. tattvArtharAjavArtika : adhyAya 2, sUtra 5 kA 8vA~ vArtika 2. gommaTasAra: jIvakANDa, gAthA 651
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 niyamasAra (AryA) aMcitapaMcamagataye paMcamabhAvaMsmaranti vidvaansH| saMcitapaMcAcArAH kiMcanabhAvaprapaMcaparihINAH / / 58 / / (mAlinI) sukRtamapi samastaM bhoginAM bhogamUlaM ___ tyajatu prmtttvaabhyaasnissnnaatcittH| ubhayasamayasAraM sAratattvasvarUpaM bhajatu bhavavimuktyai ko'tra doSo munIzaH / / 59 / / yadi kAlalabdhi ko kSayopazamalabdhi aura upazamalabdhi ko vizuddhilabdhi mAne to bhI donoM kathanoM meM krama kA antara to hai hii||4|| TIkA ke anta meM munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiN| unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ha (dohA) virahita graMtha prapaMca se paMcAcArI saMta | paMcamagati kI prApti ko paMcamabhAva bhajaMta ||58|| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa paMcAcAroM se yukta evaM sampUrNa parigraha ke prapaMca se rahita vidvAna (munirAja) pUjyanIya paMcamagati ko prApta karane ke lie paMcamabhAvarUpa paramapAriNAmikabhAva kA smaraNa karate haiM; usI ko nijarUpa jAnate haiM, usameM hI apanApana sthApita karate haiM aura usI kA dhyAna karate haiN| dhyAna rahe isa chanda meM vidvAna zabda kA prayoga samyagdarzana-jJAna-cAritra se sampanna munirAjoM ke artha meM kiyA gayA hai; kyoMki paMcAcAroM se sampanna aura sabhI prakAra ke parigrahoM se rahita munirAja hI hote haiM / / 58 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) bhogiyoM ke bhoga ke haiM mUla saba zubhakarma jb| tattva ke abhyAsa se niSNAtacita munirAja taba || mukta hone ke lie saba kyoM na chor3eM karma shubh| kyoM nA bhajeM zuddhAtamA ko prApta jisase sarva sukha / / 59|| sabhI prakAra ke zubhakarma bhogiyoM ke bhoga ke mUla haiN| isalie parama tattva ke abhyAsa meM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 107 caugaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNarogasogA ya / kulajoNijIvamaggaNaThANA jIvassa No saMti // 42 // caturgatibhavasaMbhramaNaM jAtijarAmaraNarogazokAzca / kulayonijIvamArgaNasthAnAni jIvasya no santi / / 42 / / iha hi zuddhanizcayanayena zuddhajIvasya samastasaMsAravikArasamudayo na samastItyuktam / dravyabhAvakarmasvIkArAbhAvAccatusRNAM nArakatiryaGmanuSyadevatvalakSaNAnAM gatInAM paribhramaNaM na bhavati / nityazuddhacidAnandarUpasya kAraNaparamAtmasvarUpasya dravyabhAvakarmagrahaNayogyavibhAcaturacittavAle he munijanoM ! tuma saMsArabaMdhana se mukta hone ke lie sabhI prakAra ke zubhakarmoM ko chor3o aura sAratattvarUpa dravya aura bhAva hra donoM prakAra ke samayasAra (zuddhAtmA) ko bhjo| isameM kyA doSa hai ? arthAt isameM koI doSa nahIM hai / isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki sabhI prakAra ke zubha karmoM kA phala adhikAMzataH bhoga sAmagrI kI upalabdhi hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ caturacittavAle munirAjoM se yaha anurodha kiyA gayA hai ki ve sabhI prakAra ke zubhakarmoM se virakta ho nija zuddhAtmA kA dhyAna kreN| sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki hama jo kaha rahe haiM; vaha bAta pUrNata: nirdoSa hai / isa kathana meM kisI bhI prakAra kA doSa nikAlanA samajhadArI kA kAma nahIM hai / / 59 / / jIva ke kSAyikabhAva, kSayopazamabhAva, upazamabhAva aura udayabhAva ke sthAna nahIM haiM vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jIva ke caturgati paribhramaNa, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, kula, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna bhI nahIM haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) caturgati bhava bhramaNa roga ru zoka janma-jarA-maraNa / jIvamArgaNathAna ara kula-yoni nA hoM jIva ke // 42 // cAra gati ke bhavoM meM paribhramaNa, janma, jarA, maraNa, zoka, roga, kula, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna bhI isa jIva ke nahIM haiM / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki zuddhanizcayanaya se zuddhajIva ke samasta saMsAra vikAroM kA samudAya nahIM hai / dravyakarma aura bhAvakarmoM kI svIkRti kA abhAva hone se naraka, tiryaMca, manuSya aura deva hna ina cAra gatiyoM kA paribhramaNa jIva ke nahIM hai / nitya zuddha cidAnandasvarUpa kAraNaparamAtmasvarUpa jIva ke dravyakarma va bhAvakarma ke grahaNa karane yogya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 niyamasAra vapariNaterabhAvAnna jAtajarAmaraNarogazokAzca / caturgatijIvAnAM kulayonivikalpa iha nAsti ityucyte| tadyathA hna pRthvIkAyikajIvAnAM dvAviMzatilakSakoTikulAni, apkAyikajIvAnAM saptalakSakoTikulAni, tejaskAyikajIvAnAM trilakSakoTikulAni, vAyukAyikajIvAnAM saptalakSakoTikulAni, vanaspatikAyikajIvAnAm aSTottaravizaMtilakSakoTikulAni, dvIndriyajIvAnAM saptalakSakoTikulAni, trIndriyajIvAnAm aSTalakSakoTikulAni, caturindriyajIvAnAM navalakSakoTikulAni, paMcendriyeSu jalacarANAM sArddhadvAdazalakSakoTikulAni, AkAzacarajIvAnAM dvAdazalakSakoTikulAni, catuSpadajIvAnAM dazalakSakoTikulAni, sarIsRpAnAM navalakSakoTikulAni, nArakANAM paMcaviMzatilakSakoTikulAni, manuSyANAM dvAdazalakSakoTikulAni, devAnAM SaDviMzatilakSakoTikulAni / sarvANi sArddhasaptanavatyagrazatakoTilakSANi 197500000000000 / pRthvIkAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, apkAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, tejaskAyikajIvAnAMsaptalakSayonimukhAni, vAyukAyikajIvAnAMsaptalakSayonimukhAni, nityanigodijIvAnAM saptalakSayonimukhAni, caturgatinigodijIvAnAMsaptalakSayonimukhAni, vanaspati kAyikajIvAnAM dazalakSayonimukhAni, dvIndriyajIvAnAM dvilakSayonimukhAni, trIndriyajIvAnAM vibhAvapariNati kA abhAva hone se janma, jarA, maraNa, roga aura zoka jIva ke nahIM haiN| cAra gatiyoM meM paribhramaNa karanevAle jIvoM ko honevAle kula aura yoni ke bheda bhI zuddhajIva ke nahIM haiN| kula va yoni ke ve bheda isaprakAra haiM hra pRthvIkAyika jIvoM ke bAIsa lAkha karor3a kula haiM; apakAyika jIvoM ke sAta lAkha karor3a kula haiM; tejakAyika jIvoM ke tIna lAkha karor3a kula haiM; vAyukAyika jIvoM ke sAta lAkha karor3a kula haiM; vanaspatikAyika jIvoM ke aTThAIsa lAkha karor3a kula haiM; dvIndriya jIvoM ke sAta lAkha karor3a kula haiM; trIndriya jIvoM ke ATha lAkha karor3a kula haiM; caturindriya jIvoM ke nau lAkha karor3a kula haiM; paMcendriya jIvoM meM jalacara jIvoM ke sADhe bAraha lAkha karor3a kula haiM; khecara (nabhacara) jIvoM ke bAraha lAkha karor3a kula haiM; cAra pairavAle jIvoM ke dasa lAkha karor3a kula haiM; sAdika peTa se calanevAle jIvoM ke nau lAkha karor3a kula haiM; nArakI jIvoM ke paccIsa lAkha karor3a kula haiM; manuSyoM ke bAraha lAkha karor3a kula aura devoM ke chabbIsa lAkha karor3a kula haiN| isaprakAra kula milAkara eka sau sADhe sattAnave lAkha karor3a (1975000,000,000,00) kula hai| pRthvIkAyika jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; apakAyika jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; tejakAyika jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; vAyukAyika jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; nityanigodI jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; caturgati (cAra gati meM paribhramaNa karanevAle arthAt itara) nigodI jIvoM ke sAta lAkha yonimukha haiM; vanaspatikAyika
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra dvilakSayonimukhAni, caturindriyajIvAnAM dvilakSayonimukhAni, devAnAM caturlakSayonimukhAni, nArakANAM caturlakSayonimukhAni, tiryagjIvAnAM caturlakSayonimukhAni, manuSyANAM caturdazalakSayonimukhAni / sthUlasUkSmaikendriyasaMjJyasaMjJipaMcendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyaparyAptAparyAptakabhedasanAthacaturdazajIvasthAnAni / gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMjJyAhAravikalpalakSaNAni mArgaNAsthAnAni / etAni sarvANi ca tasya bhagavata: paramAtmanaH zuddhanizcayanayabalena na santIti bhagavatAM sUtrakRtAmabhiprAyaH / tathA coktaM zrImadamRtacaMdrasUribhi: hra ( mAlinI ) sakalamapi vihAyAhnAya cicchaktiriktaM sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtram / imamupari caraMtaM cAru vizvasya sAkSAt 109 kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanaMtam / / 19 / / jIvoM ke dasa lAkha yonimukha haiM; dvIndriya jIvoM ke do lAkha yonimukha haiM; trIndriya jIvoM ke do lAkha yonimukha haiM; caturindriya jIvoM ke do lAkha yonimukha haiM; devoM ke cAra lAkha yonimukha haiM; nArakI jIvoM ke cAra lAkha yonimukha haiM; tiryaMca jIvoM ke cAra lAkha yonimukha haiM; manuSyoM ke caudaha lAkha yonimukha haiN| isaprakAra kula milAkara caurAsI lAkha (8400000) yonimukha haiM / sUkSma ekendriya paryApta aura aparyApta, sthUla ekendriya paryApta aura aparyApta, dvIndriya paryApta aura aparyApta, trIndriya paryApta aura aparyApta, caturindriya paryApta aura aparyApta, asaMjJI paMcendriya paryApta aura aparyApta, saMjJI paMcendriya paryApta aura aparyApta hna aise bhedoMvAle caudaha jIvasthAna haiM / gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura AhAra hra aise bhedasvarUpa caudaha mArgaNAsthAna haiM / yaha saba, una bhagavAna paramAtmA ko zuddhanizcayanaya ke bala se arthAt zuddha nizcayanaya se nahIM haiM hra aisA bhagavAna sUtrakartA zrImad bhagavatkundakundAcAryadeva kA abhiprAya hai / " yadyapi isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA ke janma, jarA, maraNa, zoka, roga, kula, yoni, jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura caturgati paribhramaNa nahIM hai; tathApi TIkA meM jIvasthAna aura mArgaNAsthAna ke bhedoM ko bhI nAma sahita ginA diyA hai| na kevala itanA hI balki caurAsI lAkha yoniyA~ aura eka sau sADhe sattAnave lAkha karor3a kuloM ko bhI vistAra se spaSTa kiyA hai / / 42 / / 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 35
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ( anuSTubh ) cicchaktivyAptasarvasvasAro jIva iyAnayam / ato'tiriktAH sarve'pi bhAvA: paudgalikA amI / / 20 / / isake bAda TIkAkAra 'tathA AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai' hra aisA likhakara do chanda uddhRta karate haiM, unameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) caitanyazakti se rahita parabhAva saba parihAra kara / caitanyazakti se sahita nijabhAva nita avagAha kara // hai zreSThatama jo vizva meM sundara sahaja zuddhAtamA / aba usI kA anubhava karo tuma svayaM he bhavyAtamA ||19|| niyamasAra he bhavyAtman ! caitanyazakti se rahita anya samasta bhAvoM ko chor3akara aura apane caitanyazaktimAtra bhAva ko pragaTarUpa se avagAhana karake loka ke samasta sundaratama padArthoM ke Upara tairanevAle arthAt para se pRthak evaM sarvazreSTha isa ekamAtra avinAzI AtmA ko apane AtmA meM hI dekho, apane-Apa meM hI sAkSAtkAra karo, sAkSAt anubhava karo / samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM samAgata ukta chanda meM yahI kahA gayA hai ki varNAdi se lekara guNasthAna paryanta jitane bhI bhAva haiM; ve sabhI citzaktimAtra AtmA se atyanta bhinna haiM; ata: una sabhI bhAvoM se apane upayoga ko sameTakara ananta guNoM ke akhaNDapiNDa citzaktimAtra avinAzI eka ukta AtmA meM hI lagA do / / 19 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) cit zakti sarvasva jina, kevala ve haiM jIva / unheM chor3akara aura saba, pudgalamayI ajIva ||20|| jisakA sarvasva, jisakA sAra caitanyazakti se vyApta hai; vaha jIva mAtra itanA hI hai; kyoMki isa caitanyazakti se zUnya jo bhI anyabhAva haiM; ve sabhI paudgalika haiM, pudgalajanya haiM, pudgala hI haiN| isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA to caitanya zaktimAtra hai / isase bhinna jitane bhI bhAva haiM; ve sabhI bhAva paudgalika haiM, ajIva haiM, acetana haiN| tAtparya yaha hai ki jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA ko chor3akara anya sabhI bhAva apanApana sthApita karane 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 36
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 111 tathAhi hna (mAlinI) anavaratamakhaNDajJAnasadbhAvanAtmA vrajati na ca vikalpaM saMsRte?rarUpam / atulamanaghamAtmA nirvikalpaH samAdhiH parapariNatidUraM yAti cinmAtrameSaH / / 60 / / (sragdharA) itthaM buddhvopadezaM jananamRtiharaM yaM jarAnAzahetuM bhktiprhvaamrendrprkttmukuttsdrtnmaalaarcitaaNgheH| vIrAtIrthAdhinAthAduritamalakuladhvAMtavidhvaMsadakSaM ete saMto bhavAbdheraparataTamamI yAMti sacchIlapotAH / / 61 / / yogya nahIM haiM, nijarUpajAnane yogya nahIM haiM, jamane-ramane yogya nahIM haiM; ata: he Atman anya sabhI bhAvoM se ekatva-mamatva tor3akara svayaM meM hI samA jAvo ||20|| ___ isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda svayaM likhate haiM, unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) rahe nirantara jJAnabhAvanA nija Atama kii| jinake ve nara bhava vikalpa meM nahIM uljhte|| parapariNati se dUra samAdhi nirvikalpa paa| pA jAte haiM anagha anUpama nija Atama ko||60|| anavaratarUpa se akhaNDa jJAna kI sadbhAvanAvAlA AtmA saMsAra ke ghora vikalpoM meM nahIM ulajhatA; apitu nirvikalpa samAdhi ko prApta karatA huA parapariNati se dUra, anupama, anagha (pApa rahita) cinmAtra AtmA ko prApta karatA hai| isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanevAlA AtmA sAMsArika vikalpoM meM nahIM ulajhatA; vaha to nirvikalpa samAdhi ko prApta karake anupama cinmAtra nija bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai| ___ tAtparya yaha hai ki yadihama bhI AtmA kI ArAdhanA karanA cAhate haiM to hameM sAMsArika vikalpoM se dUra hI rahanA cAhie; kyoMki nirvikalpahue binA AtmA kI prApti saMbhava nahIM hai|||60||
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 niyamasAra NiiMDo NibaMdo Nimmao Nikkalo nniraalNbo| NIrAgo Niddoso NimmUDho Nibbhayo appA / / 43 / / nirdaNDaH nirdvandvaH nirmama: ni:kala: niraalNbH| nIrAgaH nirdoSaH nirmUDhaH nirbhayaH AtmA / / 43 / / iha hizuddhAtmanaH samastavibhAvAbhAvatvamuktam / manodaNDo vacanadaNDa: kAyadaNDazcetyeteSAM dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) bhaktAmara kI mukuTa ratnamAlA se vNdit| caraNakamala jinake ve mahAvIra tIrthaMkara|| kA pAvana upadeza prApta kara zIlapota se| saMta bhavodadhi tIra prApta kara lete satvara||61|| bhakti se namaskAra karate hue devendra ke mukuTa meM jar3ita ratnoM kI prabhA se prakAzita haiM caraNakamala jinake; una tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA janma-jarA-mRtyu aura pApa samUha kA nAzaka upadeza prApta kara, satzIla rUpI jahAja dvArA, saMtagaNa saMsAra sAgara se usa pAra pahu~ca jAte haiN| isa chanda ko hama madhya maMgalAcaraNa ke rUpa meM dekha sakate haiN| isameM zata indroM se pUjita bhagavAna mahAvIra ke upadeza se satzIlarUpa jahAja ke sahAre saMtagaNa saMsAra samudra se pAra hote haiM hna yaha kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki tIrthaMkaroM kI vANI, jinavANI ke mAdhyama se tattva samajhakara, AtmAnubhUti pUrvaka saMyama dhAraNa karake saMsAra se pAra huA jA sakatA hai, mukti kI prApti kI jA sakatI hai||61|| vigata gAthA meM caturgati paribhramaNa va janma-jarAdi bhAvoM se AtmA ko bhinna batAkara aba isa gAthA meM AtmA kA svarUpa nirdaNDAdirUpa hai hna yaha samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) nirdaNDa hai nirdvanda hai yaha nirAlambI aatmaa| nirdeha hai nirmUda hai nirbhayI nirmama AtamA ||43|| yaha AtmA nirdaNDa hai, nirdvanda hai, nirmama hai, adeha hai, nirAlaMbI hai, nIrAga hai, nirdoSa hai, nirmUDha hai aura nirbhaya hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki zuddhAtmA ke samasta vibhAvoM kA abhAva hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 113 yogyadravyabhAvakarmaNAmabhAvAnnirdaNDaH / nizcayena paramapadArthavyatiriktasamastapadArthasArthAbhAvAnnirdvandvaH / prazastAprazastasamastamoharAgadveSAbhAvAnnirmamaH / nizcayenaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAbhidhAnapaMcazarIraprapaMcAbhAvAnni:kalaH / nizcayena paramAtmanaH prdrvynirvlmbtvaanniraalNbH| mithyaatvvedraagdvesshaasyrtyrtishokbhyjugupsaakrodhmaanmaayaalobhaabhidhaanaabhyntrcturdshprigrhaabhaavaanniiraagH| nizcayena nikhilduritmlklNkpNkniniktsmrthshjprmviitraagsukhsmudrmdhynirmgnsphuttitshjaavsthaatmshjjnyaangaatrpvitrtvaanirdossH| sahajanizcayanayabalena sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAdyanekaparamadharmAdhAranijaparamatattvaparicchedanasamarthatvAnnirmUDhaH, athavA sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAranayabalena trikAlatrilokavartisthAvarajaMgamAtmakanikhiladravyaguNaparyAyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakevalajJAnAvasthatvAnnirmaDhazca / nikhiladuritavIravairivAhinIduHpravezanijazuddhAntastattvamahAdurganilayatvAnnirbhayaH / ayamAtmA hyupAdeyaH iti / manadaNDa, vacanadaNDa aura kAyadaNDa ke yogya dravyakarmoM aura bhAvakarmoM kA abhAva hone se AtmA nirdaNDa hai| nizcayarUpa se AtmA meM paramapadArtha ke atirikta anya sabhI padArthoM kA abhAva hone se AtmA nirdvandva hai| prazasta aura aprazasta samasta moha-rAga-dveSa kA abhAva hone se AtmA nirmama hai| nizcaya se audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa nAmaka pA~coM zarIroM kA AtmA meM abhAva hone se AtmA nikkala (niHzarIra) hai| nizcaya se paramAtmA ko paradravyoM ke avalambana kA abhAva hone se AtmA nirAlaMba hai| AtmA meM mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA tathA strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda hna ina caudaha abhyantara parigrahoM kA abhAva hone se AtmA nirAga hai| nizcaya se sampUrNa pApamalakalaMkarUpI kIcar3a ko dho DAlane meM samartha, sahaja, paramavItarAga, sukhasamudra meM nimagna, pragaTa, sahaja avasthArUpa, sahajajJAnazarIra ke dvArA pavitra hone ke kAraNa AtmA nirdoSa hai| sahaja nizcayanaya ke bala se sahaja jJAna, sahaja darzana, sahaja cAritra, sahaja paramavItarAgasukha Adi aneka paramadharmoM ke AdhArabhUta nija paramatattva ko jAnane meM samartha hone se AtmA nirmUDha hai athavA zuddhasadbhUta-vyavahAranaya ke bala se sAdi-anaMta, amUrta, atIndriya svabhAvavAna tathA tIna kAla aura tIna loka ke sthAvara-jaMgamasvarUpa samasta dravya-guNa-paryAyoM ko eka samaya jAnane meM samartha sampUrNata: nirmala kevalajJAnarUpa se avasthita hone se, kevalajJAnasvabhAvI hone se AtmA nirmUr3ha hai| aura samasta pAparUpI zUravIra zatruoM kI senA jisameM praveza nahIM kara sakatI ha aise nija zuddha anta:tattvarUpa mahAdurga meM nivAsa karane se AtmA nirbhaya hai| aisA yaha AtmA hI vastuta: upAdeya hai|"
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 tathA coktamamRtAzItau hra ( mAlinI ) svaranikaravisargavyaMjanAdyakSarairyad rahitamahitahInaM zAzvataM muktasaMkhyam / arasatimirarUpasparzagaMdhAmbuvAyu kSitipavanasakhANusthUla dikcakravAlam / / 21 / / ' niyamasAra ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki paramazuddhanizcayanaya athavA paramabhAvagrAhI zuddhadravyArthikanaya ke viSayabhUta paramapAriNAmikabhAvarUpa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM manavacana-kAyarUpa daNDa nahIM hai; parapadArthoM aura parabhAvoM kA abhAva hone se kisI bhI prakAra kA dvaita nahIM hai; audArikAdi pA~ca zarIra nahIM haiM; paradravyoM kA Alambana nahIM hai; caudaha prakAra ke aMtaraMga parigraha nahIM haiM; kisI bhI prakAra kA koI doSa nahIM hai; kisI bhI prakAra kI mUDhatA 'aura bhaya nahIM hai; ata: vaha nirdaNDa hai, nirdvandva hai, nirmama hai, adeha hai, nirAlambI hai, nIrAga hai, nirdoSa hai, nirmUDha hai aura nirbhaya hai| aisA bhagavAna AtmA hI upAdeya hai / tAtparya yaha hai ki aisA nija bhagavAna AtmA hI apanApana sthApita karane yogya hai aura isI meM samA jAnA sAkSAt dharma hai // 43 // isake uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva ' tathA amRtAzIti meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo AtamA svaravyaMjanAkSara aMka ke samudAya se / sparza rasa gaMdha rUpa se ara ahita se aMdhakAra se / / bhUmi jala se anala se ara anila kI aNu rAzi se / digacakra se bhI rahita vaha nita rahe zAzvata bhAva se || 21 || yaha bhagavAna AtmA svara samUha, visarga aura vyaMjanAdi akSaroM se rahita, saMkhyA se rahita aura ahita se rahita zAzvata tattva hai| aMdhakAra se rahita yaha Atmatattva sparza, rasa, gaMdha aura rUpa se bhI rahita hai / inake alAvA pRthvI, jala, agni aura vAyu ke aNuoM se bhI rahita hai tathA sthUla dizAoM ke samUha se bhI rahita hai / tAtparya yaha hai ki dRSTi kA viSayabhUta bhagavAna AtmA akArAdi svaroM; ka, kha Adi 1. yogIndradeva, amRtAzIti, zloka 57
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra tathA hi hna (mAlinI) duraghavanakuThAraH prAptaduHkarmapAraH parapariNatidUraH praastraagaabdhipuurH| hatavividhavikAraH satyazarmAbdhinIraH sapadi samayasAraH pAtu mAmastamAraH / / 62 / / jayati paramatattvaM tattvaniSNAtapadma __ prabhamunihRdayAbje saMsthitaM nirvikAram / hatavividhavikalpaM kalpanAmAtraramyAd bhavabhavasukhaduHkhAnmuktamuktaM budhairyat / / 63 / / vyaMjanoM tathA visarga Adi sabhI akSaroM aura eka, do, tIna Adi saMkhyArUpa aMkoM se rahita hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki aMdhakAra aura ahita se rahita yaha anubhUtigamya zAzvata tattva akSara aura aMka vidyA se pakar3a meM Ane vAlA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki bhASA kI pakar3a se bAhara hai| sparza, rasa, rUpa, gaMdha aura pRthvI Adi paMcabhUtoM se rahita yaha Atmatattva indriyoM ke mAdhyama se bhI nahIM jAnA jA sktaa| indriyajJAna aura bhASA kI pakar3a meM na AnevAlA yaha bhagavAna AtmA to ekamAtra anubhUtigamya paramapadArtha hai||21|| isake uparAnta munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva 'tathAhi' likhakara sAta chanda svayaM prastuta karate haiN| unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) parapariNati se dUra aura duSkarma pAra hai| astamAra durvAra pApavana kA kuThAra hai|| rakSaka homamarAgodadhi kA pUra pAra jo| sukhasAgarajala nirvikAra hai samayasAra jo ||62|| jo samayasAra (zaddhAtmA) dRSTa pApoMrUpa vana kA chedana-bhedana karane ke lie kaThAra (kulhAr3A) ke samAna hai, duSkarmoM ke pAra ko prApta hai, para pariNati se dUra hai, jisane rAgarUpI sAgara ke pUra (bAr3ha) ko asta kiyA hai, jisane vividha vikAroM ko naSTa kara diyA hai, jo sacce sukha-sAgara kA jala hai aura jisane kAmabhAva ko asta kiyA hai| vaha samayasAra (zuddhAtmA) merI rakSA zIghra kre| isa chanda meM samayasArarUpa zuddhAtmA kI stuti karate hue usase rakSA karane kI prArthanA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ( mAlinI ) anizamatulabodhAdhInamAtmAnamAtmA sahajaguNamaNInAmAkaraM nijapariNatizarmAmbhodhimajjantamenaM tattvasAram / bhajatu bhavavimuktyai bhavyatAprerito yaH / / 64 / / kI gayI hai; kyoMki anaMtadukhoM se rakSA to ekamAtra samayasArarUpa AtmA ke Azraya se hI hotI hai / / 62 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) budhajana jinako kaheM kalpanAmAtra ramya hai sukha-dukha se rahita nitya jo nirvikAra hai / vividha vikalpa vihIna padmaprabha munivara mana meM jo saMsthita vaha paramatattva jayavaMta rahe nita // 63 // vaha paramatattva jayavaMta vartatA hai; jo padmaprabha munirAja ke hRdayakamala meM sthita hai, nirvikAra hai, jisane vividha vikalpoM kA hanana kara diyA hai aura jo bhava-bhava ke una sukha-dukhoM se mukta hai; jina sukha - dukhoM ko budhapuruSoM ne kalpanAmAtra ramya kahA hai| isa chanda meM usa samayasAra (zuddhAtmA) rUpa paramatattva ke jayavaMta vartane kI bAta kahI gaI hai, bhAvanA vyakta kI gaI hai; jo vikalpAtIta hai, sAMsArika sukha-duHkhoM se rahita hai aura munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva ke hRdaya meM virAjamAna hai; unakI zraddhA kA zraddheya hai aura unake dhyAna kA ekamAtra dhyeya hai / / 63 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra niyamasAra (rolA ) sarvatattva meM sAra magana jo nija pariNati meM sukhasAgara meM sadA khAna jo guNa maNiyoM kI / usa Atama ko bhajo nirantara bhavyabhAva se bhavyabhAvanA se prerita ho bhavya Atman ||64|| bhavyatA se prerita he nikaTa bhavyAtmAoM ! bhava se mukta hone ke lie nirantara usa AtmA ko bhajo; jo anupama jJAna ke AdhIna hai, sahaja guNamaNiyoM kI khAna hai, sarvatattvoM meM sArabhUta tattva hai aura jo nija pariNati ke sukhasAgara meM magna hai / / 64 / / isa chanda meM bhI bhavyAtmAoM ko saMsAra sukhoM se mukta hone ke lie anupama, jJAnAdhIna,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 zuddhabhAva adhikAra (dratavilaMbita) bhavabhogaparAGmukha he yate padamidaM bhavahetuvinAzanam / bhaja nijAtmanimagnamate punastava kimadhruvavastuni cintayA / / 65 / / samayasAramanAkulamacyutaM jananamRtyurujAdivivarjitam / sahajanirmalazarmasudhAmayaM samarasena sadA paripUjaye / / 66 / / (indravajrA) itthaM nijajJena nijAtmatattvamuktaM purA sUtrakRtA vizuddham / buddhvA ca yanmuktimupaiti bhavyastadbhAvayAmyuttamazarmaNe'ham / / 67 / / sahajaguNoMrUpI maNiyoM kI khAna, sarvatattvoM meM sArabhUta Atmatattva kI ArAdhanA karane kI preraNA dI gaI hai||64|| cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) bhavabhogoM se parAGgamukha bhavadukhanAzana hetu| dhruva nija Atama ko bhajo adhruva se kyA hetu||65|| bhava aura bhogoM se parAGgamukha he yati ! yaha dhruvapada saMsAra ke kAraNoM kA vinAza karanevAlA hai| nijAtmA meM magna hone kI bhAvanAvAle he yatigaNo ! isa dhruvapada ko hI bhajo; adhruva vastuoM kI cintA se tumheM kyA prayojana hai ? isa chanda meM saMsAra aura sAMsArika bhogoM se virakta santoM se yaha kahA gayA hai ki isa dukhamaya saMsAra ke kAraNoM ke abhAva kA hetubhUta trikAlIdhruva Atmatattva kI ArAdhanA karo, adhruva vinAzazIla vastuoM ke cintana se kyA prayojana hai ?||65 / / pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) janma mRtyu rogAdi se rahita anAkula Atma | amRtamaya acyuta amala maiM baMdUM zuddhAtma ||66|| jo anAkula hai, acyuta hai, janma-mRtyu-rogAdi se rahita hai, sahaja nirmala sukhAmRtamaya hai; usa samayasArarUpa zuddhAtmA ko maiM samatAbhAva se sadA pUjatA huuN| yahA~ TIkAkAra munirAja uttama puruSa meM bAta karate hue kaha rahe haiM ki maiM to sadA samatAbhAva se samayasArarUpa zuddhAtmA kI ArAdhanA karatA huuN| tAtparya yaha hai ki pratyeka AtmArthI ko nirantara nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanA caahie||66||
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ( vasantatilakA) AdyantamuktamanaghaM paramAtmatattvaM nirdvandvamakSayavizAlavaraprabodham / tadbhAvanApariNato bhuvi bhavyaloka: siddhiM prayAti bhavasaMbhavaduHkhadUrAm / / 68 / / chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai niyamasAra (dohA) sUtrakAra munirAja ne Atama diyo batAya / usase bhavi mukti laheM maiM pUjU~ mana lAya ||67 // isaprakAra nija AtmA ko jAnanevAle sUtrakAra AcArya kundakundadeva ne jisa nijAtmatattva kA nirUpaNa kiyA hai aura jise jAnakara bhavyajIva mukti kI prApti karate haiM; usa nijAtmatattva ko uttamasukha kI prApti hetu maiM bhAtA hU~ / isa chanda meM munirAja padmaprabhamaladhArideva uttama puruSa meM hI bAta karate hue kaha rahe haiM ki AtmA ke svarUpa ko bhalIbhAMti jAnanevAle AtmAnubhavI pUrvAcArya zrIkundakundadeva ne apane AtmA kA jo svarUpa batAyA hai; AtmA ke usa svarUpa ko jAnakara bhavyajIva muki kI prApti karate haiM; isalie maiM bhI uttama sukha kI prApti ke lie ukta nijAtmatattva kI bhAvanA bhAtA hU~ / / 67 / / sAtaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra rolA ) jJAnarUpa akSaya vizAla nirdvandva anUpama Adi-anta ara doSa rahita jo Atmatattva hai| usako pAkara bhavya bhavajanita bhrama se chUTeM usameM ramakara bhavya mukti ramaNI ko pAte ||68|| Adi - anta aura doSarahita jo akSaya, vizAla, uttama, jJAnasvarUpa, nirdvandva paramAtmatattva hai; jagata meM jo bhavyajana usa paramAtmatattva kI bhAvanArUpa pariNamita hote haiM; ve bhavyajana bhavajanita du:kha se dUra muktirUpa siddhi ko prApta karate haiM / ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki paramAtmatattva kI bhAvanA se bhavyajana bhavajanita duHkhoM se mukti prApta karate haiN| isalie sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM ko paramAtmatattva kI bhAvanA ko bhAnA cAhie / / 68 / /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra NiggaMthoNIrAgo Nissallo syldosnnimmukko| NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimmado appA / / 44 / / nirgrantho nIrAgo niHzalya: skldossnirmuktH|| ni:kAmo ni:krodho nirmAno nirmadaH AtmA / / 44 / / atrApi zaddhajIvasvarUpamaktam / bAhyAbhyantaracaturviMzatiparigrahaparityAgalakSaNatvAnirgranthaH / sklmohraagdvessaatmkcetnkrmaabhaavaanniiraagH| nidAnamAyAmithyAzalyatrayAbhAvAnni:zalyaH / zuddhanizcayanayena zuddhajIvAstikAyasya dravyabhAvanokarmAbhAvAt sakaladoSanirmuktaH / zuddhanizcayaneyana nijaparamatattve'pi vAJchAbhAvAnni:kAmaH / nizcayanayena prazastAprazastasamastadravyapariNaterabhAvAnni:krodhaH / nizcayanayena sadA paramasamarasIbhAvAtmakatvAnirmAnaH / nishcynyenniHshessto'ntrmukhtvaannirmdH| uktaprakAravizuddhasahajasiddhanityanirAvaraNanijakAraNasamayasArasvarUpamupAdeyamiti / vigata gAthA meM AtmA ko nirdaNDAdirUpa se nirUpita kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM ukta AtmA ko nirgrathAdi vizeSaNoM ke mAdhyama se spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) nirgrantha hai nIrAga hai ni:zalya hai nirdoSa hai| nirmAna-mada yaha AtamA niSkAma hai niSkrodha hai||44|| yaha AtmA nirgrantha hai, nIrAga hai, niHzalya hai, sarva doSoM se rahita hai, niSkAma hai, niSkrodha hai, nirmAna hai aura nirmada hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ isa gAthA meM bhI jIva ke zuddhasvarUpa kA kathana kiyA gayA hai| zuddhajIva bAhyAbhyantara caubIsa prakAra ke parigrahoM ke parityAgasvarUpa (abhAvasvarUpa) hone se nirgrantha hai; sampUrNa moha-rAga-dveSAtmaka cetana karmoM (bhAvakarmoM) ke abhAva se nIrAga hai; mAyA, mithyAtva aura nidAna hna ina zalyoM ke abhAva se niHzalya hai| zuddhanizcayanaya se zuddhajIvAstikAya ke dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma kA abhAva hone se zuddhajIva sarvadoSavimukta hai| zuddhanizcayanaya se use nijaparamatattva kI bhI vAMchA nahIM hai; isakAraNa vaha zuddha jIva niSkAma hai| nizcayanaya se prazasta-aprazasta samasta paradravyapariNati ke abhAva se niSkrodha, sadA paramasamarasIbhAvasvarUpa hone se niSkAma aura niHzeSarUpa se (pUrNataH) antarmukha hone se nirmada hai| uparyukta vizuddha, sahajasiddha, nityanirAvaraNa, nijakAraNasamayasAra svarUpa bhagavAna AtmA upAdeya hai|"
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra ( maMdAkrAntA ) ityucchedAtparapariNateH kartRkarmAdibhedabhrAntidhvaMsAdapi ca sucirAllabdhazuddhAtmatattvaH / saJcinmAtre mahasi vizade mUcchitazcetano'yaM sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta eva / / 22 / / 1 ukta gAthA meM paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta paramapAriNAmikabhAva rUpa bhagavAna AtmA nirgranthAdi jo bhI vizeSaNa diye gaye haiM; ve sabhI dravyasvabhAva ke haiM, paryAya ke nahIM / tAtparya yaha hai ki mithyAtva aura krodhAdi aMtaraMga parigraha vartamAna paryAya meM hone para bhI dravyasvabhAva meM nahIM hai| ukta dravyasvabhAva meM apanApana sthApita hone se samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa nirmala paryAya pragaTa hotI hai aura mithyAdarzana - jJAna - cAritrarUpa vikArI paryAyoM kA paryAya meM bhI abhAva ho jAtA hai // 44 // isake bAda 'tathA zrImad amRtacandrasUri ne bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( manaharaNa kavitta ) isa bhA~ti parapariNati kA uccheda kara / karatA-karama Adi bhedoM ko miTA diyA || isa bhA~ti AtamA kA tattva upalabdha kara / kalpanAjanya bhedabhAva ko miTA diyA || aisA yaha AtamA cinmAtra niramala | niyamasAra sukhamaya zAntimaya teja apanA liyA || ApanI hI mahimAmaya parakAzamAna | rahegA anaMtakAla jaisA sukha pA liyA ||22|| parapariNati ke uccheda aura kartA, karma Adi bhedoM kI bhrAnti ke nAza se jisane zuddhAtmatattva upalabdha kiyA hai; aisA vaha AtmA caitanyamAtrarUpa nirmala teja meM lIna hotA huA apanI hI sahaja mahimA meM prakAzamAnarUpa se sadA mukta hI rahegA / isaprakAra isa chanda meM yaha batAyA gayA hai ki jisa AtmA ne parapariNati ke uccheda aura kartA-karma saMbaMdhI bhrAnti ke nAza se zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA ko upalabdha kiyA hai; vaha AtmA svayaM meM hI samA jAyegA aura duHkhoM se sadA hI mukta rahegA, prakAzamAna rahegA / / 22 / / 1. pravacanasAra : tattvapradIpikA, chanda 8
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra tathA hi hra ( maMdAkrAMtA ) jJAnajyoti: prahataduritadhvAntasaMghAtakAtmA nityAnandAdyatulamahimA sarvadA mUrtimuktaH / svasminnuccairavicalatayA jAtazIlasya mUlaM yastaM vande bhavabhayaharaM mokSalakSmIzamIzam / / 69 / / vaNNarasagaMdhaphAsA thIpuMsaNauMsayAdipajjAyA / saMThANA saMhaNaNA savve jIvassa No saMti / / 45 / / arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaddaM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMThANaM / / 46 / / 121 isake bAda padmaprabhamaladhArideva svayaM eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( manaharaNa kavitta ) jJAnajyoti dvArA pAparUpI aMdhakAra kA nAzaka dhruva nitya Ananda kA hai dhAraka jo // amUratika AtamA atyanta avicala | svayaM meM hI uttama suzIla kA hai kAraka jo // bhavabhayaharaNa pati mokSalakSmI kA ati / aizvaryavAna nitya Atama vilAsI jo / / karatA hU~ vaMdanA maiM Atmadeva kI sadA / alakha akhaNDa piNDa caNDa avinAzI jo / / 69 / / jJAnajyoti dvArA pAparUpI aMdhakAra samUha kA nAzaka, nityAnandAdi atula mahimA kA sadA dhAraka jo amUrtika AtmA svayaM meM atyanta avicalapane se uttamazIla kA mUla hai; usa bhavabhaya ko haranevAle mokSa lakSmI ke aizvaryavAna svAmI nijakAraNaparamAtmA ko maiM vaMdana karatA huuN| madhya maMgalAcaraNa ke rUpa meM samAgata isa chanda meM trikAlI dhruva kAraNaparamAtmArUpa nija bhagavAna AtmA ko namaskAra kiyA gayA hai; kyoMki ajJAnarUpa aMdhakAra kA nAza apane AtmA meM apanApana lAne, usI ko nijarUpa jAnane aura usI meM samA jAne se hI hotA hai / / 69 / / vigata gAthA meM jisa zuddhAtmA ko nirgranthAdirUpa batAyA gayA thA; aba ina gAthAoM meM zuddhAtmA ko varNAdi se rahita arasa- arUpAdirUpa batAte haiM / usI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 niyamasAra varNarasagaMdhasparzAH striipuNnpuNskaadipryaayaaH| saMsthAnAni saMhananAni sarve jIvasya no santi / / 45 / / arasamarUpamagaMdhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnIhyaliMgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnam / / 46 / / iha hi paramasvabhAvasya kAraNaparamAtmasvarUpasya samastapaudgalikavikArajAtaM na samastItyuktam / nizcayena varNapaMcakaM, rasapaMcakaM, gandhadvitayaM, sparzASTakaM, strIpuMnapuMsakAdivijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyA:, kubjAdisaMsthAnAni, vajrarSabhanArAcAdisaMhananAni vidyate pudgalAnAmeva, na jIvAnAm / saMsArAvasthAyAM saMsAriNo jIvasya sthAvaranAmakarmasaMyuktasya karmaphalacetanA bhavati, trasanAmakarmasanAthasya kAryayutakarmaphalacetanA bhavati / kAryaparamAtmana: kAraNaparamAtmanazca zuddhajJAnacetanA bhavati / ata eva kAryasamayasArasya vA zuddhajJAnacetanA sahajagAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) sparza rasa gaMdha varNa evaM saMhanana saMsthAna bhii| nara, nAri evaM napuMsaka liMga jIva ke hote nhiiN||45 / / caitanyaguNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai| jAno aliMgagrahaNa ise yaha arnidiSTa azabda hai||46|| varNa, rasa, gaMdha, sparza aura strIveda, puruSaveda, napuMsakadeva Adi paryAyeM tathA saMsthAna aura saMhanana hai ye saba jIva ke nahIM haiN| isa jIva ko arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, azabda aura cetanA guNavAlA, anirdiSTa saMsthAna aura aliMgagrahaNa jaano| ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ ina do gAthAoM meM aisA kahA hai ki paramasvabhAvabhUta kAraNaparamAtmA kA svarUpa samasta paudgalika vikAra samUha se rahita hai| nizcaya se pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha, ATha sparza aura strI, puruSa, napuMsakAdi vijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyeM tathA kubjAdi saMsthAna, vajrarSabhanArAcAdi saMhanana pudgaloM ke hI haiM, jIvoM ke nhiiN| saMsAradazA meM sthAvara nAmakarmayukta saMsArI jIvoM ke arthAt sthAvara jIvoM ke karmaphalacetanA hotI hai, trasanAmakarmayukta saMsArI jIvoM ke arthAt trasa jIvoM ke kArya sahita arthAt karmacetanA sahita karmaphalacetanA hotI hai| kAryaparamAtmA aura kAraNaparamAtmA ke zuddhajJAnacetanA hotI hai| isI se kAryasamayasAra athavA kAraNasamayasAra ko sahajaphala rUpa zuddhajJAnacetanA hotI hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra phalarUpA bhavati / ata: sahajazuddhajJAnacetanAtmAnaM nijakAraNaparamAtmAnaM saMsArAvasthAyAM muktAvasthAyAM vA sarvadaikarUpatvAdupAdeyamiti he ziSya tvaM jAnIhi iti / 123 isalie sahajazuddhajJAnacetanAsvarUpa nija kAraNaparamAtmA saMsArAvasthA meM yA muktAvasthA meM sarvadA eka hone se upAdeya hai hna aisA he ziSya tU jAna !" ukta do gAthAoM meM samAgata dUsarI gAthA, vahI bahucarcita gAthA hai, jo AcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM meM prApta hotI hai / samayasAra meM 49vIM, pravacanasAra meM 172vIM, paMcAstikAya meM 127vIM, aSTapAhur3a ke bhAvapAhur3a meM 64vIM aura isa niyamasAra meM 46vIM gAthA ke rUpa meM hai / AcArya 'kundakunda ke granthoM ke atirikta anya granthoM meM bhI yaha gAthA pAI jAtI hai| dhavala ke tIsare bhAga meM bhI yaha gAthA hai / padmanandipaMcaviMzatikA evaM dravyasaMgrahAdi meM yaha udghRta kI gaI hai| isaprakAra AtmA kA svarUpa pratipAdana karanevAlI yaha gAthA jinAgama kI sarvAdhika mahattvapUrNa gAthA hai / AcArya kundakunda kRta samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM isa gAthA kA artha karate hue AcArya amRtacandra arasa, arUpa, agaMdha, avyakta aura azabda padoM ke chaha-chaha artha karate haiM aura anirdiSTa-saMsthAna pada ke cAra artha karate haiM; kintu unhoMne aliMgagrahaNa pada kA artha sAmAnya sA karake hI chor3a diyA hai| pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM aliMgagrahaNa pada para jora diyA hai, usake 20 artha kiye haiM / samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya hna ina tInoM graMthoM para AcArya amRtacandra ne saMskRta bhASA meM jo TIkAyeM likhIM, unameM se kisI bhI TIkA meM isa gAthA kA artha karate samaya cetanAguNa ke saMbaMdha meM vizeSa vistAra nahIM kiyA hai; kintu yahA~ isa gAthA kA artha karate samaya munirAja padmaprabhamaladhArideva kA dhyAna isI pada para kendrita haiM, zeSa padoM para vizeSa prakAza nahIM ddaalaa| isake pUrva kI gAthA ke artha meM hI isa gAthA ke arasAdi vizeSaNoM ko samAhita kara liyA hai; kyoMki ukta gAthA meM bhI to yahI kahA hai ki AtmA meM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza nahIM hai aura isameM bhI yahI kahA jA rahA hai ki AtmA arasa, arUpa, agaMdha aura asparza hai / isIprakAra anya vizeSaNoM ke bAre meM bhI vicAra kara lenA caahie| cetanAguNa vizeSaNa ke saMdarbha meM yahA~ cetanA ke bheda karmacetanA, karmaphalacetanA aura jJAnacetanA kI carcA vistAra se kI hai / kahA gayA hai ki sthAvara jIvoM ke karmaphalacetanA kI pradhAnatA hai; kyoMki sahaja puNyapApa ke yoga se unheM jo bhI saMyoga prApta hote haiM, saMyogI bhAva arthAt moha-rAga-dveSabhAva hote haiM; ve to unheM hI bhogate rahate haiM, unakA hI vedana karate rahate haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tathA coktamekatvasaptatau hra ( maMdAkrAMtA ) AtmA bhinnastadanugatimatkarma bhinnaM tayoryA pratyAsatterbhavati vikRtiH sA'pi bhinnA tathaiva / kAlakSetrapramukhamapi yattacca bhinnaM mataM me bhinnaM bhinnaM nijaguNakalAlaMkRtaM sarvametat / / 23 / / niyamasAra trasa jIvoM ke karmacetanA sahita karmaphalacetanA kI pradhAnatA hotI hai; kyoMki para meM ekatva-mamatva hone se ve unameM kucha na kucha karane aura unheM bhogane ke bhAvoM meM ulajhe rahate haiM / TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM likhA gayA hai ki kAraNaparamAtmA aura kAryaparamAtmA ko zuddhajJAnacetanA hotI hai| yaha to spaSTa hI hai ki kAraNaparamAtmA to usa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ko kahate haiM ki jo nigoda se lekara mokSa taka ke sabhI jIvoM ke sadA vidyamAna hai| yahI kAraNa hai ki vaha zuddhajJAnacetanA sabhI jIvoM meM vidyamAna hai aura sabhI ko parama upAdeya hai; kyoMki usake Azraya se hI yaha saMsArI AtmA siddha banatA hai / ukta kAraNaparamAtmA ke Azraya se jo arahaMta-siddharUpa paramAtma dazA pragaTa hotI hai; use kAryaparamAtmA kahate haiM / isaprakAra hama dekhate haiM ki yahA~ karmacetanA aura karmaphalacetanA kI mukhyatAvAle ajJAnI jIvoM aura zuddhajJAnacetanAvAle arahaMta - siddharUpa pUrNa jJAniyoM kI carcA to kI; kintu sAdhakadazA meM vidyamAna jIvoM kI bAta nahIM kI // 45-46 / / munirAja padmaprabhamaladhArideva isake bAda 'tathA ekatvasaptati meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (rolA ) jar3a karmoM se bhinna AtamA hotA hai jyoM / bhAvakarma se bhinna AtamA hotA hai tyoM / / sabhI svayaM ke guNa-paryAyoM se abhinna haiM / paradravyoM se bhinna sadA saba hI hote haiM ||23|| AcArya padmanandI kahate haiM ki merA mata (mantavya) aisA hai ki jisaprakAra AtmA bhinna hai aura usakA anugamana karanevAlA karma bhinna hai; usIprakAra AtmA aura karma kI ati nikaTatA se jo vikAra hotA hai, vaha bhI AtmA se bhinna hI hai tathA kAla-kSetrAdika jo bhI haiM, ve sabhI AtmA se bhinna haiM / apanI-apanI guNa kalA se alaMkRta ye sabhI bhinna-bhinna hI haiM / tAtparya yaha hai ki apane-apane guNa-paryAyoM se abhinna sabhI dravya paraspara atyanta bhinna-bhinna haiM / 1. padmanandipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, chanda 79
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 zuddhabhAva adhikAra tathA hi hra (mAlinI) asati ca sati bandhe zuddhajIvasya rUpAd rahitamakhilamUrttadravyajAlaM vicitram / iti jinapativAkyaM vakti zuddhaM budhAnAM bhuvanaviditametadbhavya jAnIhi nityam / / 7 / / jArisiyA siddhappA bhavamalliya jIva tArisA hoti / jaramaraNajammamukkA aTThaguNAlaMkiyA jeNa / / 47 / / yAdRzA: siddhAtmAno bhavamAlInA jIvAstAdRza bhvnti| jarAmaraNajanmamuktA aSTaguNAlaMkRtA yena / / 47 / / isaprakAra ekatvasaptati ke isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yahI kahA gayA hai ki sabhI padArtha apane guNa-paryAyoM se abhinna aura paradravya aura unake guNa-paryAyoM se pUrNata: bhinna haiN| yaha to ThIka; kintu karmodaya ke nimittapUrvaka honevAle moha-rAga-dveSAdi bhAvoM se bhI yaha AtmA bhinna hI hai| ata: AtmArthI bhAI-bahinoM kA yaha parama kartavya hai ki ve parapadArthoM meM saMlagna upayoga ko vahA~ se haTAkara nija bhagavAna AtmA meM lagAveM||23|| isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chaMda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (rolA) are baMdha ho athavA na ho zuddhajIva to| sadA bhinna hI vividha mUrta dravyoM se jaano|| budhapuruSoM se kahe hue jinadeva vacana is| paramasatya ko bhavya AtamA tuma pahicAno ||70|| baMdha ho yA na ho arthAt cAhe baMdhAvasthA ho, cAhe mokSAvasthA ho hna donoM hI avasthAoM meM anekaprakAra ke mUrta padArthoM ke samUha zuddhajIva ke rUpa se atyanta bhinna haiN| budhapuruSoM se kahA huA jinadeva kA aisA zuddhavacana hai| jagaprasiddha isa paramasatya ko he bhavya! tU sadA jaan| isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki he bhavyajIvo ! jinadeva dvArA kahe gaye isa jagaprasiddha paramasatya ko jAno, pahicAno ki hara hAlata meM yaha zuddha AtmA anekaprakAra ke samasta paradravyoM se bhinna hai| aise jJAna-zraddhAna se, AcaraNa se anaMta atIndriya AnaMda kI prApti hotI hai / / 70 / / vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki AtmA meM varNAdi bhAva nahIM haiM, vaha arasa-arUpAdi bhAvoM se saMyukta cetanAguNavAlA hai; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki zuddhadravyArthikanaya kI dRSTi se saMsArI aura siddha jIvoM meM kucha bhI antara nahIM hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra zuddhadravyArthikanayAbhiprAyeNa saMsArijIvAnAM muktajIvAnAM vizeSAbhAvopanyAsoyam / ye kecid atyAsannabhavyajIvA: te pUrvaM saMsArAvasthAyAM saMsAraklezAyAsacittA: santa: sahajavairAgyaparAyaNA: dravyabhAvaliMgadharAH paramaguruprasAdAsAditaparamAgamAbhyAsena siddhakSetraM pariprApya nirvyAbAdhasakalavimalakevalajJAnakevaladarzanakevalasukhakevalazaktiyuktA: siddhAtmAna: kAryasamayasArarUpAH kAryazuddhA: / te yAdRzAstAdRzA eva bhavinaH zuddhanizcayanayena / yena kAraNena tAdRzAstena jarAmaraNajanmamuktA: samyaktvAdyaSTaguNapuSTituSTAzceti / 126 (anuSTubh ) prAgeva zuddhatA yeSAM sudhiyAM kudhiyAmapi / nayena kenacitteSAM bhidAM kAmapi vedmyaham / / 71 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) ATha se haiM alaMkRta ara janma-maraNa- jarA nahIM / haiM siddha jaise jIva tyoM bhavalIna saMsArI kahe ||47 || jaise siddha jIva janma, maraNa aura jarA se mukta tathA ATha guNoM se alaMkRta haiM; vaise hI tuma bhavalIna saMsArI jIvoM ko jAno / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha kathana zuddhadravyArthikanaya ke abhiprAya se saMsArI jIva aura mukta jIvoM meM antara na hone kA hai / jo koI atyAsanna bhavyajIva; pahale saMsArAvasthA meM saMsArakleza se thake cittavAle hote hue sahaja vairAgyaparAyaNa hone se dravyaliMga aura bhAvaliMga ko dhAraNa karake, paramaguru ke prasAda se prApta paramAgama ke abhyAsa dvArA siddhakSetra ko prApta karake, avyAbAdha sakala vimala kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevalavIrya yukta siddha ho gaye haiM; ve siddhAtmA kAryasamayasArarUpa haiM, kAryasiddha haiN| jisaprakAra ve siddha bhagavAna zuddha haiM; usIprakAra zuddhanizcayanaya se saMsArI jIva bhI zuddha haiN| jisakAraNa se arthAt jisa apekSA se ve saMsArI jIva siddhasamAna haiM; usIkAraNa se arthAt usI apekSA se ve saMsArI jIva janma-jarA-maraNa se rahita haiM aura samyaktvAdi ATha guNoM kI puSTi se tuSTa haiN|" ukta gAthA meM paramazuddhanizcayanaya kI dRSTi se saMsArI aura siddha jIvoM meM koI antara nahIM hai; kyoMki sabhI jIvoM ke dravyasvabhAva meM to koI antara hai hI nahIM aura vartamAna paryAyoM meM jo antara hai, yaha naya una paryAyoM ko grahaNa nahIM karatA / ataH paramazuddhanizcayanaya kI dRSTi se saMsArI aura siddhoM meM koI antara nahIM hai hna yaha batAyA gayA hai || 47 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 zuddhabhAva adhikAra asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhppaa| jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI nneyaa||48|| azarIrA avinAzA atIndriyA nirmalA vishuddhaatmaanH| yathA lokAgre siddhAstathA jIvA: saMsRtau jJeyAH / / 48 / / TIkAkAra munirAja isa gAthA kI TIkA ke anta meM eka chanda likha rahe haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (dohA) pahale se hI zuddhatA jinameM pAI jaay| una sudhijana kudhijanoM meM kucha bhI aMtara naay|| kisa naya se antara karU~ unameM samajha na Aya| maiM pU~chU isa jagata se deve koI batAya ||71|| jina subuddhiyoM ko tathA kubuddhiyoM ko pahale se hI zuddhatA vidyamAna hai to maiM una subuddhiyoM aura kubuddhiyoM meM antara kisa naya se jAneM? ukta chanda meM bhASA to aisI hai ki jaise TIkAkAra munirAja zrI ko usa naya kA patA nahIM hai ki jisa naya se subuddhi aura kubuddhiyoM meM mahAna antara hai; para bAta aisI nahIM hai| aisA kahakara ve yaha kahanA cAhate haiM ki jaba paramazuddhanizcayanaya kI svabhAvadRSTi hI paramArtha hai arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpamokSamArga aura mokSa kI utkRSTatama sAdhaka hai to maiM vyavahAranayAzrita paryAyadRSTi se kyoM devU, paryAyadRSTi ko mukhya kyoM karU~? tAtparya yaha hai ki yadi samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti karanI hai to sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM ko paramazuddhanizcayanaya kI isa svabhAvagrAhI paramArthadRSTi ko hI mukhya karanA caahie||7|| vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki dravyadRSTi se saMsArI aura siddha jIvoM meM koI antara nahIM hai; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki kAryasamayasAra aura kAraNasamayasAra meM koI antara nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) zuddha avinAzI atIndriya adeha nirmala siddha jyoN| lokAna meM jaise virAje jIva haiM bhavalIna tyoM||48|| jisaprakAra lokAgra meM sthita siddha bhagavAna azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala aura vizuddhAtmA haiM; usIprakAra sabhI saMsArI jIvoM ko jaano|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 niyamasAra ayaM ca kAryakAraNasamayasArayorvizeSAbhAvopanyAsaH / nizcayena paMcazarIraprapaMcAbhAvAdazarIrAH, nizcayena naranArakAdiparyAyaparityAgasvIkArAbhAvAdavinAzAH, yugapatparamatattvasthitasahajadarzanAdikAraNazuddhasvarUpaparicchittisamarthasahajajJAnajyotirapahastitasamastasaMzayasvarUpatvAdatIndriyAH, malajanakakSAyopazamikAdivibhAvasvabhAvAnAmabhAvAnnirmalA:, dravyabhAvakarmAbhAvAt vizuddhAtmAna: yathaiva lokAgre bhagavantaH siddhaparameSThinastiSThanti, tathaiva saMsRtAvapi amI kenacinizcayabalena saMsArijIvAH zuddhA iti / (zArdUlavikrIDita) zuddhAzuddhavikalpanA bhavati sA mithyAdRzi pratyahaM zuddhaM kAraNakAryatattvayugalaM samyadRzi pratyaham / itthaM ya: paramAgamArthamatulaM jAnAti sadRka svayaM sArAsAravicAracArughiSaNA vandAmahe taM vayam / / 72 / / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha kAryasamayasAra aura kAraNasamayasAra meM koI antara na hone kA kathana hai| jisaprakAra lokAgra meM siddha bhagavAna nizcaya se pA~ca zarIroM ke prapaMca ke abhAva ke kAraNa azarIrI haiM, nara-nArakAdi paryAyoM ke tyAga-grahaNa ke abhAva ke kAraNa avinAzI haiM, paramatattva meM sthita sahajadarzana-jJAnarUpa kAraNazuddhasvarUpa ko yugapada jAnane meM samartha sahajajJAnajyoti ke dvArA jisameM se samasta saMzaya dUra kara diye gaye haiM hna aise svarUpavAle hone ke kAraNa atIndriya haiM, malajanaka kSAyopazamika vibhAvasvabhAva ke abhAva ke kAraNa nirmala aura dravya-bhAvakarmoM ke abhAva ke kAraNa vizuddhAtmA haiM; usIprakAra saMsArI jIva bhI kisI naya ke bala se zuddha haiN|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jisaprakAra siddha bhagavAna pA~ca zarIroM se rahita hone ke kAraNa azarIrI, nara-nArakAdi paryAyoM ke grahaNa-tyAga se rahita hone ke kAraNa avinAzI, saMzayarahita pratyakSajJAna ke dhArI hone se atIndriya, vibhAvasvabhAva ke abhAva ke kAraNa nirmala aura dravya-bhAvakarma ke abhAva ke kAraNa vizuddhAtmA haiM; usIprakAra saMsArI jIva bhI paramazuddhanizcayanaya se satata zuddha hI haiM / / 48 / / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) zuddha hai yaha AtamA athavA azuddha ise kheN| ajJAni mithyAdRSTi ke aise vikalpa sadA rheN| kArya-kAraNa zuddha sArAsAragrAhI buddhi se| jAnate saddRSTi unakI vaMdanA hama nita kreN||72||
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 129 ede savve bhAvA vavahAraNayaM pahucca bhaNidA hu / savve siddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jIvA / / 49 / / ete sarve bhAvA vyavahAranayaM pratItya bhaNitAH khalu / sarve siddhasvabhAvAH zuddhanayAt saMsRtau jIvAH / / 49 / / nizcayavyavahAranayayorupAdeyatvapradyotanametat / ye pUrvaM na vidyante iti pratipAditAste sarve vibhAvaparyAyAH khalu vyavahAranayAdezena vidyante / saMsRtAvapi ye vibhAvabhAvaizcaturbhiH pariNatAH santastiSThanti api ca te sarve bhagavatAM siddhAnAM zuddhaguNaparyAyaiH sadRzAH zuddhanayAdezAditi / mithyAdRSTiyoM ko AtmA zuddha hai yA azuddha hai hna isaprakAra kI viparIta kalpanAyeM nirantara huA karatI haiM; kintu samyagdRSTi jIva ko aisA nizcaya hotA hai ki kAraNatattva aura kAryatattva hna donoM zuddha haiN| isaprakAra paramAgama ke anupama artha ko jo samyagdRSTi jIva sArAsAra kI vicAra vAlI buddhi se svayaM ko jAnatA hai; hama saba usakI vaMdanA karate haiN| isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki mithyAdRSTi ajJAnI jIva apekSAoM ko na samajhane ke kAraNa AtmA zuddha hai yA azuddha hra isaprakAra ke vikalpoM meM ulajhe rahate haiM; parantu samyagdRSTi jIvoM ko syAdvAda meM pravINatA hone se ve jAnate haiM ki kAraNasamayasAra (trikAlI dhruva AtmA) aura kAryasamayasAra (arahaMta-siddha bhagavAna) hna donoM hI zuddha haiM / isaprakAra sAra aura asAra ko jAnane kI buddhi ke dhanI jJAniyoM kI hama vaMdanA karate haiM / / 72 / / vigata gAthA meM siddhoM ke samAna saMsArI jIva bhI svabhAva se zuddha hI haiM hna yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM ukta tathya ko nizcaya - vyavahAranaya kI bhASA meM prastuta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) vyavahAranaya se kahe haiM ye bhAva saba isa jIva ke / para zuddhanaya se siddhasama haiM jIva saMsArI sabhI // 49 // ukta sabhI bhAva vyavahAranaya se saMsArI jIvoM meM kahe gaye haiM, kintu zuddhanizcayanaya se to saMsAra meM rahanevAle sabhI jIva siddhasvabhAvI hI haiM, siddhoM ke samAna hI haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha kathana nizcaya-vyavahAranayoM kI upAdeyatA kA prakAzana karanevAlA hai| pahale jina vibhAva paryAyoM ke bAre meM aisA kahA gayA thA ki ve vidyamAna nahIM haiM; ve saba vibhAvaparyAyeM vyavahAranaya kI apekSA se dekheM to vidyamAna hI haiM / isIprakAra jina audayikAdi vibhAvabhAvavAle jIvoM ko vyavahAranaya se saMsArI kahA gayA thA; ve sabhI saMsArI zuddhanaya se zuddha guNa aura zuddha paryAyavAle hone se siddhoM ke samAna hI haiN|' ""
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra ( mAlinI ) vyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadavyAmiha nihitapadAnAM haMta hastAvalaMba: / tadapi paramamarthaM ciccamatkAramAtraM paravirahitamaMtaH pazyatAM naiSa kiMcit / / 24 / / isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI bAta spaSTa kI gaI hai ki yadyapi dravya-paryAyAtmaka vastu kA svarUpa samajhane ke lie vyavahAranaya kI upayogitA hai; kyoMki vyavahAranaya kA viSaya bhI loka meM vidyamAna hai; tathApi vyavahAranaya ke viSayabhUta pakSa ke Azraya se dharma pragaTa nahIM hotA, samyagdarzana - jJAna - cAritra kI utpatti nahIM hotI / ataH usake viSaya ko bhalIbhAMti jAnakara, usameM se apanApana tor3akara, paramazuddha-nizcayanaya ke viSayabhUta apane AtmA meM hI apanApana sthApita karanA cAhie ||49|| niyamasAra isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA AcArya amRtacandradeva ne bhI kahA hai hna aisA kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai (rolA ) jyoM durbala ko lAThI hai hastAvalamba tyoM / upayogI vyavahAra sabhI ko aparamapada meM // para upayogI nahIM raMca bhI una logoM ko / jo ramate haiM parama-artha cinmaya cidghana meM ||24|| yadyapi kheda hai ki jinhoMne pahalI padavI meM paira rakhA hai, unake lie vyavahAranaya hastAvalamba hai, hAtha kA sahArA hai; tathApi jo paradravyoM aura unake bhAvoM se rahita, caitanyacamatkAramAtra parama- artha ko antara meM avalokana karate haiM, usakI zraddhA karate haiM, usameM lIna hokara cAritrabhAva ko prApta hote haiM; unheM yaha vyavahAranaya kucha bhI prayojanavAna nahIM hai / jisaprakAra bImArI se uThe azakta vyakti ko kamajorI ke kAraNa calane-phirane meM lAThI kA sahArA lenA par3atA hai; para usakI bhAvanA to yahI rahatI hai ki kaba isa lAThI kA Azraya chUTe | vaha yaha nahIM cAhatA ki mujhe sadA hI yaha sahArA lenA pdd'e| usIprakAra nicalI dazA meM vyavahAra kA sahArA lete hue bhI koI AtmArthI yaha nahIM cAhatA ki use sadA hI yaha sahArA lenA pdd'e| vaha to yahI cAhatA hai ki kaba isakA Azraya chUTe aura maiM apane meM samA jAU~ / basa yahI bhAva ukta chanda meM vyakta kiyA gayA hai ||24|| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 5
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra tathA hi hra (svAgatA ) zuddhanizcayayena vimuktau saMsRtAvapi ca nAsti vizeSaH / evameva khalu tattvavicAre zuddhatattvarasikAH pravadanti / / 73 / / puvvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have appA / / 50 / / pUrvoktasakalabhAvAH paradravyaM parasvabhAvA iti heyAH / svakadravyamupAdeyaM antastattvaM bhavedAtmA / / 50 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) saMsArI ara siddha meM antara nahIM hai raMca / zuddhatattva ke rasikajana batalAte yaha marma ||73 || 131 zuddhanizcayanaya se mukti aura saMsAra meM koI antara nahIM hai| zuddhatattva ke rasikajana zuddhatattva kI mImAMsA karate hue aisA hI kahate haiM / ukta chanda meM yahI kahA gayA hai ki zuddhatattva ke rasikajanoM kI dRSTi zuddhanayapradhAna hotI hai / ataH ve to zuddhatattva kI prApti kI preraNA dete hue kahate haiM ki saMsArI aura siddhoM meM koI antara nahIM hai / / 73 / / vigata gAthA meM kahA gayA hai ki pUrvokta varNAdi sabhI bhAva yadyapi vyavahAranaya se jIva ke kahe gaye haiM; tathApi zuddhanaya se saMsAra meM rahanevAle sabhI jIva siddhoM ke samAna svabhAvavAle hI haiM aura aba isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki pUrvokta sabhI bhAva parasvabhAva hone se paradravya haiM; isalie heya haiM aura antaH tattvarUpa svadravya upAdeya haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) haiM ye parabhAva saba hI kyoMki ye paradravya haiN| Adeya antastattva Atama kyoMki vaha svadravya hai // 50 // pUrvokta sabhI bhAva parasvabhAva haiM, paradravya haiM; isalie heya haiM tathA antaH tattvarUpa AtmA svadravya hai; ata: upAdeya hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 niyamasAra heyopAdeyatyAgopAdAnalakSaNakathanamidam / ye kecid vibhAvaguNaparyAyAste pUrva vyavahAranayAdezAdupAdeyatvenoktA: zuddhanizcayanayabalena heyA bhavanti / kuta: ? parasvabhAvatvAt, ata eva paradravyaM bhavati / sakalavibhAvaguNaparyAyanirmuktaM zuddhAntastattvasvarUpaM svadravyamupAdeyam / asya khalu sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakasya zuddhAntastattvasvarUpasyAdhAraH sahajaparamapAriNAmikabhAvalakSaNakAraNasamayasAra iti| tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiHhna zArdUlavikrIDita) siddhAnto'mudAttacittacaritairmokSArthibhiH sevyatAM zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyotiH sadaivAsmyaham / ete ye tu samullasaMti vividhA bhAvA: pRthaglakSaNA ste'haM nAsmi yato'tra te mama paradravyaM samagrA api // 25 // isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha heyopAdeya athavA tyAga-grahaNa ke svarUpa kA kathana hai| pahale 49vIM gAthA meM jina vibhAva guNaparyAyoM ko vyavahAranaya se upAdeya kahA thA; ve sabhI vibhAvaguNaparyAyeM zuddhanizcayanaya se heya haiM; kyoMki ve para-svabhAva haiM; isalie paradravya haiN| tathA sabhI prakAra kI vibhAvaguNaparyAyoM se rahita zuddha anta:tattvarUpa apanA AtmA svadravya hone se upAdeya hai| vastuta: bAta yaha hai ki sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra, sahajaparamavItarAgasukhAtmaka zuddha anta:tattvasvarUpa svadravya kA AdhAra sahajaparamabhAvalakSaNavAlA kAraNasamayasAra hai|" isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki para aura paryAya se rahita, paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta, trikAlIdhruva apanA AtmA hI ekamAtra upAdeya hai, apanApana sthApita karane yogya hai, ArAdhanA karane yogya hai, dhyAna kA dhyeya hai| ata: samasta jagata se dRSTi haTAkara ekamAtra nija-zuddhAtmA para kendrita karane meM hI sAra hai, zeSa saba asAra hai, saMsAra hai||50|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA AcArya amRtacandradeva ne bhI kahA hai aisA likhakara eka chanda prastuta karate hai| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) maiM to sadA hI zuddha paramAnanda cinmayajyoti huuN| sevana kareM siddhAnta yaha saba hI mumukSu bandhujana || jo vividha parabhAva mujha meM dikheM ve mujha se pRthak / ve maiM nahIM haiM kyoMki ve mere lie paradravya haiM||25|| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 185
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra tathAhi hna 133 ( zAlinI ) na hyasmAkaM zuddhajIvAstikAyAdanye sarve pudgaladravyabhAvAH / itthaM vyaktaM vakti yastattvavedI siddhiM so'yaM yAti tAmatyapUrvAm / / 74 / / vivarIyAbhiNivesavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / saMsayavimohavibbhamavivijjiyaM hodi saNNANaM / / 51 / / calamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammataM / adhigamabhAvo NaNaM heyovAdeyataccANaM / / 52 / / sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisA / aMtaraheU bhaNidA daMsaNamohassa khayapahudI / / 53 / / sammattaM saNNANaM vijjadi mokkhassa hodi suNa caraNaM / vavahAraNicchaeNa du tamhA caraNaM pavakkhAmi / / 54 / / vavahAraNayacaritte vavahAraNayasya hodi tavacaraNaM / NicchayaNayacAritte tavacaraNaM hodi Nicchayado / / 55 / / jinakA citta aura caritra udAra haiM hra aise mokSArthI ke dvArA isa siddhAnta kA sevana kiyA jAnA cAhie ki maiM to sadA eka zuddha caitanyamaya paramajyoti hU~ aura mujhase pRthak lakSaNavAle vividhaprakAra ke jo bhAva pragaTa hote haiM; ve maiM nahIM hU~; kyoMki ve sabhI mere lie paradravya haiM / ukta kalaza meM yahI bAta kahI gayI hai ki jo mokSArthI haiM, mumukSu haiM, jinheM du:khoM se mukta hone kI AkAMkSA hai; unheM isa mahAna siddhAnta para apanI zraddhA dRr3ha karanA cAhie aura isI ke 'anusAra AcaraNa bhI karanA caahie| isaprakAra hama dekhate haiM ki moha-rAga-dveSa bhAvoM se bhinna jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karanA hI dharma hai aura tadanusAra AcaraNa hI dharmAcaraNa hai ||25|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( soraThA ) ve na hamAre bhAva, zuddhAta anya jo / aise jinake bhAva, siddhi apUrava ve laheM // 74 // zuddhajIvAstikAya se bhinna anya jo pudgaladravya ke bhAva haiM; vastuta: ve sabhI hamAre nahIM haiM, jo tattvavedI spaSTarUpa se isaprakAra kahate haiM; ve sabhI ati apUrva siddhi ko prApta hote haiN|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 niyamasAra viparItAbhinivezavivarjitazraddhAnameva samyaktvam / saMzayavimohavibhramavivarjitaM bhavati saMjJAnam / / 51 / / calamalinamagADhatvavivarjitazraddhAnameva samyaktvam / adhigamabhAvo jJAnaM heyopAdeyatattvAnAm / / 52 / / samyaktvasya nimittaM jinasUtraM tasya jJAyakA: purussaaH| antarhetavo bhaNitA: darzanamohasya kSayaprabhRteH / / 53 / / samyaktvaM saMjJAnaM vidyate mokSasya bhavati zRNu crnnm| vyavahAranizcayena tu tasmAccaraNaM pravakSyAmi / / 54 / / vyavahAranayacaritre vyavahAranayasya bhavati tpshcrnnm| nizcayanayacAritre tapazcaraNaM bhavati nizcayataH / / 55 / / ukta chanda meM yahI kahA gayA hai ki jo vyakti yaha svIkAra karatA hai ki maiM to zuddhajIvAstikAya hI hU~, anya kucha bhI nahIM; vahI vyakti AtmopalabdhirUpa apUrva siddhi ko prApta karatA hai||74|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki dRSTi ke viSayabhUta aura dhyAna ke dhyeya tathA paramazaddhanizcayanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke atirikta anya kacha bhI upAdeya nahIM hai| aba AgAmI gAthAoM meM ukta upAdeya bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAle samyagdarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) mithyAbhiprAya vihIna jo zraddhAna vaha samyaktva hai| vibharama saMzaya moha virahita jJAna hI sadjJAna hai||51|| cala mala agAr3hapane rahita zraddhAna hI samyaktva hai| Adeya heya padArtha kA hI jJAna samyagjJAna hai||52|| jina sUtra samakita hetu para jo sUtra ke jJAyaka puruss| ve aMtaraMga nimitta haiM dRga moha kSaya ke hetu se ||53|| samyaktva samyagjJAna pUrvaka AcaraNa hai muktimg| vyavahAra-nizcaya se ata: cAritra kI carcA karU~||54|| vyavahAranaya cAritra meM vyavahAranaya tapacaraNa ho| niyatanaya cAritra meM basa niyatanaya tapacaraNa ho||55|| viparItAbhiniveza rahita zraddhAna hI samyaktva hai aura saMzaya, vimoha aura vibhrama rahita jJAna hI samyagjJAna hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra 135 ratnatrayasvarUpAkhyAnametat / bhedopacAraratnatrayamapi tAvad viparItAbhinivezavivarjitazraddhAnarUpaM bhagavatAM siddhiparaMparAhetubhUtAnAM paMcaparameSThinAM calamalinAgADhavivarjitasamupajanitanizcalabhaktiyuktatvameva / viparIte harihiraNyagarbhAdipraNIte padArthasArthe hyabhinivezAbhAva ityarthaH / saMjJAnamapi ca saMzayavimohavibhramavivarjitameva / tatra saMzayaH tAvat jino vA zivo vA deva iti / vimoha: zAkyAdiprokte vastuni nizcayaH / vibhramo hyajJAnatvameva / pApakriyAnivRttipariNAmazcAritram / iti bhedopacAraratnatrayapariNati: / tatra jinapraNItaheyopAdeyatattvaparicchittireva samyagjJAnam / asya samyaktvapariNAmasya bAhyasahakArikAraNaM vItarAgasarvajJamukhakamalavinirgatasamastavastupratipAdanasamarthadravyazrutameva tattvajJAnamiti / ye mumukSavaH te'pyucArata: padArthanirNayahetutvAt aMtaraMgahetava ityuktAH darzanamohanIyakarmakSayaprabhRteH cala, mala aura agAr3ha doSoM se rahita zraddhAna hI samyagdarzana hai tathA heya aura upAdeya tattvoM kA jAnanerUpa bhAva hI samyagjJAna hai / samyaktva kA nimitta jinasUtra hai aura jinasUtra ke jJAyaka puruSa samyagdarzana ke aMtaraMga hetu kahe gaye haiM; kyoMki unake darzanamoha ke kSayAdika hote haiM / mokSa kA kAraNa samyaktva hai, samyagjJAna hai aura samyagdarzana - jJAnapUrvaka cAritra hai; isalie maiM vyavahAra aura nizcayacAritra kA nirUpaNa karU~gA / vyavahAranaya ke cAritra meM vyavahAranaya kA tapazcaraNa hotA hai aura nizcayanaya ke cAritra meM nizcayanaya kA tapazcaraNa hotA hai| ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha ratnatraya ke svarUpa kA kathana hai / bhedopacAraratnatraya isaprakAra hai / viparIta abhiprAya se rahita zraddhAnarUpa, siddhi kA paramparA hetubhUta; bhagavaMta paMcaparameSThI ke prati; cala, mala aura agADha hna doSoM se rahita; nizcala bhakti hI samyaktva hai / isakA artha yaha hai ki viSNubrahmAdi dvArA kahe hue viparIta padArtha samUha ke prati abhiniveza kA abhAva hI samyaktva hai / isIprakAra saMzaya, vimoha aura vibhrama rahita jJAna hI samyagjJAna hai / deva ziva haiM yA jina haiM hra isaprakAra kA zaMkArUpa anizcaya kA bhAva saMzaya hai / zAkyAdi (buddhAdikatha vastu) meM nizcaya vimoha (viparyaya) hai aura vastusvarUpa ke saMbaMdha meM ajAnapanA ( ajJAna) hI vibhrama (anadhyavasAya) hai / isIprakAra pApakriyA se nivRttirUpa pariNAma cAritra hai / ukta sabhI bhedopacAra ratnatraya pariNati hai / usameM jinapraNIta heyopAdeya tattvoM kA jJAna hI samyagjJAna hai / isa samyaktva pariNAma kA bAhya sahakArIkAraNa vItarAga-sarvajJa ke mukha kamala se nikalA huA, samasta vastuoM ke pratipAdana meM samartha dravyazrutarUpa tattvajJAna hI hai aura jo jJAnI dharmAtmA mumukSu haiM; unheM bhI upacAra se padArthanirNaya meM hetupane ke kAraNa aMtaraMga hetu (nimitta) kahA hai; kyoMki unheM darzanamohanIya karma ke kSayAdika haiM /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 niyamasAra sakAzAditi / abhedAnupacAraratnatrayapariNatejIvasya TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvanijaparamatattvazraddhAnena, tatparicchittimAtrAMtarmukhaparamabodhena, tadrUpAvicalasthitirUpasahajacAritreNa abhUtapUrva: siddhaparyAyo bhavati / ya: paramajinayogIzvaraH prathamaM pApakriyAnivRttirUpavyavahAranayacAritre tiSThati, tasya khalu vyavahAranayagocaratapazcaraNaM bhavati / sahajanizcayanayAtmakaparamasvabhAvAtmakaparamAtmani pratapanaM tapaH / svasvarUpAvicalasthitirUpaM sahajanizcayacAritram anena tapasA bhvtiiti| una bheda anupacAra ratnatraya pariNativAle jIva ko; TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvarUpa nijaparamatattva ke zraddhAna se, usa paramatattva ke jJAnarUpa antarmukha paramabodha se aura usa paramatattva meM avicala sthitirUpa sahaja cAritra se abhUtapUrva siddhaparyAya hotI hai| jo parama jinayogIzvara pahale pApakriyA se nivRttirUpa vyavahAranaya se cAritra meM sthita hote haiM; unheM vyavahAranayagocara tapazcaraNa hotA hai| sahaja nizcayanayAtmaka paramasvabhAvarUpa paramAtmA meM pratapana tapa hai| usa paramayogIzvara ko nijasvarUpa meM avicalasthitirUpaisa sahajatapa se nizcayacAritra hotA hai|" ina gAthAoM aura unakI TIkA meM bhedaratnatraya (vyavahAratnatraya) aura abhedaratnatraya (nizcayaratnatraya) kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~samyagdarzana ke bAhya sahakArI kAraNa (nimitta) ke rUpa meM vItarAga-sarvajJa ke mukhakamala se nikalA huA, samasta vastuoM ke pratipAdana meM samartha dravyazrutarUpa tattvajJAna ko svIkAra kiyA gayA hai aura darzanamohanIya ke kSayAdika ke kAraNa jJAnI dharmAtmAoM ko padArtha nirNaya meM hetupane ke kAraNa aMtaraMgahetu (nimitta) upacAra se kahA gayA hai| yadyapi anya zAstroM meM darzanamohanIya ke kSayAdika ko samyagdarzana kA aMtaraMga hetu (nimitta) aura deva-zAstra-guru va unake upadeza ko bahiraMga hetu (nimitta) ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai; tathApi yahA~ jJAnI dharmAtmAoM ko aMtaraMga hetu batAyA jA rahA hai| prazna hradarzanamohanIya ke kSayAdika kA ullekha to yahA~ bhI hai| uttaraha hA~; hai to, para yahA~ para to jisakA upadeza nimitta hai, usa jJAnI ke darzanamohanIya ke kSayAdika kI bAta hai aura anya zAstroM meM jise samyagdarzana huA hai yA honA hai, usameM darzanamoha ke kSayAdika kI bAta hai| eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki yahA~ jJAnI dharmAtmAoM ko upacAra se aMtaraMga hetu (nimitta) kahA hai| yadyapi upacAra zabda ke prayoga se bAta svayaM kamajora par3a jAtI hai; tathApi jinaguru aura jinAgama kI nimittatA ke aMtara ko spaSTa karane ke lie jJAnI dharmAtmAoM ko aMtaraMga nimitta kahA gayA hai| jinavANI aura jJAnI dharmAtmAoM meM yaha aMtara hai ki jinavANI ko to mAtra par3hA hI jA sakatA hai; para jJAnI dharmAtmAoM se pUchA bhI jA sakatA hai, unase carcA bhI kI jA sakatI hai| jinavANI meM to jo bhI likhA hai, hameM usase hI saMtoSa karanA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhabhAva adhikAra tathA coktamekatvasaptatau hra tathA ca hna (anuSTubh ) darzanaM nizcayaH puMsi bodhastadbodha iSyate / sthitiratraiva cAritramiti yoga: zivAzrayaH / / 26 / / ( mAlinI ) jayati sahajabodhastAdRzI dRSTireSA caraNamapi vizuddhaM tadvidhaM caiva nityam / aghakulamalapaMkAnIkanirmuktamUrtiH sahajaparamatattve saMsthitA cetanA ca / / 75 / / hogA; para vaktA to hamArI pAtratA ke anusAra hameM samajhAtA hai| vaha akelI vANI se hI saba kucha nahIM kahatA, apane hAva-bhAvoM se bhI bahuta kucha spaSTa karatA hai| yahI aMtara spaSTa karane ke lie yahA~ ukta antara rakhA gayA hai / / 51-55 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ' tathA ekatva saptati meM bhI kahA hai ' hna aisA kahakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) Atmabodha hI bodha hai, nizcaya darzana jAna | Atmasthiti cAritra hai yuti zivamaga pahacAna ||26|| 137 AtmA kA nizcaya samyagdarzana hai, AtmA kA bodha samyagjJAna hai aura AtmA meM lInatA samyakcAritra hai hra aisA yoga arthAt tInoM kI ekarUpatA mukti kA mArga hai / isa chanda meM nizcaya mokSamArga arthAt nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra aura ina tInoM kI ekatArUpa nizcaya mokSamArga ko saMkSepa meM atyanta sarala zabdoM meM spaSTa kara diyA gayA hai / / 26 / / isake bAda padmaprabhamaladhArideva bhI eka chaMda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) jayavaMta hai saddbodha ara sahaSTi bhI jayavaMta hai / ara caraNa bhI suvizuddha jo vaha bhI sadA jayavaMta hai / ara pApapaMkavihIna sahajAnanda Atamatattva meM / hI jo rahe, vaha cetanA bhI to sadA jayavaMta hai // 75 // 1. padmanandipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, zloka 14
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 niyamasAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau zuddhabhAvAdhikAraH tRtIya: zrutaskandhaH / sahajajJAna jayavaMta hai, sahajadRSTi bhI sadA jayavaMta hai aura vizuddha sahaja cAritra hI sadA jayavaMta hai / pApasamUharUpI kIcar3a kI paMkti se rahita svarUpavAlI sahajaparamatattva meM saMsthita cetanA bhI sadA jayavaMta hai / adhikAra ke anta meM samAgata isa kalaza meM ratnatrayarUpa muktimArga kI jayavaMtatAjIvantatA ko spaSTa karate hue antamaMgalAcaraNa kiyA gayA hai // 75 // zuddhabhAvAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hna 'isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zuddhabhAvAdhikAra nAmaka tRtIya zrutaskandha samApta huA / " yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM zuddhabhAvAdhikAra nAmaka tRtIya zrutaskandha bhI samApta hotA hai / ... vyavahAra ke binA nizcaya kA pratipAdana nahIM hotA aura vyavahAra ke niSedha binA nizcaya kI prApti nahIM hotI / nizcaya ke pratipAdana ke lie vyavahAra kA prayoga apekSita hai aura nizcaya kI prApti ke lie vyavahAra kA niSedha Avazyaka hai| yadi vyavahAra kA prayoga nahIM kareMge to vastu hamArI samajha meM nahIM AvegI, yadi vyavahAra kA niSedha nahIM kareMge to vastu prApta nahIM hogii| vyavahAra kA prayoga bhI jinavANI meM prayojana se hI kiyA gayA hai aura niSedha bhI prayojana se hI kiyA gayA hai| jinavANI meM binA prayojana eka zabda kA bhI prayoga nahIM hotA / hna paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 55
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritra adhikAra (gAthA 56 se gAthA 76 taka) athedAnIM vyavahAracAritrAdhikAra ucyatehna kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadaM / / 56 / / kulayonijIvamArgaNAsthAnAdiSu jJAtvA jIvAnAm / tasyArambhanivRttipariNAmo bhavati prathamavratam / / 56 / / ahiMsAvratasvarUpAkhyAnametat / kulavikalpo yonivikalpazca jIvamArgaNAsthAnavikalpAzca prAgeva prtipaaditaaH| atra punaruktidoSabhayAnna pratipAditAH / tatraiva teSAM bhedAn buddhvA tadrakSApariNatireva bhvtyhiNsaa| teSAM mRtirbhavatu vA na vA, prayatnapariNAmamantareNa sAvadhaparihAro na bhavati / ata eva prayatnapare hiMsApariNaterabhAvAdahiMsAvrataM bhavatIti / jIvAdhikAra, ajIvAdhikAra evaM zuddhabhAvAdhikAra ke uparAnta aba vyavahAracAritrAdhikAra AraMbha karate haiN| isa adhikAra meM ahiMsAdi paMca vratoM kI carcA karate haiN| sabase pahale 56vIM gAthA meM ahiMsAvrata kI carcA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) kula yoni jIvasthAna mArgaNathAna jiya ke jAnakara unhIM ke AraMbha se bacanA ahiMsAvrata khaa||56|| kala, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna Adi ko jAnakara, unake AraMbha se nivattirUpa pariNAma pahalA (ahiMsA) vrata hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha ahiMsAvrata ke svarUpa kA kathana hai| kulabheda, yonibheda, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna ke bheda pahale 42vIM gAthA kI TIkA meM kahe gaye haiN| yahA~ punarukti doSa ke bhaya se unake bAre meM kucha bhI nahIM kahA jA rahA hai| vahA~ kahe gaye bhedoM ko jAnakara unakI rakSA karane ke bhAvarUpa pariNati hI ahiMsAvrata hai| una jIvoM kA maraNa ho yA na ho; prayatnarUpa pariNAma ke binA sAvadha kA parihAra nahIM hotaa| ata: prayatnaparAyaNa vyakti ko hI hiMsA pariNati kA abhAva hone se ahiMsAvrata hotA hai|" isa gAthA meM ahiMsA kA svarUpa spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jIvoM kA ghAta ho
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 niyamasAra tathA coktaM zrIsamantabhadrasvAmibhiHhna (zikhariNI) ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM na sA tatrArambho'styaNurapi ca ytraashrmvidhau| tatastatsiddhyarthaM paramakaruNo granthamubhayaM bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH / / 27 / / tathA hita (mAlinI) trasahatipariNAmadhvAMtavidhvaMsahetuH sakalabhuvanajIvagrAmasaukhyaprado yH| sa jayati jinadharmaH sthAvaraikendriyANAM / vividhavadhavidUrazcAruzarmAbdhipUraH / / 76 / / yA na ho, prayatnarUpa pariNAma ke binA sAvadha kA parihAra nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki prayatnaparAyaNa vyakti ko hI hiMsA pariNati kA abhAva hone se ahiMsAvrata hotA hai|56|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA AcArya samantabhadradeva ne bhI kahA hai' hna yaha kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) ahiMsA paramabrahma hai sArA jagata yaha jaantaa| ara gRhastha Azrama meM sadA AraMbha hotA niyama se| basa isalie namideva ne do vidha parigraha tyAgakara| chor3a vikRta veza saba nirgranthapana dhAraNa kiyA ||27|| sArA jagata yaha jAnatA hai ki ahiMsA paramabrahma hai| jisa Azrama (gahastha) kI vidhi meM leza bhI AraMbha hai; usa gRhasthAzrama meM ahiMsA dharma kI pUrNataH siddhi nahIM ho sktii| yahI kAraNa hai ki he naminAthaprabhu ! atyanta karuNAvaMta Apane dravya aura bhAva hna donoM prakAra ke parigrahoM ko tathA vikRta veza ko tyAgakara evaM parigraha se virata hokara nirgranthapanA aMgIkAra kiyA hai| isa chanda meM ahiMsA ko paramabrahma kahA hai aura yaha spaSTa kiyA hai ki gRhastha avasthA meM isakA paripUrNa pAlana saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkaradeva gRhasthAvasthA tyAgakara munidharma aMgIkAra karate haiM / / 27 / / 1. bRhat svayaMbhUstotra : 119vA~ chanda, naminAtha bhagavAna kI stuti
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM / jo pajahadi sAhu sayA bidiyavadaM hoi tasseva / 57 / / rAgeNa va dveSeNa vA mohena vA mRSAbhASApariNAmaM / yaH prajahAti sAdhuH sadA dvitIyavrataM bhavati tasyaiva / / 57 / / 141 satyavratasvarUpAkhyAnametat / atra mRSApariNAmaH satyapratipakSa:, sa ca rAgeNa vA dveSeNavA mohena vA jAyate / sadA yaH sAdhuH AsannabhavyajIvaH taM pariNAmaM parityaja tasya dvitIyavrataM bhavati iti / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) trasaghAta ke pariNAma tama ke nAza kA jo hetu hai / aura thAvara prANiyoM ke vividha vadha se dUra hai|| Ananda sAgarapUra sukhaprada prANiyoM ko loka ke / vaha jainadarzana jagata meM jayavaMta varte nitya hI // 76 // jo jainadharma trasaghAta ke pariNAmarUpa aMdhakAra ke nAza kA hetu hai, sampUrNa loka ke jIvasamUha ko sukha denevAlA hai, ekendriya arthAt sthAvara jIvoM kI anekaprakAra kI hiMsA se bahuta dUra hai aura sundara sukha sAgara kI bADha hai; vaha jainadharma jagata meM jayavaMta vartatA hai / isa chanda meM ahiMsAvrata kA upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki trasaghAta se rahita, sthAvara jIvoM ke ghAta se virakta, AnandasAgara ahiMsAmayI jinadharma jayavaMta vartatA hai aura nirantara jayavaMta vartatA rahe / / 76 / / vigata gAthA meM ahiMsAvrata ke svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM satyavrata ke svarUpa kA kathana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) moha evaM rAga-dveSaja mRSA bhASaNa bhAva ko / tyAgate jo sAdhu unake satyabhASaNa vrata kahA // 57 // moha se athavA rAga-dveSa se honevAle jhUTha bolane ke bhAvoM ko jo sAdhu chor3ate haiM; una sAdhuoM ko dUsarA vrata hotA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha satyavrata ke svarUpa kA kathana hai / yahA~ aisA kahA gayA hai ki satya kA pratipakSI pariNAma mRSApariNAma hai / ve mRSApariNAma rAga se, dveSa se aura moha se hote haiN| jo Asanna bhavya jIva sAdhu ukta pariNAmoM ko tyAga detA hai; usa sAdhu ko dUsarA vrata hotA hai / "
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ( zAlinI ) vakti vyaktaM satyamuccairjano yaH svargastrINAM bhUribhogaikabhAk syAt / asmin pUjyaH sarvadA sarvasadbhiH satyAsatyaM cAnyadasti vrataM kim / / 77 / / gAme vA yare vAraNNe vA pecchiUNa paramatthaM / yadi gaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva / / 58 / / niyamasAra mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI rAga-dveSa ke abhAva meM munirAjoM ke asatyabhASaNa ke pariNAma hI nahIM hote; isakAraNa unake asatyabhASaNa hotA hI nahIM hai| yahI unakA asatyatyAga mahAvrata hai / / 57 / / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) puruSa jo boleM satya ati spaSTa ve saba svarga kI / devAMganAoM ke sukhoM ko bhogate bharapUra haiM / isa loka meM bhI sajjanoM se pUjya hote ve puruSa / isalie isa satya se baDhakara na koI vrata kahA // 77 // jo puruSa ati spaSTarUpa se satya bolate haiM, ve svarga kI devAMganAoM ke sukha ke bhAgI hote haiM aura isa loka meM bhI sabhI satpuruSoM se pUjya hote haiM / isIlie to kahate haiM ki kyA isa satya se baDhakara bhI koI vrata hai / satya mahAvrata ke phala kA nirUpaNa karate hue ukta chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jhUTha nahIM bolane aura sadA satya bolane kA bhAva zubhabhAva hai; ata: usake phala meM paraloka meM devAMganAoM se bhare svarga kI prApti hotI hai aura ihaloka meM pUjyapanA prApta hotA hai; isalie isase baDhakara koI vrata nahIM hai / / 77 // vigata gAthA meM satyavrata kI bAta kI hai aura aba isa gAthA meM acauryavrata kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) grAma meM vana meM nagara meM dekhakara paravastu jo / usake grahaNa kA bhAva tyAge tIsarA vrata use ho // 58 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 143 grAme vA nagare vA'raNye vA prekSayitvA prmrthm| yo muMcati grahaNabhAvaM tRtIyavrataM bhavati tasyaiva / / 58 / / tRtIyavratasvarUpAkhyAnametat / vRtyAvRtto grAmaH tasmin vA caturbhirgopurairbhAsuraM nagaraM tasmin vA manuSyasaMcArazUnyaM vanaspatijAtavallIgulmaprabhRtibhiH paripUrNamaraNyaM tasmin vA pareNa visRSTaM nihitaM patitaM vA vismRtaM vA paradravyaM dRSTvA svIkArapariNAmaM yaH parityajati, tasya hi tRtIyavrataM bhavati iti| (AryA) AkarSati ratnAnAM saMcayamuccairacauryyametadiha / svargastrIsukhamUlaM krameNa muktyaMganAyAzca / / 78 / / grAma meM, nagara meM athavA vana meM parAI vastu ko dekhakara jo sAdhu use grahaNa karane ke bhAva ko chor3atA hai, usI ko tIsarA acaurya mahAvrata hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha tIsare vrata ke svarUpa kA kathana hai| jisake cAroM ora bADha ho, vaha grAma hai aura jo cAra daravAjoM se suzobhita ho, vaha nagara hai| jo manuSyoM ke saMcAra se rahita ho, vanaspati samUha, beloM aura vRkSoM ke jhuMDa Adi se bharA ho; vaha araNya hai| isaprakAra ke grAma, nagara yA araNya (vana) meM anya se chor3I huI, rakhI huI, girI huI yA bhUlI huI paravastu ko dekhakara usako grahaNa karane ke pariNAmoM ko jo chor3atA hai; usako tIsarA acauryavrata hotA hai|" isa gAthA meM acauryavrata kA svarUpa spaSTa karate hue grAma, nagara aura araNya (vana) ko paribhASita kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki munirAja padmaprabhamaladhArideva ke kAla meM surakSA kI dRSTi se pratyeka grAma ke cAroM ora parakoTA hotA hogA aura bar3e grAmoM arthAt nagaroM meM parakoTe ke sAtha-sAtha cAroM ora cAra daravAje bhI hote hoNge||58|| isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) acauryavrata isa loka meM dhana sampadA kA hetu hai| paraloka meM devAMganAoM ke sukhoM kA hetu hai|| zuddha evaM sahaja nirmala pariNati ke saMga se| paramparA se muktivadhu kA hetu bhI kahate ise ||7|| yadyapi yaha ugra acauryavrata isa loka meM ratnoM ke saMcaya ko AkarSita karatA hai aura paraloka meM devAMganAoM ke sukha kA kAraNa hai; tathApi kramAnusAra muktirUpI aMganA (strI) ke sukha kA kAraNa bhI hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 niyamasAra daLUNa itthirUvaM vAMchAbhAvaM Niyattade taasu| mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahava turiiyvdN||59|| dRSTvA strIrUpaM vAMcchAbhAvaM nivartate taasu| maithunasaMjJAvivarjitapariNAmo'thavA turIyavratam / / 59 / / caturthavratasvarUpakathanamidam / kamanIyakAminInAM tanmanoharAGganirIkSaNadvAreNa samupajanitakautUhalacittavAMchAparityAgena, athavA puMvedodayAbhidhAnanokaSAyatIvrodayena saMjAtamaithunasaMjJAparityAgalakSaNazubhapariNAmena ca brahmacaryavrataM bhavati iti| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra satyavrata se isa loka meM yaza aura paraloka meM svarga kI prApti hotI hai| usIprakAra isa acauryavrata se isa bhava meM ratnoM (dhana) kA saMcaya hotA hai aura agale bhava meM svarga kI prApti hotI hai| sAtha meM acauryavrata ko paramparA mukti kA kAraNa bhI batAyA gayA hai| bhale hI ahiMsA va satyavrata ke phala ko paramparA se mukti kA kAraNa na kahA ho; para sthiti to yahI hai ki ye sabhI vrata paramparA mukti ke kAraNa kahe jAte haiM; kyoMki ina vratoM ke sAtha munirAjoM ke tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhapariNati hotI hai| mukti kA kAraNa to vaha zaddha pariNati hai; para usake saMyoga se ina vratoM ko bhI paramparA se mukti kA kAraNa kaha dete haiN||78|| vigata tIna gAthAoM meM kramaza: ahiMsA, satya aura acaurya ha ina tIna vratoM kI carcA kI gaI hai| aba isa gAthA meM brahmacarya nAmaka cauthe vrata kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra / (harigIta) dekha ramaNI rUpa vAMchA bhAva se nivRtta ho| yA rahita maithunabhAva se hai vahI cauthA vrata aho||59|| mahilAoM kA rUpa dekhakara unake lakSya se honevAle vAMchArUpa bhAvoM se nivRtti athavA maithunasaMjJA se rahita pariNAmoM ko brahmacarya nAmaka cauthA vrata kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha cauthe vrata ke svarUpa kA kathana hai| kamanIya kAmaniyoM (sundara mahilAoM) ke manohara aMgoM ko dekhakara citta meM utpanna honevAle vAMchA rUpa kautuhala ke tyAga se athavA puruSaveda ke udayarUpano kaSAya ke tIvra udaya ke kAraNa honevAlI maithana saMjJA ke parityAgarUpa zubha pariNAma se brahmacarya nAmaka cauthA vrata hotA hai|"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra (mAlinI) bhavati tanuvibhUti: kAminInAM vibhUtiM smarasi manasi kAmiMstvaM tadA madvacaH kim / sahajaparamatattvaM svasvarUpaM vihAya vrajasi vipulamohaM hetunA kena citram / / 79 / / savvesiM gaMthANaM cAgo NiravekkhabhAvaNApuvvaM / paMcamavadamidi bhaNidaM cArittabharaM vahaMtassa / / 60 / / sarveSAM granthAnAM tyAgo nirapekSabhAvanApUrvam / paMcamavratamiti bhaNitaM cAritrabharaM vahataH / / 60 // isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki mahilAoM ke lakSya se utpanna honevAle ramaNarUpa bhAva aura maithunarUpa pravRtti kA tyAga hI brahmacarya nAmaka cauthA vrata hai| ukta kathana vyavahAra brahmacarya kA hai| nizcaya brahmacarya to chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate rahanevAle munirAjoM kI mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAva meM honevAlI vItarAga pariNati hI hai||59|| isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) kAmI puruSa yadi tU sadA hI kAmanI kI deha ke| saundarya ke saMbaMdha meM hI socatA hai nirantara|| tere liye mere vacana kisa kAma ke kisa hetu se| nijarUpako taja moha meM tUphaMsa rahA hai nirantara||79|| he kAmI puruSa ! yadi tU sundara mahilAoM ke zarIra ke saundarya ko dekha-dekhakara mana meM usakA hI smaraNa karatA rahatA hai, vicAra karatA rahatA hai to phira mere vacanoM se tujhe kyA lAbha hogA? aho Azcarya to yaha hai ki sahajaparamatattvarUpa nijasvarUpa ko chor3akara tU atyadhika moha ko kisalie prApta ho rahA hai? ukta chanda meM nirantara vairAgyabhAva meM sarAbora rahanevAle munirAja padmaprabhamaladhArideva atyanta Azcaryacakita hokara kaha rahe haiM ki yaha jagata anaMta AnaMda ke kaMda nija paramAtmatattva ke saundarya se virakta hokara atyanta malina nArI kI deha meM anurakta kyoM ho rahA hai ? tU isa bAta para jarA gaMbhIratA se vicAra kara / kheda vyakta karate hae AcAryadeva kaha rahe haiM ki aise logoM ko vairAgyarasa ke poSaka hamAre upadeza se koI lAbha honevAlA nahIM hai||79||
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 iha hi paMcamavratasvarUpamuktam / sakalaparigrahaparityAgalakSaNanijakAraNaparamAtmasvarUpAvasthitAnAM paramasaMyaminAM paramajinayogIzcarANAM sadaiva nizcayavyavahArAtmakacArucAritrabharaM vahatAM, bAhyAbhyantaracaturviMzatiparigrahaparityAga eva paraMparayA paMcamagatihetubhUtaM paMcamavratamiti / tathA coktaM samayasAre hra majjhaM pariggaho jadi tado ahamajIvadaM tu gacchejja / NAdeva ahaM jamhA tamhA Na pariggaho majjha / / 28 / / harigIta ) nirapekSa bhAvoM pUrvaka saba parigrahoM kA tyAga hI / cAritradhArI munivaroM kA pA~cavA~ vrata kahA hai // 60 // niyamasAra para kI apekSA se rahita zuddhanirapekSa bhAvanApUrvaka sabhI prakAra ke parigrahoM ke tyAga saMbaMdhI zubhabhAva ke sAtha bhUmikA ke yogya cAritra kA bhAra vahana karanevAle munivaroM ko pA~cavA~ parigrahatyAga vrata hotA hai| isa gAthA ke bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ parigrahatyAga nAmaka pA~caveM vrata kA svarUpa kahA gayA hai / sampUrNa parigraha ke tyAgarUpa hai svarUpa jisakA, usa nijarUpa kAraNa paramAtmA ke svarUpa meM sthita; nizcayavyavahArarUpa cAru cAritra ke bhAra ko vahana karanevAle, paramasaMyamI, paramajinayogIzvaroM kA; bAhyAbhyantara 24 prakAra ke parigrahoM kA parityAga hI, paramparA se paMcamagati kA hetubhUta pA~cavA~ parigrahatyAgavrata hai / " isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki aparigrahasvabhAvI nijakAraNaparamAtmA meM sthita, nizcaya-vyavahAracAritra ke dhanI santoM kA sabhI prakAra ke caubIsoM parigrahoM kA tyAga hI parigrahatyAga mahAvrata hai / / 60 / / isake bAda 'tathA samayasAra meM kahA hai' hra aisA likhakara TIkAkAra munirAja samayasa kI eka gAthA uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) yadi parigraha merA bane to maiM ajIva banU~ are / para maiM to jJAyakabhAva hU~ isalie para mere nahIM ||28|| yadi paradravyarUpa parigraha merA ho to maiM ajIvatva ko prApta ho jaauuN| cU~ki maiM to jJAtA hI hU~; isalie paradravyarUpa parigraha merA nahIM hai / 1. samayasAra, gAthA 208
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 147 tathA hi hna (hariNI) tyajatu bhavabhIrutvAdbhavyaH parigrahavigrahaM nirupamasukhAvAsaprAptyai karotu nijAtmani / sthitimavicalA zarmAkArAM jagajjanadurlabhAM na ca bhavati mahAccitraM citraM satAmasatAbhidam / / 80 / / ukta gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki yadi tU jar3a parigraha ko apanA mAnegA to tU apanI mAnyatA meM jar3a ho jAvegA; kyoMki jar3a kA svAmI to jar3a hI hotA hai| isalie he bhavyaprANI parigraha ke svAmitva kI mAnyatA ko jar3amUla se ukhAr3a pheMka||28|| isake bAda 'tathA hi' likhakara munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) he bhavyajana ! bhavabhIrutA basa parigraha ko chor3a do| paramArtha sukha ke lie nija meM acalatA dhAraNa kro|| jo jagatajana ko mahAdurlabha kintu sajjana janoM ko| AzcaryakArI hai nahIM Azcarya durjana janoM ko||80|| he bhavyajIva ! bhavabhaya ke kAraNa parigraha vistAra ko chor3o aura nizcayasukha ke AvAsa (ghara) kI prApti ke lie, nija AtmA meM, jagatajanoM meM durlabha aisI sukhakara avicala sthiratA dhAraNa kro| yaha avicala sthiratA dhAraNa karanA satpuruSoM ko koI Azcarya kI bAta nahIM hai; para asatpuruSoM ko to Azcarya kI bAta hai hii| ukta kalaza meM munirAja padmaprabhamaladhArideva bhavabhramaNa se bhayabhIta bhavyoM ko preraNA de rahe haiM ki yadi tuma bhavabhramaNa se bacanA cAhate ho to anaMta saMsAra ke kAraNarUpa ina bAhya aura Abhyantara parigrahoM kA parityAga kara do aura apane AtmA meM apanApana sthApita karo, use gaharAI se jAno, nijarUpa jAno aura usI meM jama jAvo, rama jAvo; kyoMki sukhI hone kA ekamAtra upAya yahI hai| yadyapi yaha kArya asatpuruSoM ko itanA AsAna nahIM hai; tathApi satpuruSoM ke lie to sahaja hI hai| isalie he satpuruSo ! isa dizA meM Age bddh'o||80|| vigata pA~ca gAthAoM meM pA~ca mahAvratoM kI carcA kI gaI hai; aba AgAmI pA~ca gAthAoM meM pA~ca samitiyoM kI carcA kreNge|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 niyamasAra pAsugamaggeNa divA avalogaMto jugappamANaM hi / gacchai purado samaNo iriyAsamidI have tassa / / 61 / / prAsukamArgeNa divA avalokayat yugapramANaM khalu / gacchati purataH zramaNa: IryAsamitirbhavettasya / / 61 / / atreryAsamitisvarUpamuktam / ya: paramasaMyamI gurudevayAtrAdiprazastaprayojanamuddizyaikayugapramANaM mArgam avalokayan sthAvarajaMgamaprANiparirakSArthaM divaiva gacchati, tasya khalu paramazramaNasyeryAsamitirbhavati / vyavahArasamitisvarUpamuktam / idAnIM nishcysmitisvruupmucyte| abhedAnupacAraratnatrayamArgeNa paramadharmiNamAtmAnaM samyag itA pariNati: smitiH| athavA nijaparamatattva niratasahajaparamabodhAdiparamadharmANAM saMhatiH samitiH / iti nizcayavyavahArasamitibhedaM buddhvA tatra paramanizcayasamitimupayAtu bhavya iti / isa 61vIM gAthA meM IryAsamiti nAmaka pahalI samiti kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jina zramaNa dhurA pramANa bhUlakha cale prAsuka mArga se| dina meM kareM vihAra nita hI samiti IryA yaha kahI / / 61|| jo zramaNa prAsuka (nirjantu) mArga para dina meM dhurA pramANa arthAt cAra hAtha jamIna dekhakara calate haiM; una munirAjoM ke ukta sAvadhAnI pUrvaka honevAle gamana (vihAra) aura tatsaMbaMdhI bhAvoM ko IryAsamiti kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ IryAsamiti kA svarUpa kahA gayA hai| jo paramasaMyamI munirAja, devadarzana yA guru se milane Adi ke prazasta prayojanavaza sthAvara-jaMgama jIvoM kI rakSA ke hetu se cAra hAtha Age mArga ko dekhate hue dina meM vihAra karate haiM; unake IryAsamiti hotI hai| yaha vyavahAra samiti kA svarUpa hai, aba Age nizcayasamiti kA svarUpa kahate haiN| abheda-anupacAra ratnatrayamArga se paramadharmI nijAtmA ke prati samyak iti-gati-pariNati hI nizcaya samiti hai athavA nijaparamatattva meM lIna sahaja paramajJAnAdi paramadharmoM kI saMhati-milana-saMgaThana hI nizcayasamiti hai| isaprakAra nizcaya aura vyavahArarUpa samiti ke bhedoM ko jAnakara unameM se he bhavyajIva! paramanizcayasamiti ko prApta kro|" isa gAthA aura usakI TIkA meM nizcaya-vyavahAra IryAsamiti kA svarUpa samajhAyA gayA hai| apane AtmA meM zraddhA, jJAna aura cAritra kI pariNati hI nizcaya IryAsamiti hai aura
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 149 (maMdAkrAMtA) itthaM buddhvA paramasamitiM muktikAntAsakhIM yo| muktvA saMgaM bhavabhayakaraM hemarAmAtmakaM ca / sthitvA'pUrve sahajavilasacciccamatkAramAtre bhedAbhAve samayati ca saH sarvadA mukta eva / / 81 / / (mAlinI) jayati samitireSA zIlamUlaM munInAM sahatiparidUrA sthAvarANAM hatervA / bhavadavaparitApaklezajImUtamAlA sakalasukRtasItyAnIkasantoSadAyI // 82 / / devadarzana, gurudarzana, tIrthadarzana Adi ke zubha vikalpapUrvaka trasa-sthAvara jIvoM kI rakSA ke bhAva se cAra hAtha Age taka jamIna ko dekhakara dina meM vihAra karanA vyavahAra IryAsamiti hai| adhyAtmarasa ke rasiyA TIkAkAra munirAja TIkA ke anta meM yaha kahanA nahIM bhUle ki donoM prakAra kI samitiyoM ko bhalIbhAMti jAnakara paramanizcaya samiti ko prApta kro| tAtparya yaha hai ki vyavahAra samiti to puNyabaMdha kA kAraNa hai; kintu nizcayasamiti baMdha ke abhAva kA kAraNa hai, mukti kA kAraNa hai| ata: parama upAdeya to vahI hai||61|| isa gAthA kI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva cAra chanda likhate haiM, jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) maktikAntA kI sakhI jo samiti usako jaankr| jo saMta kaMcana-kAminI ke saMga ko parityAga kara|| caitanya meM hI ramaNa karate nitya nirmala bhAva se| vilaga jaga se nijavihArI mukta hI haiM saMta ve||81|| isaprakAra muktikAntA kI sakhI paramasamiti ko jAnakara jo jIva bhavabhaya karanevAle kaMcana-kAminI ke saMga ko chor3akara, sahajavilAsarUpa apUrva abheda caitanyacamatkAramAtra meM sthita rahakara usameM samyak gati karate haiM arthAt samyakapa se pariNamita hote haiM; ve sarvadA mukta hI haiN| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki samiti muktirUpI patnI kI sakhI (sahelI) hai aura kaMcana-kAminI ke tyAgI nizcaya-vyavahAra samiti ke dhAraka munirAja eka apekSA se mukta hI haiN||81||
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ( mAlinI ) niyatamiha janAnAM janma janmArNave'smin samitivirahitAnAM kAmarogAturANAm / munipa kuru tatastvaM tvanmanogehamadhye hyapavarakamamuSyAzcAruyoSitsumukteH / / 83 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jayavaMta hai yaha samiti jo trasa aura thAvara ghAta se / saMsAradAvAnala bhayaMkara kleza se atidUra hai / munijanoM ke zIla kI hai mUla dhotI pApa ko / yaha meghamAlA sIMcatI jo puNyarUpa anAja ko // 82 // jo samiti munirAjoM ke zIla kA mUla hai, jo trasa aura sthAvara jIvoM ke ghAta se pUrNata: dUra hai, jo bhavadAvAnala ke pariNAmarUpI kleza ko zAnta karanevAlI hai aura samasta puNyarUpI anAja ke Dhera ko poSaNa dekara saMtoSa denevAlI meghamAlA hai hraaisI yaha samiti jayavaMta vartatI hai| ukta chanda meM trasa aura sthAvara jIvoM ke ghAta se atidUra samiti ko munirAjoM ke zIla kA mUla kahA gayA hai| sAtha meM bhavadAvAnala ke tApa ko dUra karanevAlI aura puNya ko prApta karanevAlI batAyA gayA hai / / 82 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra niyamasAra ( harigIta ) samiti virahita kAma rogI janoM kA durbhAgya yaha / saMsAra - sAgara meM niraMtara janmate marate raheM / he munijano ! tuma hRdayaghara meM sAvadhAnI pUrvaka / jagaha samucita sadA rakhanA mukti kanyA ke lie // 83 // isa vizva meM yaha sunizcita hI hai ki isa bhavasAgara meM samiti se rahita, icchArUpI roga se pIr3ita janoM kA janma hotA hai| isalie he munirAjo ! tuma apane manarUpI gharoM meM isa muktirUpI strI ke lie AvAsa kI vyavasthA rakhanA, isakA sadA dhyAna rakhanA / ukta chanda meM TIkAkAra munirAja munirAjoM ko sAvadhAna kara rahe haiM ki samitiyoM kI upekSA karanevAle saMsAra - sAgara meM gote lagAte rahate haiM; mukti kI prApti to nizcayasamitiyoM ke pAlakoM ko hI hotI hai // 83 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra ( AryA ) nizcayarUpAM samitiM sUte yadi muktibhAgbhavenmokSaH / bata na ca labhate'pAyAt saMsAramahArNave bhramati / / 84 / / pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vayaNaM / paricattA saparahidaM bhAsAsamidI vadaMtassa / / 62 / / paizUnyahAsyakarkazaparanindAtmaprazaMsitaM vacanam / parityaktvA svaparahitaM bhASAsamitirvadataH / / 62 / / atra bhASAsamitisvarUpamuktam / karNejapamukhavinirgataM nRpatikarNAbhyarNagataM caikapuruSasya cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( dohA ) jo pAle nizcaya samiti, nizcita mukti jA~hi / samiti bhraSTa to niyama se bhaTakeM bhava ke mA~hi // 84 // 151 yadi jIva nizcayarUpa samiti ko utpanna karatA hai, prApta karatA hai, dhAraNa karatA hai to vaha mukti ko avazya prApta karatA hai, mokSarUpa hotA hai; parantu are re samiti ke nAza se / abhAva se mukti ko prApta nahIM kara pAtA, saMsArarUpa mahAsAgara meM bhaTakatA rahatA hai, gotA lagAtA rahatA hai / isa chanda meM pUrva chanda kI bAta ko hI duharAyA gayA hai ki nizcaya -samiti ke dhAraka avazya hI mukti kI prApti karate haiM aura samitiyoM kI upekSA karanevAle bhava-bhava meM bhaTakate haiM / / 84 / / vigata gAthA, usakI TIkA aura usameM samAgata chandoM meM IryAsamiti kA svarUpa aura mahimA batAne ke bAda aba isa gAthA meM bhASA samiti kA svarUpa spaSTa karate haiM / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) parihAsa cugalI aura nindA tathA karkaza bolanA / yaha tyAganA hI samiti dUjI sva-para hitakara bolanA || 62|| cugalI karanA, ha~sI ur3AnA, kaThora bhASA kA prayoga karanA, dUsaroM kI nindA karanA aura apanI prazaMsA karanA hna ina kAryoM ke tyAgI aura svaparahitakArI vacana bolanevAle ke bhASA samiti hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ bhASA samiti kA svarUpa kahA gayA hai / cugalakhora manuSya ke mu~ha se nikale hue
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 niyamasAra ekakuTumbasya ekagrAmasya vA mahadvipatkAraNaM vacaH paizUnyam / kvacit kadAcit kiMcit parajanavikArarUpamavalokya tvAkarNya ca hAsyAbhidhAnanokaSAyasamupajanitam ISacchubhamizritamapyazubhakarmakAraNaM puruSamukhavikAragataM haasykrm| karNazaSkulIvivarAbhyarNagocaramAtreNa pareSAmaprItijananaM hi karkazavacaH / pareSAM bhUtAbhUtadUSaNapurassaravAkyaM prnindaa| svasya bhuutaabhuutgunnstutiraatmprshNsaa| etatsarvamaprazastavacaH parityajya svasya ca parasya ca zubhazuddhapariNatikAraNaM vaco bhaassaasmitiriti| tathA coktaM zrIguNabhadrasvAmibhiH hra (mAlinI) samadhigatasamastAH sarvasAvadyadUrA: svahitanihitacittAH shaaNtsrvprcaaraaH| svaparasaphalajalpA: sarvasaMkalpamuktAH kathamiha na vimukterbhAjanaM te vimuktAH / / 29 / / aura rAjA ke kAna taka pahu~ce hue; kisI eka puruSa, eka kuTumba yA kisI eka gA~va ko mahAvipatti ke kAraNabhUta vacanoM ko paizUnya (cugalI) kahate haiN| kahIM, kabhI, kiMcit parajanoM ke vikRtarUpa ko dekhakara athavA sunakara hAsya nAmaka nokaSAya se utpanna honevAlA, kiMcit zubha ke sAtha mizrita hone para bhI azubha karma kA kAraNa, puruSa ke mukha se vikAra ke sAtha saMbaMdhavAlA hAsya karma hai| ____ kAna ke cheda ke pAsa pahu~cane mAtra se jo dUsaroM ko aprIti utpanna karate haiM, aise vacana karkaza vacana haiN| dUsaroM meM vidyamAna-avidyamAna doSoM ko kahanevAle vacana paranindA hai aura apane vidyamAna-avidyamAna guNoM kI stuti AtmaprazaMsA hai| ina saba aprazasta vacanoM ke tyAgapUrvaka sva aura para ko zubha va zuddha pariNati ke kAraNabhUta vacana bhASA samiti haiN|" yadyapi cugalI, hAsya, karkaza, nindA, prazaMsA ha ye zabda sAmAnyajanoM ke lie atyanta suparicita zabda haiM; tathApi yahA~ TIkA meM unheM bhI paribhASita kiyA gayA hai| ukta sabhI prakAra ke sva-para ahitakArI aprazasta vacanoM ke tyAgapUrvaka sva-para hitakArI priya parimita vacanoM kA upayoga aura tatsaMbaMdhI bhAva bhASAsamiti haiN||62|| 1. AtmAnuzAsana, chanda 226
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 153 tathA cahna (anuSTubh ) parabrahmaNyanuSThAnaniratAnAM manISiNAm / antarairapyalaM jalpaiH bahirjIlpaizca kiM punaH / / 85 / / kadakAridANumodaNarahidaM taha pAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhattaM samabhuttI esaNAsamidI / / 63 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) jAna liye haiM sabhI tattva ara dara sarva sAvadhoM se| apane hita meM citta lagAkara saba prakAra se zAnta hue| jinakI vANI svapara hitakarI saMkalpoM se mukta hue| mukti bhAjana kyoM na ho jaba saba prakAra se mukta hue||29|| jinhoMne vastusvarUpa ko jAna liyA hai, jo sabhI prakAra ke sAvadha (pApakarma) se dUra haiM, jinhoMne apane citta ko svahita meM sthApita kiyA hai, jinake pracArita hone se vikalpa zAnta ho gaye haiM, jinakA bolanA sva-parahita se saphala hai aura sabhI prakAra ke saMkalpoM se vizaddha haiM; aise vimukta puruSa isa loka meM mukti ke bhAjana kyoM nahIM hoMge? guNabhadrAcArya ke AtmAnuzAsana ke isa chanda meM bhASAsamiti ke saMbaMdha meM kucha vizeSa nahIM kahA gayA hai; apitu sAmAnyarUpa se mukti prApta karane ke adhikArI munivaroM kA svarUpa hI spaSTa kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki vastusvarUpa ke jAnakAra, pApakarmoM se atyanta dUra, apane meM hI magana, zAntacitta, hita-mita-priya vacanoM se alaMkRta, bhava-bhogoM se virakta munirAja avazya hI mukti prApta karane ke adhikArI haiM / / 29 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (dohA) Atmanirata munivaroM ke antarjalpa virkti| taba phira kyoM hogI are bahirjalpa anurkti||85|| parabrahma ke anuSThAna meM nirata manISiyoM ke jaba antarjalpa se bhI virakti hai to phira bahirjalpa kI to bAta hI kyA kareM; unase to virakti niyama se hogI hii| ukta chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki AtmajJAnI-dhyAnI munirAja antarbAhya vikalpoM se pAra pahu~ca gaye hote haiM / / 85 / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyamasAra kRtakAritAnumodanarahitaM tathA prAsukaM prazastaM ca / dattaM pareNa bhaktaM saMbhuktiH eSaNAsamitiH / / 63 / / atraiSaNAsamitisvarUpamuktam / tadyathA hna manovAkkAyAnAM pratyekaM kRtakAritAnumodanaiH kRtvA nava vikalpA bhavanti, na tai: saMyuktamannaM navakoTivizuddhamityuktam; atiprazastaM manoharaM, haritakAyAtmakasUkSmaprANisaMcArAgocaraM prAsuka mityabhihitam; pratigrahoccasthAnapAdakSAlanArcanapraNAmayogazuddhibhikSAzuddhinAmadheyairnavavidhapuNyaiH pratipattiM kRtvA zraddhAzaktyalubdhatAbhaktijJAnadayAkSamA'bhidhAnasaptaguNasamAhitena zuddhena yogyAcAreNopAsakena dattaM bhaktaM bhuMjAnaH tiSThati yaH paramatapodhanaH tasyaiSaNAsamitirbhavati / iti vyavahArasamitikramaH / atha nizcayato jIvasyAzanaM nAsti paramArthataH, SaTprakAramazanaM vyavahArata: saMsAriNAmeva bhavati / IryAsamiti aura bhASAsamiti ke uparAnta aba eSaNAsamiti kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) svayaM karanA karAnA anumodanA se rahita jo| nirdoSa prAsuka bhukti hI hai eSaNA samiti aho||63|| svayaM kI kRta, kArita, anumodanA se rahita, para ke dvArA diyA huA prAsuka aura prazasta bhojana karanerUpa samyak AhAra grahaNa evaM tatsaMbaMdhI zubhabhAva eSaNAsamiti hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ eSaNAsamiti kA svarUpa kahA hai| vaha isaprakAra hai hna mana, vacana aura kAya hna ina tInoM kA kRta, kArita aura anumodanA hna ina tInoM se guNA karane para nau bheda ho jAte haiN| jisa bhojana meM munirAjoM kI ukta nau prakAroM kI kisI bhI rUpa meM saMyuktatA ho, vaha bhojana vizuddha nahIM hai aisA zAstroM meM kahA hai| haritakAya ke sUkSma prANiyoM ke saMcAra se agocara ati prazasta anna prAsuka anna hai ha aisA zAstroM meM kahA hai| par3agAhana, uccasthAna, pAdaprakSAlana, arcana, praNAma, mana-vacana-kAya kI zuddhi aura bhikSA zuddhi hna ina navadhA bhakti se Adara karake; zraddhA, zakti, alubdhatA, bhakti, jJAna, dayA, aura kSamA hnadAtA ke ina sAta guNoM sahita zuddha yogya AcAravAle upAsaka dvArA diyA gayA AhAra jo parama tapodhana lete haiM, use eSaNAsamiti kahate haiN| yaha vyavahAra eSaNAsamiti hai| nizcaya eSaNAsamiti kI to aisI bAta hai ki jIva ke paramArthataH to bhojana hotA hI nahIM hai| chaha prakAra kA bhojana to vyavahAra se saMsAriyoM ke hI hotA hai|" ukta gAthA meM eSaNAsamiti kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| jisa AhAra se AhAra grahaNa karanevAle munirAja kA navakoTi se kisI bhI prakAra kA saMbaMdha na ho; aisA anuddiSTa, prAsuka AhAra 46 doSa aura 32 antarAya TAlakara vidhipUrvaka grahaNa karanA, eSaNAsamiti hai||63||
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra tathA coktaM hna NokammakammahAro lepyAhAro ya kvlmaahaaro| ujjamaNo viya kamaso AhAro chvvihonneyo|||30|| azuddhajIvAnAM vibhAvadharmaM prati vyavahAranayasyodAharaNamidam / idAnIM nizcayasyodAhRtirucyate / tadyathA hna jassa aNesaNamappA taM pitavo tppddicchgaasmnnaa| aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA // 31 // 2 isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktaM hna tathA kahA bhI' hna aisA kahakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) lepakavala mana oja ara karma aura no krm| chaha prakAra AhAra ke kahe gaye jinadharma||30|| nokarmAhAra, karmAhAra, lepAhAra, kavalAhAra, ojAhAra aura manAhAra hna isaprakAra krama se AhAra chaha prakAra kA jaannaa| azuddha jIvoM ke vibhAvadharma ke saMbaMdha meM yaha vyavahAranaya kA udAharaNa hai||30|| aba nizcayanaya kA udAharaNa kahA jAtA hai tU (harigIta) are bhikSA munivaroM kI eSaNA se rahita ho| ve yatIgaNa hI kahe jAte haiM anAhArI zramaNa ||31|| eSaNA (AhAra kI icchA) rahita AtmA ko yuktAhAra bhI tapa hI hai aura Atmopalabdhi ke lie prayatnazIla zramaNoM kI bhikSA bhI eSaNA rahita hotI hai| isalie ve zramaNa anAhArI hI haiN| pravacanasAra kI isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki zramaNa do prakAra se yuktAhArI siddha hotA hai| pahalI bAta to yaha hai ki usakA mamatva zarIra para na hone se vaha ucita AhAra hI grahaNa karatA hai tU isalie yuktAhArI hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'AhAra grahaNa karanA AtmA kA svabhAva hI nahIM hai' hna aise pariNAmarUpa yoga munirAjoM ke nirantara vartatA hai; isalie vaha zramaNa yogI hai, usakA AhAra yuktAhAra hai, yogI kA AhAra hai| tAtparya yaha hai ki vaha eSaNAsamitipUrvaka AhAra lene se aura anazanasvabhAvI hone se munirAja yuktAhArI hI haiM||31|| 1. anupalabdha hai 2. vahI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 niyamasAra tathA coktaM zrIguNabhadrasvAmibhiH hra (mAlinI) yamaniyamanitAnta: zAMtabAhyAntarAtmA pariNamitasamAdhiH srvsttvaanukNpii| vihitahitamitAzI klezajAlaM samUlaM dahati nihatanidro nizcitAdhyAtmasAraH / / 32 // tathA hita (zAlinI) bhuktvA bhaktaM bhaktahastAgradattaM dhyAtvAtmAnaM pUrNabodhaprakAzam / taptvA caivaM sattapaH sattapasvI prApnotIddhAM muktivArAMganAM saH / / 86 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hna (harigIta ) jo sabhI ke prati dayA samatA samAdhi ke bhAva se| nitya pAle yama-niyama arazAnta antara bAhya se || zAstra ke anusAra hita-mita asana nidrA nAza se| ve munIjana hI jalA dete kleza ke jaMjAla ko||32|| jinhoMne adhyAtma kA sAra nizcita kiyA hai, samajhA hai; jo atyanta yama-niyama sahita haiM; jinakA AtmA bhItara-bAhara se zAnta huA hai; jinheM samAdhi pragaTa huI hai, pariNamita huI hai; jinake hRdaya meM sabhI jIvoM ke prati anukaMpA hai; jo zAstrAnusAra hitakArI sImita bhojana karanevAle haiM; jinhoMne nidrA kA nAza kiyA hai| ve munirAja klezajAla ko samUla bhasma kara dete haiN| ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki isa chanda meM bhI samitiyoM ke dhArI tapasvI munirAjoM ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai / / 32 / / isake bAda TIkAkAra munirAja tathA hi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) bhakta ke hastAra se parizuddha bhojana prApta kara paripUrNa jJAna prakAzamaya nija AtmA kA dhyAna dhara|| isataraha tapa tapa tapasvI haiM nirantara nija meM magana | maktirUpI aMganA ko prApta karate saMtajana ||8|| 1. AtmAnuzAsana, chanda 227
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 157 potthikmNddlaaiNghnnvisggesupytprinnaamo| AdAvaNaNikkhevaNasamidI hodi tti NiddiTThA / / 64 / / pustakakamaNDalAdigrahaNavisargayo: prytnprinnaamH| AdAnanikSepaNasamitirbhavatIti nirdissttaaH||64|| atrAdAnanikSepaNasamitisvarUpamuktam / apahRtasaMyaminAM saMyamajJAnAdyupakaraNagrahaNavisargasamayasamudbhavasamitiprakAroktiriyam / upekSAsaMyaminAMna pustakamaNDaluprabhRtayaH, ataste paramajinamunayaH ekAntato nispRhAH, ata eva bAhyopakaraNanirmuktAH / abhyantaropakaraNaM nijaparamatattvaprakAzadakSaM nirupAdhisvarUpasahajajJAnamantareNa na kimapyupAdeyamasti / apahRtasaMyamadharANAM paramAgamArthasya punaH punaH pratyabhijJAnakAraNaM pustakaM jJAnopakaraNamiti yAvat, zaucaupakaraNaM bhaktoM ke hAtha ke agrabhAga se diyA gayA bhojana lekara, pUrNa jJAna-prakAzavAle AtmA kA dhyAna karake; isaprakAra samyak tapa ko tapakara sacce tapasvI saMtajana daidIpyamAna muktirUpI vArAMganA (strI) ko prApta karate haiN| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki nizcaya-vyavahAra eSaNAsamiti ke dhanI tapasvI munirAja mukti ko prApta karate haiN||86|| vigata gAthA meM eSaNAsamiti kI carcA karane ke uparAnta aba isa gAthA meM AdAnanikSepaNasamiti kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) pustaka kamaNDala saMta jana nita saavdhaaniipuurvk| AdAnanikSepaNasamiti meM grahaNa-nikSepaNa kreN||64|| pustaka, kamaNDala Adi rakhane-uThAne saMbaMdhI prayatna pariNAma AdAnanikSepaNasamiti hai hna aisA kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ AdAnanikSepaNasamiti kA svarUpa kahA gayA hai| yaha apahRta saMyamiyoM (vyavahArasaMyama yA apavAdasaMyama) ko saMyama aura jJAnAdika ke upakaraNa uThAte-rakhate samaya utpanna honevAlI samiti kA prakAra kahA hai| upekSA saMyamiyoM (nizcayasaMyama-utsargasaMyama) ke pustaka va kamaNDalAdi nahIM hote; kyoMki ve paramajinamani samparNataH niSpaha hote haiN| isalie ve bAhya upakaraNoM se rahita hote haiN| nijaparamAtmatattva ko prakAzana karane meM dakSa Abhyantara upakaraNarUpa nirupAdhisvarUpa sahaja jJAna ke atirikta unheM anya kucha bhI upAdeya nahIM hai| apahRta saMyamadharoM ko paramAgama ke artha kA punaH punaH pratyabhijJAna hone meM kAraNabhUta
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 niyamasAra ca kAyavizuddhihetuH kamaNDaluH, saMyamopakaraNahetuH picchaH / eteSAM grahaNavisargayoH samayasamudbhavaprayatnapariNAmavizuddhireva hi AdAnanikSepaNasamitiriti nirdiSTeti / (mAlinI) samitiSu samitIyaM rAjate sottamAnAM __ paramajinamunInAM saMhatau kssaaNtimaitrii| tvamapi kuru mana:paMkeruhe bhavya nityaM bhavasi hi paramazrIkAminIkAMtakAMtaH / / 87 / / pustaka jJAna kA upakaraNa hai, kAyavizuddhibhUta zauca kA upakaraNa kamaNDalu hai aura saMyama kA upakaraNa pIchI hai| ina upakaraNoM ko uThAte-rakhate samaya utpanna honevAlI prayatnapariNAmarUpa vizuddhi hI AdAnanikSepaNasamiti hai ha aisA zAstroM meM kahA hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jaba munirAja chaThaveM guNasthAna meM hote haiM; taba unake pAsa pIchI, kamaNDalu aura zAstra hote haiM, ho sakate haiM; kyoMki pIchI ke binA ahiMsaka AcaraNa, kamaNDala ke binA zaucAdi kI zuddhi aura zAstra ke binA svAdhyAya saMbhava nahIM hai| ina tInoM ko upakaraNa kahA gayA hai| jaba ye upakaraNa unake pAsa hoMge to inake uThAne-rakhane meM pramAdavaza yA asAvadhAnI ke kAraNa kisI bhI prakAra ke jIvoM kA ghAta na ho jAve ha isa bAta kI sAvadhAnI rakhanA hI AdAnanikSepaNasamiti hai||64|| isa 64vIM gAthA ko pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) uttama paramajina muni ke sukha-zAnti ara maitrI shit| AdAnanikSepaNa samiti saba samitiyoM meM shobhtii|| he bhavyajana! tuma sadA hI isa samiti ko dhAraNa kro| jisase tumheM bhI prApta ho priyatama parama zrI kAminI / / 87|| uttama paramajina muniyoM kI yaha AdAnanikSepaNa samiti sabhI samitiyoM meM zobhAyamAna hotI hai aura isa samiti ke sAtha meM una munirAjoM ke zAnti aura maitrI bhI hote hI haiN| he bhavyajano! tuma bhI apane hRdayakamala meM ukta samiti ko dhAraNa karo ki jisase tuma bhI paramazrI kAminI ke kaMta ho jaavoge| isa kalaza meM yahI preraNA dI gaI hai ki Apa bhI isa samiti ko dhAraNa karo, isase tumheM bhI muktivadhU prApta ho jAvegI / / 87 / /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 159 pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThAsamidI have tassa / / 65 / / prAsukabhUmipradeze gUDhe rahite proprodhen| uccArAdityAga: pratiSThAsamitirbhavettasya / / 65 / / munInAM kAyamalAdityAgasthAnazuddhikathanamidam / zuddhanizcayato jIvasya dehAbhAvAnna cAnnagrahaNapariNatiH / vyavahArato dehaH vidyate, tasyaiva hi dehe sati hyAhAragrahaNaM bhavati, AhAragrahaNAnmalamUtrAdayaH saMbhavantyeva / ata eva saMyaminAM malamUtravisargasthAnaM nirjantukaM pareSAmuparodhena virahitam / tatra sthAne zarIradharmaM kRtvA pazcAttasmAtsthAnAduttareNa katicit padAni gatvA [daGmukhaH sthitvA cotsRjya kAyakarmANi saMsArakAraNaM pariNAmaM manazca saMsRtenimittaM, svAtmAnamavyagro bhUtvA dhyAyati yaH paramasaMyamI muhurmuhaH kalevarasyApyazucitvaM vA paribhAvayati, vigata gAthA meM AdAnanikSepaNasamiti kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM pratiSThApanasamiti kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) pratiSThApana samiti meM usa bhami paramala matra kaa| kSepaNa kareMjo gUDha prAsuka aura ho avarodha bina ||65|| paroparodha se rahita, gUDha, prAsuka bhUmipradeza meM isaprakAra mala-mUtra kA tyAga karanA ki usase kisI jIva kA ghAta na ho, pratiSThApanAsamiti hai| / dUsare ke dvArA roke jAne ko paroparodha kahate haiN| tAtparya yaha hai ki munirAja aise sthAna para mala-mUtra kA kSepaNa kareM ki jahA~ koI roka-Toka nahIM ho, thor3I-bahuta Ar3a ho aura ukta bhUmi para jIva-jantu bhI na hoN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha muniyoM ke kAya ke malAdika ke tyAga ke sthAna kI zuddhi kA kathana hai| zuddhanizcayanaya se to jIva ke deha kA abhAva hone se annagrahaNarUpa pariNati hI nahIM hai; parantu vyavahAranaya se jIva ke zarIra hotA hai; isalie deha hone se AhAra grahaNa bhI hotA hI hai| AhAra grahaNa ke kAraNa mala-mUtrAdika bhI hote hI haiN| isalie saMyamiyoM ke mala mUtrAdika tyAga kA sthAna janturahita aura para ke uparodha se rahita hotA hai| ukta sthAna para zarIradharma karake pazcAt paramasaMyamI usa sthAna se uttara dizA kI ora kucha Daga jAkara uttaramukha khar3e rahakara zarIra kI kriyAoM kA aura saMsAra ke kAraNabhUta pariNAmoM aura mana kA utsarga karake nijAtmA ko avyagra hokara dhyAtA hai athavA punaH punaH zarIra kI azucitA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 niyamasAra tasya khalu pratiSThApanasamitiriti / nAnyeSAM svairavRttInAMyatinAmadhAriNAMkAcita samitiriti / (mAlinI) samitiriha yatInAM muktisAmrAjyamUlaM __ jinamatakuzalAnAM svAtmaciMtAparANAm / madhusakhanizitAstravrAtasaMbhinnacetaHhna sahitamunigaNAnAM naiva sA gocarA syAt / / 88 / / ko sarva ora se bhAtA hai; usa paramasaMyamI ke pratiSThApanAsamiti hotI hai| dUsare svacchandavRttivAle yatinAmadhAriyoM ke koI samiti nahIM hotii|" isa samiti meM yaha batAyA gayA hai ki chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM nirantara Ane-jAne vAle munirAja jaba sAtaveM guNasthAna meM hote haiM; taba to unake nizcayapratiSThApanAsamiti hotI hai, parantu chaThaveM guNasthAna meM hoM, taba unheM mala-mUtrAdi kSepaNa kA vikalpa ho sakatA hai| aisI sthiti meM unake bhAva aura AcaraNa aisA hotA hai ki ve paroparodha se rahita nirjantu prAsuka bhUmi para acchI taraha dekhakara sAvadhAnIpUrvaka mala-mUtra kA kSepaNa karate haiN| unakI ukta kriyA aura tatsaMbaMdhI zubhabhAva vyavahArapratiSThApanasamiti hai||65|| - isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva tIna chanda likhate haiM, jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) AtmaciMtana meM parAyaNa aura jinamata meM kuzala | una yativaroM ko yaha samiti hai mUla ziva sAmrAjya kii| kAmabANoM se viMdhe haiM hRdaya jinake are una / munivaroM ke yaha samiti to hameM dikhatI hI nhiiN||88|| jinamata meM kuzala aura svAtmacintana meM parAyaNa munivaroM ko yaha samiti muktisAmrAjya kA mUla hai; kintu kAmadeva ke tIkSNabANoM se viMdhe hue hRdayavAle munigaNoM ko to yaha samiti hotI hI nahIM hai| isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jinasiddhAnta meM kuzala, usake marma ko gaharAI se samajhanevAle evaM apane AtmA ke ciMtana meM pravINa munirAjoM ko yaha samiti mukti kA sAmrAjya dilAnevAlI hai; kintu icchAoM ke gulAma kAmAndha logoM ke to yaha hotI hI nahIM hai||88|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 161 (hariNI) samitisamitiM buddhvA muktyaMganAbhimatAmimAM bhavabhavabhayadhvAMtapradhvaMsapUrNazaziprabhAm / munipa tava saddIkSAkAntAsakhImadhunA mudA jinamatatapa:siddhaM yAyA: phalaM kimapi dhruvam / / 89 / / (drutavilaMbita) samitisaMhatita: phalamuttamaM sapadi yAti muniH paramArthataH / na ca manovacasAmapi gocaraM kimapi kevalasaukhyasudhAmayam / / 10 / / (rolA) dIkSAkAntAsakhI paramapriya muktiramA ko| bhavatapanAzaka candraprabhasama zreSTha samiti jo|| use jAnakara he muni tuma jinamata prtipaadit| tapa se honevAle phala ko prApta kroge||89|| jo muktirUpI aMganA ko priya hai, bhava-bhava ke bhayarUpI aMdhakAra ko naSTa karane ke lie pUrNa candramA kI prabhA ke samAna hai, terI dIkSArUpI kAntA kI sakhI hai; sabhI samitiyoM meM zreSTha isa samiti ko pramoda se jAnakara he munirAja ! tuma jinamata nirUpita tapa se siddha honevAle dhruva phala ko prApta kroge| isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki muktirUpI strI ko priya, bhavabhaya ke aMdhakAra ko naSTa karane ke lie candramA ke samAna evaM dIkSArUpI kAntA kI sakhI isa samiti ko jAnakara tuma jinamata meM nirUpita tapa ke phala meM prApta honevAle phaloM ko prApta karoge / / 89 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) samiti sahita munivaroM ko uttama phala avilamba | kevala saukhya sudhAmayI akathita aura acintya ||90|| munirAja samiti kI saMgati dvArA vastuta: mana ke acintya aura vANI se akathanIya kevalasukharUpI amRtamaya uttama phala zIghra prApta karate haiN| isa chanda meM bhI yaha kahA jA rahA hai ki munirAja isa samiti ke phala meM acintya aura akathanIya uttamasukha ko prApta karate haiM / / 10 / /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 niyamasAra kAlussamohasaNNArAgaddosAiasuhabhAvANaM / parihAro maNuguttI vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 66 / / kAluSyamohasaMjJArAgadveSAdyazubhabhAvAnAm / rahAro manogupti: vyavahAranayena parikathitA // 66 // vyavahAramanoguptisvarUpAkhyAnametat / krodhamAnamAyAlobhAbhidhAnaizcaturbhiH kaSAyaiH kSubhitaM cittaM kAluSyam / moho darzanacAritrabhedAd dvidhA / saMjJA AhArabhayamaithunaparigrahANAM bhedAzcaturdhA / rAgaH prazastAprazastabhedena dvividhH| asahyajaneSu vApi cAsahyapadArthasArtheSu vA vairasya pariNAmo dveSaH / ityAdyazubhapariNAmapratyayAnAM parihAra eva vyavahAranayAbhiprAyeNa mnoguptiriti| (vasantatilakA) guptirbhaviSyati sadA paramAgamArtha ciMtAsanAthamanaso vijitendriyasya / bAhyAntaraMgapariSaMgavivarjitasya zrImajinendracaraNasmaraNAnviyatasya / / 11 / / vyavahAracAritrAdhikAra kI vigata 10 gAthAoM meM pA~ca mahAvrata aura pA~ca samitiyoM kA vivecana karane ke uparAnta aba tIna guptiyoM kI carcA karate haiN| unameM se pahalI gAthA meM pahalI gupti manogupti kA svarUpa batAyA gayA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU ( harigIta ) moha rAga dveSa saMjJA kalaSatA ke bhAva jo| ina sabhI kA parihAra managupti kahA vyavahAra se ||66|| kaluSatA, moha, saMjJA, rAga-dveSa Adi azubhabhAvoM ke parihAra ko vyavahAranaya se manogupti kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha vyavahAra manogupti ke svarUpa kA kathana hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha hna ina cAra kaSAyoM se citta kI kSubdhatA kaluSatA hai / darzanamoha aura cAritramoha ke bheda se moha do prakAra kA hai| AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA ke bheda se saMjJA cAra prakAra kI hai| prazastarAga aura aprazasta rAga ke bheda se rAga do prakAra kA hai| asahya janoM yA asahya padArthoM ke prati baira kA pariNAma dveSa hai| ityAdi azubhapariNAmapratyayoM kA parihAra hI vyavahAranaya ke abhiprAya se manogupti hai|"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 163 thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa pAvaheussa / parihAro vayaguttI aliyAdiNiyattivayaNaM vA / / 67 / / strIrAjacaurabhaktakathAdivacanasya paaphetoH| parihAro vAgguptiralIkAdinivRttivacanaM vA / / 67 / / iha vAgguptisvarUpamuktam / atipravRddhakAmaiH kAmukajanaiH strINAM saMyogavipralaMbhajanita isa gAthA meM manogupti kA svarUpa spaSTa karate hue kaSAyabhAvarUpa kaluSatA; AhAra, bhaya, maithuna aura parigraharUpa saMjJA; rAga-dveSa-moha Adi azubhabhAvoM ke abhAva ko manogupti kahA gayA hai||66|| isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) jo jinendra ke caraNoM ko smaraNa kare nit| bAhya aura Antarika graMtha se sadA rahita haiN|| paramAgama ke arthoM meM mana cintana rata hai| una jitendriyoM ke to gupti sadA hI hogii||91|| jinakA mana paramAgama ke arthoM se cintana yukta hai, jo vijitendriya haiM, jo bAhya va aMtaraMga parigrahoM se rahita haiM aura jinendra bhagavAna ke caraNoM ke smaraNa saMyukta hai; una munirAjoM ke gupti sadA hI hogii| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki paramAgama ke viSayoM meM cintanarata, antarbAhya parigraha se rahita, jinendra bhakti meM magna, jitendrayI santoM ke manogupti sadA hogI hii||91|| vigata gAthA meM manogupti kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM vacanagupti kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) pApakAraNa rAja dArA cora bhojana kI kthaa| muSA bhASaNa tyAga lakSaNa haivacana kI gaptikA||67|| pApa ke hetubhUta strIkathA, rAjakathA, corakathA aura bhaktakathA Adi rUpa vacanoM kA parihAra athavA AhArAdika kI nivRttirUpa vacana vacanagupti hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ vacanagupti kA svarUpa kahA hai| bar3I huI kAmavAsanAvAle kAmukajanoM dvArA kI jAnevAlI aura sanI jAnevAlI mahilAoM kI saMyoga-viyojajanita vividha vacana racanA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 niyamasAra vividhavacanaracanA karttavyA zrotavyA ca saiva strIkathA / rAjJAM yuddhahetUpanyAso raajkthaaprpNcH| caurANAM cauraprayogakathanaM caurakathAvidhAnam / atipravRddhabhojanaprItyA vicitramaMDakAvalIkhaNDadadhi khaMDasitAzanapAnaprazaMsA bhktkthaa| AsAmapi kathAnAM parihAro vAgguptiH / alIkanivRttizca vAgguptiH / anyeSAM aprazastavacasAM nivRttireva vA vAgguptiH iti / tathA coktaM zrIpUjyapAdasvAmibhiH hna (anuSTubh ) evaM tyaktvA bahirvAcaM tyjedntrshesstH| eSa yoga: samAsena pradIpa: paramAtmanaH / / 33 // hI strIkathA hai; rAjAoM kA yuddhahetuka kathana rAjakathA hai; coroM kA coryaprayoga saMbaMdhI kathana corakathA hai aura atyanta baDhI haI bhojana kI prItipUrvaka maidA kI pUr3I, cInI, dahI, mizrI Adi anekaprakAra ke bhojana kI prazaMsA bhaktakathA arthAt bhojanakathA haihna ina samasta kathAoM kA parihAra vacanagupti hai| asatya kI nivRtti bhI vacanagupti hai athavA anya aprazastavacanoM kI nivRtti bhI vacanagupti hai|" yahA~ vacanagupti ke svarUpa meM asatya aura aprazasta bolane kA niSedha to kiyA hI gayA hai, sAtha meM cAra prakAra kI vikathAoM ke karane kA bhI niSedha kiyA gayA hai| ukta cAra prakAra kI vikathAoM kA paDhanA-paDhAnA, sunanA-sunAnA, likhanA-likhAnA Adi tatsaMbaMdhI sabhI pravRttiyoM kA niSedha hai||67|| isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA zrI pUjyapAdasvAmI ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (soraThA ) chor3o antarjalpa bahirjalpa ko chodd'kr| dIpaka AtamarAma yahI yoga saMkSepa meM ||33|| isaprakAra bahirvacanoM ko tyAgakara antarvacanoM ko saMpUrNata: chodd'eN| yaha saMkSepa se yoga hai, samAdhi hai| yaha yoga paramAtmA ko prakAzita karane vAlA dIpaka hai| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki antarbAhya vacana vikalpoM ke tyAgapUrvaka apane se jur3anA yoga hai, samAdhi hai| yaha yoga aura samAdhi paramAtmA ko prakAzita karane ke lie dIpaka ke samAna hai| tAtparya yaha hai ki AtmA aura paramAtmA ke darzana isa yoga se hI hote haiM, samAdhi se hI hote haiN| yahI yoga va samAdhi vacana vikalpoM se pare hone se vacanagupti hai||33|| 1. pUjyapAda : samAdhitaMtra, zloka 17
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 165 tathA hita (mandAkrAntA) tyaktvA vAcaM bhavabhayakarI bhavyajIva: samastAM dhyAtvA zuddhaM sahajavilasaccimatkAramekam / pazcAnmuktiM sahajamahimAnaMdasaukhyAkarI tAM prApnotyuccaiH prahataduritadhvAMtasaMghatArUpaH / / 12 / / baMdhaNachedaNamAraNa AkuMcaNa taha psaarnnaadiiyaa| kAyakiriyANiyattI NihiTThA kAyagupti tti / / 68 / / baMdhanachedanamAraNAkuJcanAni tathA prsaarnnaadiini|| kAyakriyAnivRttiH nirdiSTA kAyaguptiriti / / 68 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA hi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) bhavabhayakArI vANI taja zudha sahaja vilste| ekamAtra kara dhyAna nitya cit camatkAra kaa| pApatimira kA nAza sahaja mahimA nijasukha kii| ___ muktipurI ko prApta kareM bhavijIva nirantara ||92 / / bhavabhaya karanevAlI saMpUrNa vANI ko chor3akara, zuddha sahaja vilAsamAna eka caitanyacamatkAra kA dhyAna karake, phira pAparUpI aMdhakAra samUha ko naSTa karake bhavyajIva sahaja mahimAvaMta atIndriya Ananda aura paramasukha kI khAnarUpa mukti ko atizayarUpa se prApta karate haiN| isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki vacanagupti ke bala se saMsAra-bhramaNa kA bhaya paidA karanevAlI vANI ko chor3akara, zuddhAtmA kA dhyAna karake yaha bhavyajIva pAparUpa aMdhakAra kA nAza kara sahaja mahimAvaMta sukha kI khAna mukti ko prApta karatA hai||92|| vigata gAthA meM vacanagupti kI carcA karake aba isa gAthA meM kAyagupti kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) mArana prasArana baMdha chedana aura AkuMcana sbhii| kAyika kriyAoM kI nivRtti kAyagupti jina khii||68||
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra 166 atra kAyaguptisvarUpamuktam / kasyApi narasya tasyAntaraMganimittaM karma, baMdhanasya bahiraMgahetuH kasyApi kAyavyApAraH / chedanasyApyantaraMgakAraNaM karmodayaH, bahiraMgakAraNaM pramattasya kaaykriyaa| mAraNasyApyantaraMgaheturAMtaryakSayaH, bahiraMgakAraNaM kasyApi kAyavikRti: / AkuMcanaprasAraNAdihetuH saMharaNavisarpaNAdihetusamudghAtaH / etAsAM kAyakriyANAM nivRtti: kAyaguptiriti / ( anuSTubh ) muktvA kAyavikAraM ya: zuddhAtmAnaM muhurmuhH| saMbhAvayati tasyaiva saphalaM janma saMsRtau / / 93 / / baMdhana, chedana, mArana ( mAra DAlanA) AkuMcana ( sikur3anA) tathA prasAraNa ( phailanA ) Adi kriyAoM kI nivRtti ko kAyagupti kahate haiM / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ kAyagupti kA svarUpa kahA hai| kisI puruSa ko baMdhana kA aMtaraMga nimitta karma hai aura bahiraMga hetu kisI kA kAyavyApAra hai; chedana kA bhI aMtaraMga kAraNa karmodaya hai aura bahiraMga kAraNa pramatta jIva kI kAya kI kriyA hai| mArana kA bhI aMtaraMga hetu (Ayu) kA kSaya hai aura bahiraMga kAraNa kisI kI zArIrika vikRti hai / AkuMcana, prasAraNa Adi kA hetu saMkocavistArAdika ke hetubhUta samudghAta hai| hra ina kAya kriyAoM kI nivRtti kAyagupti hai| " ukta gAthA atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki baMdhana, chedana, mArana, saMkucana aura prasAraNa Adi zArIrika kriyAoM se nivRtti hI kAyagupti hai || 68 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra (dohA) jo dhyAve zuddhAtmA taja kara kAya vikAra / janma saphala hai usI kA zeSa sabhI saMsAra ||13|| jo kAya vikAra ko chor3akara bArambAra zuddhAtmA kI saMbhAvanA (samyak bhAvanA) karatA hai; isa saMsAra meM usI kA janma saphala hai| isa chanda meM bhI atyanta saMkSepa meM yahI kahA hai ki jo vyakti zArIrika vikRtiyoM se virakta ho apane AtmA meM anurakta hotA hai, usI ke dhyAna magna rahatA hai; isa loka meM usI kA janma saphala hai / / 93 / / vigata tIna gAthAoM meM kramazaH vyavahAra manogupti, vyavahAra vacana- gupti aura vyavahAra kAyagupti kA svarUpa batAyA gayA hai aura isa gAthA meM nizcaya manogupti aura nizcaya vacanagupti kI carcA karate haiN|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 167 jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi taM mnnoguttii| aliyAdi NiyattiM vA moNaM vA hoi vaiguttI / / 69 / / yA rAgAdinivRttirmanaso jAnIhi tAM mnoguptim|| alIkAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vAgguptiH / / 69 / / nizcayanayena manovAgguptisUcaneyam / sakalamoharAgadveSAbhAvAdakhaMDAdvaitaparamacidrUpe samyagavasthitireva nishcymnoguptiH| he ziSya tvaM tAvadacalitAM manoguptimiti jAnIhi / nikhilAnRtabhASAparihatirvA maunavrataM ca / mUrtadravyasya cetanAbhAvAd amUrtadravyasyeMdriyajJAnAgocaratvAdubhayatra vAkpravRttirna bhavati / iti nizcayavAgguptisvarUpamuktam / (zArdUlavikrIDita) zastAzastamanovacassamudayaM tyaktvAtmaniSThAparaH zuddhAzuddhanayAtiriktamanaghaM cinmAnacintAmaNim / prApyAnaMtacatuSTayAtmakatayA sArdhaM sthitAM sarvadA jIvanmuktimupaiti yogitilakaH pApATavIpAvakaH / / 14 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) manogupti hRdaya se rAgAdi kA miTanA ahaa| vacanagupti mauna athavA asatna kahanA kahA ||69|| mana meM se jo rAgAdi se nivRtti hotI hai, use manogupti jAno aura asatyAdika vacana se nivRtti athavA mauna vacanagupti hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha nizcayanaya se manogupti aura vacanagupti kI sUcanA hai / sampUrNa moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa, akhaNDa advaita paramacidrUpa meM samyak rUpa se avasthita rahanA hI nizcaya manogupti hai| he ziSya tU use acalita manogupti jAna / samasta asatya bhASA kA parihAra athavA maunavrata hI vacanagupti hai| mUrta dravyoM meM cetanA kA abhAva hone se amUrtadravyoM kA indriyajJAna ke agocara hone se mUrta aura amUrta hna donoM prakAra ke dravyoM ke prati vacana-pravRtti nahIM hotii| isaprakAra nizcaya vacanagupti kA svarUpa kahA gyaa|" isa gAthA meM nizcaya manogupti aura nizcaya vacanagupti kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| akhaNDa advaita trikAlIdhruva AtmA kA dhyAna hI nizcaya manogupti hai aura mauna athavA asatya bhASaNa ke sampUrNata: tyAgapUrvaka AtmadhyAna kI avasthA hI nizcaya vacanagupti hai||69||
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 niyamasAra kAyakiriyANiyattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAiNiyattI vA sarIragutti tti NihiTThA / / 70 / / kAyakriyAnivRtti: kAyotsargaH zarIrake guptiH| hiMsAdinivRttirvA zarIraguptiriti nirdiSTA / / 7 / / nizcayazarIraguptisvarUpAkhyAnametat / sarveSAM janAnAM kAyeSu bahvAya: kriyA vidyante, tAsAM nivRtti: kAyotsargaH, sa eva guptirbhavati / paMcasthAvarANAMtrasAnAM ca hiMsAnivRtti: kAyaguptirvA / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) aprazasta aura prazasta saba manavacana ke samudAya ko| taja AtmaniSThA meM catura pApATavI dAhaka munI / / cinmAtra cintAmaNi zuddhAzuddha virahita prApta kara anaMtadarzanajJAnasukhamaya mukti kI prApti kreN||94|| pAparUpI aTavI ko jalAne meM agni samAna yogI tilaka munirAja prazasta aura aprazasta mana va vANI ke samudAya ko chor3akara AtmaniSThA meM parAyaNa, zuddhanaya aura azuddhanaya se rahita nirdoSa caitanyacintAmaNi ko prApta karake anantacatuSTayAtmaka jIvanamukti ko prApta karate haiN| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki nizcaya manogupti aura nizcaya vacanagupti ke dhanI munirAja anantacatuSTaya se saMyukta mukti ko prApta karate haiM / / 94 / / vigata gAthA meM nizcaya manogupti aura nizcaya vacanagupti kA svarUpa samajhAyA hai; aba isa gAthA meM nizcaya kAyagupti kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) daihika kriyA kI nivRtti tanagupti kAyotsarga hai| yA nivRtti hiMsAdi kI hI kAyagupti jAnanA ||70|| daihika kriyAoM kI nivRttirUpa kAyotsarga hI kAya saMbaMdhI gupti hai athavA hiMsAdi kI nivRtti ko zarIragupti kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha nizcaya kAyagupti ke svarUpa kA kathana hai| sabhI logoM ko zarIra saMbaMdhI bahuta sI kriyAyeM hotI haiN| unakI nivRtti hI kAyotsarga hai aura vahI kAyagupti hai athavA pA~ca sthAvara jIvoM aura trasa jIvoM kI hiMsA se nivRtti hI kAyagupti hai / jo parama saMyama ko dhAraNa
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra paramasaMyamadharaH paramajinayogIzvaraH yaH svakIyaM vapuH svasya vapuSA viveza tasyAparispaMdamUtireva nizcayakAyaguptiriti / tathA coktaM tattvAnuzAsane hra tathA hi ( anuSTubh ) utsRjya kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNam / svAtmAvasthAnamavyagraM kAyotsargaH sa ucyate / / 34 / / ' (anuSTubh ) aparispandarUpasya parispandAtmikA tanuH / vyavahArAdbhavenme'tastyajAmi vikRtiM tanoH / / 95 / / 169 karanevAle paramajina yogIzvara haiM; ve apane caitanyarUpa zarIra meM apane caitanyarUpa zarIra se praviSTa ho gaye haiM; unakI yaha akaMpadazA hI nizcaya kAyagupti hai / " isa gAthA meM mAtra yaha kahA gayA hai ki vastuta: kAyotsarga hI nizcaya kAyagupti hai / yaha kAyotsarga kI sthiti trasa sthAvara jIvoM ke ghAta se sarvathA rahita hotI hai; isalie hiMsAdi kI nivRtti ko bhI kAyagupti kahA jAtA hai| munirAjoM kI akaMpadhyAnAvasthA hI vastutaH gupta hai // 70 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA tattvAnuzAsana meM bhI kahA hai' hra aisA kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( soraThA ) daihika kriyA kalApa bhava ke kAraNa bhAva saba / taja nija Atama mA~hi rahanA kAyotsarga hai ||34|| daihika kriyAoM aura saMsAra ke kAraNabhUta jIvoM ko chor3akara avyagra rUpa se nija AtmA meM sthita rahanA hI kAyotsarga kahalAtA hai| isa chanda meM kAyotsarga kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki bhava ke kAraNarUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra rUpa bhAvoM aura zArIrika kriyAkalApoM ko chor3akara apane AtmA meM sthira rahanA hI kAyotsarga hai | |34|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chaMda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai 1. tattvAnuzAsana, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 niyamasAra ghaNaghAikammarahiyA kevlnnaannaaiprmgunnshiyaa| cottisaadisayajuttA arihaMtA erisA hoti / / 71 / / ghanaghAtikarmarahitA: kevljnyaanaadiprmgunnshitaaH|| catustriMzadatizayayuktA arhanta IdRzA bhavanti / / 71 / / bhagavato'rhatparamezvarasya svarUpAkhyAnametat / AtmaguNaghAtakAni ghAtikarmANi ghanarUpANi sAndrIbhUtAtmakAni jJAnadarzanAvaraNAntarAyamohanIyAni tairvirahitAstathoktAH; prAguptaghAticatuSkapradhvaMsanAsAditatrailokyaprakSobhahetubhUtasakalavimalakevalajJAnakevaladarzana (dohA) parispandamaya deha yaha maiM hU~ aprispnd| yaha merI hra vyavahAra yaha tajU ise avilamba ||95|| maiM aparispandarUpa hU~ aura yaha deha parispandAtmaka hai| yaha deha vyavahAra se merI kahI jAtI hai; isalie maiM isa deha kI vikRti ko chor3atA huuN| parispanda kA artha hotA hai kaMpana | merA svabhAva akaMpa hai, maiM akaMpana hU~ aura yaha zarIra kaMpanazIla svabhAva kA hai| yadyapi isa zarIra se merA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai; tathApi vyavahAra se yaha merA kahA jAtA rahA hai| ata: maiM aba isa vyavahAra se bhI mukta hotA hU~ hU isaprakAra ke cintanapUrvaka kAya kA mamatva chor3akara Atmasanmukha honA kAyotsarga hai| yahI bhAva hai isa kalaza kA / / 95 / / vyavahAracAritrAdhikAra meM aba taka paMca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna guptiyoM kI carcA huI; aba arahaMtAdi paMcaparameSThiyoM kI carcA AraMbha karate haiN| sabase pahale arahaMta parameSThI ke svarUpa para prakAza DAlate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) arihaMta kevalajJAna Adi guNoM se saMyukta haiN| ghanaghAti karmoM se rahita cautIsa atizaya yukta haiN||71|| ghanaghAti karmoM se rahita, kevalajJAnAdi paramaguNoM se sahita aura cauMtIsa atizayoM se saMyukta hna aise arahaMta hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha arihaMta bhagavAna ke svarUpa kA kathana hai| AtmaguNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka ghAtikarmoM se rahita; pUrva meM arjita cAra ghAti karmoM ke nAza se prApta, tIna loka ke prakSobha ke hetubhUta sakala vimala kevalajJAna,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 171 kevalazaktikevalasukhasahitAzca; ni:svedanirmalAdicatustriMzadatizayaguNanilayA : ; IdRzA bhavanti bhagavanto'rhanta iti / ( mAlinI ) jayati viditagAtraH smeranIrejanetra: sukRtanilayagotra: paNDitAmbhojamitraH / munijanavanacaitra: karmavAhinyamitra: sakalahitacaritraH zrIsusImAsuputraH / / 96 / / kevaladarzana, kevalazakti aura kevalasukha se sahita; sveda rahita, mala rahita ityAdi cauMtIsa atizayoM ke nivAsa sthAna hna aise bhagavaMta arahaMta hote haiM / " isa gAthA meM tIrthaMkara arahaMta kA svarUpa spaSTa karate hue tIna bAteM kahI gaI haiN| pahalI bAta to yaha hai ki ve ghAtikarmoM se rahita haiM, dUsare unake anaMtacatuSTaya pragaTa ho gaye haiM aura tIsarI bAta yaha hai ki unake cauMtIsa atizaya hote haiN| ghAtikarma ke abhAva meM hI anaMtacatuSTaya pragaTa hote haiN| ata: nAsti se ghAti karmoM kA abhAva kahA aura asti se anaMtacatuSTaya se sahita kI bAta khii| ata: eka prakAra se donoM eka hI bAta hai| cauMtIsa atizaya to puNya ke phala haiN| unase AtmA kA koI sIdhA saMbaMdha nahIM hai / isaprakAra kula milAkara yahI sunizcita hai ki arahaMta bhagavAna anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIrya hna ina cAra anaMta catuSTayoM se saMpanna hote haiM // 71 // isake bAda munirAja padmaprabhamaladhArideva pA~ca chanda likhate haiM, jinameM bhagavAna padmaprabhu kI stuti kI gaI hai| unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) vikasita kamalavata netra puNya nivAsa jinakA gotra hai / haiM paNDitAmbuja sUrya munijana vipina caitra vasaMta haiM / jo karmasenA zatru jinakA sarvahitakara carita hai| ve suta susImA padmaprabhajina vidita tana sarvatra haiM / 96 // sarvajanavidita jinakA zarIra hai, praphullita kamaloM ke samAna jinake netra haiM, puNya kA AvAsa hI jinakA gotra hai, paNDitarUpI kamaloM ko vikasita karane ke lie jo sUrya haiM, munijanarUpI vana ko jo caitra mAha arthAt vasaMta Rtu ke samAna haiM, karma kI senA ke jo zatru haiM aura jinakA cAritra sabake hitarUpa haiM; ve zrImatI susImA mAtA ke suputra zrI padmaprabha tIrthaMkara bhagavAna jayavaMta haiM /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 niyamasAra (mAlinI) smarakarimRgarAja: puNyakaMjAhnirAjaH sakalaguNasamAja: srvklpaavniijH| sa jayati jinarAjaH prAstadaHkarmabIjaH pada-nuta-surarAja-styakta-saMsArabhUjaH / / 97 / / jitaratipaticApaH sarvavidyApradIpaH pariNatasukharUpa: paapkiinaashruupH| hatabhavaparitApaH zrIpadAnamrabhUpa: sa jayati jitakopa: prahvavidvatkalApaH / / 98 / / nAma kI samAnatA eka AdhyAtmika saMta ke lie kyA mahattva rakhatI hai; phira bhI jabataka koI anya samartha kAraNa samajha meM nahIM AtA, tabataka ise svIkAra karane meM bhI koI hAni nahIM hai| padmaprabha ke sthAna para arahaMta parameSThI kI bhI stuti kI jA sakatI thii||96|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo guNoM ke samudAya evaM puNya kamaloM ke rvi| kAmanA ke kalpataru ara kAmagaja ko keshrii|| devendra jinako nameM ve jayavanta zrI jinraajjii| he karmataru ke bIjanAzaka tajA bhava taru Apane ||97|| jo kAmadevarUpI hAthI ko mArane ke lie siMha haiM, jo puNyarUpI kamaloM ko vikasita karane ke lie sUrya haiM, jo sabhI guNoM ke samAja (samudAya) haiM, jo sabhI icchita padArthoM ko denevAle kalpavRkSa haiM, jinhoMne duSTa karmoM ke bIja ko naSTa kara diyA hai; jinake caraNoM meM surendra namaskAra karate haiM aura jinhoMne saMsArarUpI vRkSa kA tyAga kiyA hai; ve jinarAja jayavaMta haiN||97|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta ) duSkarma ke yamarAja jItA kAma zara ko aapne| rAjendra caraNoM meM nameM ripa krodha jItA Apane || sarvavidyAprakAzaka bhavatApa nAzaka Apa ho| arahaMta jina jayavaMta jinako sadA vidvadajana nameM||98||
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 173 (mAlinI) jayati viditamokSa: padmapatrAyatAkSaH prajitaduritakakSaH praastkNdrppkssH| padayuganatayakSaH tattvavijJAnadakSaH kRtabudhajanazikSaH proktanirvANadIkSaH / / 99 / / madananagasurezaH kAntakAyapradezaH ___padavinatayamIza: praastkiinaashpaashH| duraghavanahutAzaH kiirtisNpuuritaashH| __ jayati jagadadhIza: cArupadmaprabhezaH / / 100 / / kAmadeva ke bANa ko jinhoMne jIta liyA hai, sabhI vidyAoM ke jo dIpaka (prakAzaka) haiM, jo sukharUpa se pariNamita hue haiM, jo pApoM ke nAza ke lie yamarAja haiM, jinhoMne saMsAra tApa kA nAza kiyA hai, mahArAjA jinake caraNoM meM namate haiM, jinhoMne krodha ko jIta liyA hai aura vidvAnoM kA samudAya jinake Age jhuka jAtA hai, nata ho jAtA hai; ve arahaMta bhagavAna jayavaMta haiM / / 98 // cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) padmapatroM sama nayana duSkarma se jo pAra haiN| dakSa haiM vijJAna meM ara yakSagaNa jinako nameM|| budhajanoM ke guru evaM mukti jinakI vidita hai| kAmanAzaka jagaprakAzaka jagata meM jayavaMta haiN||99|| jinakA mokSasarvavidita hai, jinake netra kamala patra ke samAna bar3e-bar3e haiM, pApa kI bhUmikA ko jinhoMne pAra kara liyA hai, kAmadeva ke pakSa kA jinhoMne nAza kiyA hai, yakSa jinake caraNa yugala meM namaskAra karate haiM, tattvavijJAna meM jo dakSa haiM, budhajanoM ko jinhoMne zikSA dI hai aura nirvANa dIkSA kA jinhoMne uccAraNa kiyA hai; ve arahaMta jina jayavaMta haiN||99|| pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) madanagaja ko vajadhara para madana sama saundarya hai| munigaNa nameM nita caraNa meM yamarAja nAzaka zaurya hai| pApavana ko anala jinakI kIrti dazadiza vyApta hai| jagatapati jina padmaprabha nita jagata meM jayavaMta haiN||100||
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 TThaTThakammabaMdhA aTTamahAguNasamaNNiyA paramA / loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoMti / / 72 / / naSTAnaSTakarmabandhA aSTamahAguNasamanvitAH paramAH / lokAgrasthitA nityA: siddhAste IdRzA bhavanti / / 72 / / niyamasAra kAmadevarUpI parvata ko tor3a dene ke lie jo vajradhara indra ke samAna haiM, jinakA kAya pradeza (zarIra) manohara hai, munivara jinake caraNoM meM namate haiM, yamarAja ke pAza kA jinhoMne nAza kiyA hai, duSTa pAparUpI vana ko jalAne ke lie jo agni hai, sabhI dizAoM meM jinakI kIrti vyApta ho gaI hai aura jagata ke jo adhIza haiM; ve sundara padmaprabheza jinadeva jayavaMta haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta pA~coM chandoM meM mukhyarUpa se arahaMta parameSThI ke hI gIta gAye haiM; arahaMta parameSThI ke bahAne AtmA ke hI gIta gAye haiN| TIkAkAra munirAja eka AdhyAtmika saMta hone ke sAtha-sAtha eka sahRdaya kavi bhI haiN| yahI kAraNa hai ki ve pratyeka gAthA kI TIkA gadya meM likhane ke uparAnta na kevala anya AcAryoM se saMbaMdhita uddharaNa prastuta karate haiM; apitu kama se kama eka yA eka se adhika chanda svayaM bhI likhate haiN| unake ukta chandoM meM saMbaMdhita viSayavastu kA spaSTIkaraNa kama aura bhakti rasa adhika mukharita hotA hai; sAtha meM kAvyagata saundarya bhI dRSTigocara hotA hai / upamA aura rUpaka alaMkAroM kI to jhar3I laga rahI hai| bIca meM tIna chandoM meM to padmaprabha bhagavAna kA kahIM nAma bhI nahIM hai; para anta ke chanda meM padmaprabheza: pada prApta hotA hai / isIprakAra Adi ke pada meM susImA suputra pada prApta hotA hai / isaprakAra ukta pA~ca chandoM meM Adi ke chanda meM susImA suputraH aura anta ke chanda meM padmaprabheza: hna ina do padoM se hI yaha patA calatA hai ki yaha padmaprabha jinendra kI stuti hai / ukta chandoM meM samAgata ullekhoM ke AdhAra para hI yaha samajha liyA gayA hai ki pA~coM chandoM meM padmaprabha jinendra kI hI stuti kI gaI hai| jo bhI ho, para bhakti ke ina chandoM meM bhakti ke sAtha-sAtha adhyAtma kA puTa bhI rahatA hI hai // 100 // vigata gAthA meM arahaMta parameSThI kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM siddha parameSThI ke svarUpa para vicAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra (harigIta ) naSTa kI aSTavidha vidhi svayaM meM ekAgra ho / aSTa guNa se sahita sidha thita hue haiM lokAgra meM // 72 // aSTakarmoM ke baMdha ko naSTa karanevAle, ATha mahAguNoM se sampanna, parama, lokAgra meM sthita aura nitya hna aise siddhaparameSThI hote haiN|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 175 bhagavatAM siddhiparaMparAhetubhUtAnAM siddhaparameSThInAMsvarUpamatroktam / niravazeSeNAntarmukhAkAradhyAnadhyeyavikalpavirahitanizcayaparamazukladhyAnabalena naSTASTakarmabaMdhAH; kSAyikasamyaktvAdyaSTaguNapuSTituSTAzca; tritattvasvarUpeSu viziSTaguNAdhAratvAt paramAH; tribhuvanazikharAtparato gatihetorabhAvAt lokAgrasthitAH; vyavahArato'bhUtapUrvaparyAyapracyavanAbhAvAnnityAH; IdRzAste bhagavantaH siddhaparameSThina iti / (mAlinI) vyavaharaNanayena jJAnapuMjaH sa siddhaH tribhuvanazikharAgragrAvacUDAmaNiH syAt / sahajaparamaciccintAmaNau nityazuddhe / nivasati nijarUpe nizcayenaiva devaH / / 101 / / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ siddhi ke paramparA hetubhUta bhagavAna siddhaparameSThI kA svarUpa kahA gayA hai| sampUrNata: antarmukhAkAra, dhyAna-dhyeya ke vikalpoM se rahita, nizcaya parama zukladhyAna ke bala se aSTakarmoM ke baMdhana ko naSTa karanevAle; kSAyika samyaktvAdi aSTaguNoM kI puSTi se tuSTa; viziSTa guNoM ke dhAraka hone se tattva ke tIna svarUpoM meM parama; tIna loka ke zikhara ke Age gatihetu kA abhAva hone se lokAgra meM sthita; vyavahAra se abhUtapUrva paryAya se cyuta na hone ke kAraNa nitya hna aise ve bhagavanta siddha parameSThI hote haiN|" gAthA meM siddha bhagavAna kI vizeSatAoM ko batAne ke lie jina-jina vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai; TIkA meM ukta sabhI vizeSaNoM kI hetu sahita sArthakatA siddha kI gaI hai| kahA gayA hai ki ATha karmoM ke baMdhana se mukta siddha bhagavAna kSAyika samyaktvAdi aSTaguNoM se sampanna haiM; lokAgra meM sthita haiM, parama haiM, nitya haiM, lauTakara kabhI saMsAra meM nahIM aaveNge| unhoMne yaha avasthA dhyAna-dhyeya ke vikalpoM se pAra antarmukha zukladhyAna ke bala se prApta kI hai| ve siddha bhagavAna hamAre Adarza haiM; kyoMki hameM unhIM jaisA bananA hai||72|| ___TIkA ke uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tIna chanda svayaM likhate haiM; jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) nizcaya se nija meM raheM nitya siddha bhagavAna | tIna loka cUDAmaNI yaha vyavahAra bakhAna ||101|| vyavahAranaya se jJAnapuMja ve siddha bhagavAna tIna lokarUpI parvata kI coTI ke Thosa cUr3AmaNi haiM aura nizcayanaya se sahaja paramacaitanya ciMtAmaNisvarUpa nitya zuddha nijarUpa meM vAsa karate haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 niyamasAra (sragdharA) nItvAstAn sarvadoSAn tribhuvanazikhare ye sthitA dehamuktAH tAn sarvAn siddhisiddhyai nirupamavizadajJAnaddakzaktiyuktAn / siddhAn naSTAnaSTakarmaprakRtisamudayAn nityazuddhAnanantAn avyAbAdhAnnamAmi tribhuvanatilakAn siddhisImantinIzAn / / 102 / / (anuSTubh ) svasvarUpasthitAn zuddhAn prAptASTaguNasaMpadaH / naSTAnaSTakarmasaMdohAn siddhAn vaMde punaH punaH / / 103 / / tAtparya yaha hai ki ve siddha bhagavAna nizcaya se to nija meM hI rahate haiM; para vyavahAranaya se aisA kahA jAtA hai ki ve lokAgra meM sthita siddhazilA para virAjamAna haiN|||101|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (vIra) dehamukta lokAgra zikhara para rahe nitya antaryAmI / aSTa karma to naSTa kiye para makti sundarI ke svAmI / / sarva doSa se mukta hue para sarvasiddhi ke haiM daataar| sarvasiddhi kI prApti hetu maiM karU~ vandanA baarNbaar||102|| jo sarva doSoM ko naSTa karake deha se mukta hokara tIna loka ke zikhara para virAjamAna haiM, jo anupama nirmala jJAna-darzanazakti se yukta haiM, jinhoMne ATha karma kI prakRtiyoM ke samudAya ko naSTa kiyA hai; jo nitya zuddha haiM, anaMta haiM, avyAbAdha haiM, tIna loka ke tilaka haiM aura mukti sundarI ke svAmI haiM; una sabhI siddhoM ko siddhi kI kAmanA se namaskAra karatA huuN| ___ ukta chanda meM siddha bhagavAna kI stuti karate hue unake svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| unakA vAstavika svarUpa yaha hai ki ve sarva doSoM se mukta haiM, deha se bhI mukta ho gaye haiM aura lokAgra meM sthita haiN| unake jJAna-darzanAdi sabhI guNoM kA pariNamana pUrNa nirmala ho gayA hai aura ve AThoM karmoM kI 148 prakRtiyoM se pUrNata: mukta haiN| aise siddha bhagavAna saMkhyA meM anaMta haiM, pratyeka meM anaMta-anaMta guNa haiM, unheM avyAbAdha sukha kI prApti ho gaI hai; aba usameM anaMta kAla meM kabhI koI bAdhA AnevAlI nahIM hai| maiM bhI una jaisA hI bananA cAhatA huuN| isake atirikta merI anya koI cAha nahIM hai| ata: maiM unheM pUrNata: nisvArtha bhAva se namaskAra karatA huuN||102|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 177 paMcAcArasamaggA pNciNdiydNtidppnniddlnnaa| dhIrA guNagaMbhIrA AyariyA erisA hoti / / 73 / / paMcAcArasamagrA: pNcendriydNtidrpnirdlnaaH| dhIrA guNagaMbhIrA AcAryA IdRzA bhavanti / / 73 / / atrAcAryasvarUpamuktam / jJAnadarzanacAritratapovIryAbhidhAnai: paMcabhiH AcAraiH samagrAH; sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrAbhidhAnapaMcendriyamadAndhasiMdhuradarpanirdalanadakSAH; nikhilaghoropasargavijayopArjitadhIra guNagaMbhIrAH; evaM lakSaNalakSitAste bhagavanto hyAcAryA iti / (dohA) jo svarUpa meM thira rahe zuddha aSTa guNavAna | naSTa kiye vidhi aSTa jina namoM siddha bhagavAna ||103|| jo nija svarUpa meM sthita haiM, zuddha haiM; jinhoMne aSTaguNarUpI sampatti prApta kI hai| aSTa karmoM kA nAza kiyA hai; una siddha bhagavantoM ko maiM bAra-bAra vaMdana karatA huuN||103|| vigata gAthA meM siddhaparameSThI kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM AcArya parameSThI ke svarUpa para vicAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) paMcendriya gajamadagalana hari mani dhIra gaNa gaMbhIra ara paripUrNa paMcAcAra se AcArya hote haiM sadA / / 73|| paMcAcAroM se paripUrNa, paMcendriyarUpI hAthI ke mada kA dalana karane vAle, dhIra aura guNoM se gaMbhIra munirAja AcArya parameSThI hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ AcArya parameSThI kA svarUpa kahA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya nAmaka pA~ca AcAroM se paripUrNa; sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmaka pA~ca indriyarUpI madonmatta hAthiyoM ke abhimAna ko dalana kara dene meM dakSa; sabhI prakAra ke ghora upasarga para vijaya prApta karanevAle dhIra evaM guNoM meM gaMbhIra hna isaprakAra ke lakSaNoM se lakSita munirAja AcArya bhagavanta hote haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA aura usakI TIkA meM paMcAcAra ke dhanI, paMcendriyajayI, upasargavijetA aura dhIra-gaMbhIra AcAryadeva ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai / / 73 / / isake bAda tathA zrI vAdirAjadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tathA coktaM zrIvAdirAjadevai: hna tathA hi hna ( zArdUlavikrIDita ) paMcAcAraparAnnakiMcanapatInnaSTakaSAyAzramAn caMcajjJAnabalaprapaMcitamahApaMcAstikAyasthitIn / sphArAcaMcalayogacaMcuradhiyaH sUrInudaMcadguNAn aMcAmo bhavaduHkhasaMcayabhide bhaktikriyAcaMcavaH / / 35 / / ( hariNI ) sakalakaraNagrAmAlaMbAdvimuktamanAkulaM svahitanirataM zuddhaM nirvANakAraNakAraNam / zamadamayamAvAsaM maitrIdayAdamamaMdiraM nirupamidaM vaMdyaM zrIcandrakIrtimunermana: / / 104 / / ( harigIta ) akiMcanatA ke dhanI paravINa paMcAcAra meN| ara jitakaSAyI nipuNabuddhi haiM samAdhi yoga meM | jJAnabala se batAte jo paMca astikAya hama / unheM pUjeM bhavadukhoM se mukta hone ke lie ||35|| paMcAcAraparAyaNa, akiMcanatA ke svAmI, kaSAyabhAvoM ko naSTa karanevAle aura vikasita sthira samAdhi meM nipuNabuddhivAle AcAryadeva pariNamita jJAna ke bala se paMcAstikAya ke svarUpa ko samajhAte haiM / una uchalate hue anaMta guNoM ke dhanI AcArya bhagavantoM ko sAMsArika duHkhoM kI rAzi ko bhedane ke lie, bhaktikriyA meM kuzala hama loga pUjate haiM / / 35 / / niyamasAra isake bAda 'tathAhi' likhakara eka chanda ve svayaM bhI likhate haiM, jisameM mahAmuni candrakIrtijI kI vaMdanA kI gaI hai / chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) saba indriyoM ke sahAre se rahita AkulatA rahita / svahita meM nita haiM nirata maitrI dayA dama ke dhanI // mukti ke jo hetu zama, dama, niyama ke AvAsa jo / una candrakIrti mahAmuni kA hRdaya vaMdana yogya hai / / 104 // 1. AcArya vAdirAja, graMtha nAma evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra rayaNattayasaMjuttA jiNakahiyapayatthadesayA sUrA / NikkaMkhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoMti / / 74 / / 179 ratnatrayasaMyuktAH jinakathitapadArthadezakAH zUrAH / ni:kAMkSabhAvasahitA: upAdhyAyA IdRzA bhavanti / / 74 / / adhyApakAbhidhAnaparamagurusvarUpAkhyAnametad / avicalitAkhaMDAdvaitaparamacidrUpa zraddhAna sabhI indriyoM ke AlaMbana se rahita; anAkula; svahita meM nirata; zuddha; mukti ke kAraNa; zama, dama aura yama ke AvAsa; mitratA, dayA aura dama ke maMdira; zrI candrakIrti muni anupama mana vaMdanIya hai / isa chanda meM TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva zrIcandrakIrti munirAja ko vaMdanIya batA rahe haiM, unakI vaMdanA kara rahe haiN| ye candrakIrti munirAja kauna haiM ? yadyapi isa saMdarbha meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai; tathApi yaha anumAna to kiyA hI jA sakatA hai ki ve padmaprabhamaladhArideva ke guru rahe hoMge yA phira usa samaya ke vizeSa prabhAvazAlI santa hoMge / jainendrasiddhAntakoza meM eka candrakIrti munirAja kA ullekha hai; jinheM maladhArideva ke ziSya aura divAkaranaMdi kA guru batAyA gayA hai| ho sakatA hai ki ukta maladhArideva TIkAkAra maladhArideva se bhinna hoN| jo bhI ho, para yahA~ unheM jitendriya, zamI, damI, yamI aura sabhI prANiyoM se maitrIbhAva rakhanevAle dayAlu saMta batAyA gayA hai / / 104 / / vigata gAthA meM AcArya parameSThI kA svarUpa batAyA gayA hai aura aba isa gAthA meM upAdhyAya parameSThI kA svarUpa batAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) ratana traya saMyukta ara AkAMkSAoM se rahita / tattvArtha ke upadeza meM jo zUra ve pAThaka munI ||74|| ratnatraya se saMyukta, jinendrakathita padArthoM ko samajhAne meM zUravIra aura nikAMkSabhAvanAvAle munirAja upAdhyAya parameSThI hote haiM / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha adhyApaka arthAt upAdhyAya nAmaka paramaguru ke svarUpa kA kathana hai| avicalita; 1. jainendrasiddhAntakoza bhAga-2, pRSTha 275
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 parijJAnAnuSThAnazuddhanizcayasvabhAvaratnatrayasaMyuktAH; jineMdravadanAraviMdavinirgatajIvAdisamasta padArthasArthopadezazUrAH; nikhilaparigrahaparityAgalakSaNaniraMjananijaparamAtmatattvabhAvanotpannaparamavItarAgasukhAmRtapAnonmukhAstata eva niSkAMkSAbhAvanAsanAthA :; evaMbhUtalakSaNalakSitAste jainAnAmupAdhyAyA iti / ( anuSTubh ) ratnatrayamayAn zuddhAn bhavyAMbhojadivAkarAn / upadeSTRnupAdhyAyAn nityaM vaMde punaH punaH / / 105 / / vAvAravippamukkA cauvvihArAhaNAsayArattA / NiggaMthA NimmohA sAhU de erisA hoMti / / 75 / / vyApAravipramuktAH caturvidharAdhanAsadAraktAH / nirgranthA nirmohA: sAdhavaH etAdRzA bhavanti / / 75 / / niyamasAra akhaNDa; advaita; paramacidrUpa AtmA ke zraddhAna, jJAna aura AcaraNarUpa zuddhanizcaya svabhAvaratnatrayavAle; jinendra bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue jIvAdi sabhI padArthoM kA upadeza dene meM zUravIra; samasta parigraha ke parityAgasvabhAvI; niraMjana nija paramAtmatattva kI bhAvanA se utpanna honevAle; paramavItarAgasukhAmRta ke pAna ke sanmukha hone se niSkAMkSa bhAvanAvAle munirAja jainiyoM meM upAdhyAya hote haiN|" ukta gAthA meM upAdhyAya parameSThI ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki darzanajJAna - cAritrarUpa se pariNamita, sabhI prakAra kI AkAMkSAoM se rahita aura vastusvarUpa ko samajhAne meM zUravIra munirAja upAdhyAya kahe jAte haiN| ye upAdhyAya parameSThI munisaMgha meM adhyApana kA kArya karate haiM // 74 // isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (dohA) vaMde bArambAra hama bhavyakamala ke sUrya / upadezaka tattvArtha ke upAdhyAya vaiDUrya ||105 // ratnatrayamaya, zuddha, bhavyajIvarUpI kamaloM ko praphullita karanevAle sUrya aura upadeza denevAle upAdhyAya parameSThiyoM kI maiM nitya bArambAra vaMdanA karatA hU~ / isa chanda meM saMtoM ko svAdhyAya karAnevAle upAdhyAya parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai / / 105 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 181 nirantarAkhaMDitaparamatapazcaraNaniratasarvasAdhusvarUpAkhyAnametat / ye mahAnta: paramasaMyaminaH trikAlanirAvaraNaniraMjanaparamapaMcamabhAvabhAvanApariNatAH ata eva samastabAhyavyApAravipramuktAH: jJAnadarzanacAritraparamatapazcaraNAbhidhAnacaturvidhArAdhanAsadAnuraktAH; bAhyAbhyantarasamastaparigrahAgrahavinirmuktatvAnnirgranthAH; sadA niraMjananijakAraNasamayasArasvarUpasamyakzraddhAnaparijJAnAcaraNapratipakSamithyAdarzanajJAnacAritrAbhAvAnnirmohA:ca; itthaMbhUtaparamanirvANasImaMtinIcArusImantasImAzobhAmasUNaghusRNaraja:puMjapiMjaritavarNAlaMkArAvalokanakautUhalabuddhayo'pi te sarvepi sAdhavaH iti / vigata gAthA meM upAdhyAya parameSThI kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM sAdhu parameSThI kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) ArAdhanA anurakta nita vyApAra se bhI mukta haiN| jinamArga meM saba sAdhujana nirmoha haiM nirgrantha haiM / / 75|| sabhI prakAra ke vyApAra se vimukta, cAra prakAra kI ArAdhanAoM meM sadA rakta (lIna) nirgrantha aura nirmoha sAdha parameSThI hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha paramatapazcaraNa meM nirantara akhaNDarUpa se lIna sarva sAdhuoM ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| sAdhu parameSThI, paramatapasvI mahApuruSa hone se trikAlanirAvaraNa niraMjana paramapaMcamabhAva kI bhAvanA meM pariNamita hone ke kAraNa samasta bAhya-vyApAra se mukta haiM; jJAna, darzana, cAritra aura paramatapa nAmaka cAra ArAdhanAoM meM sadA anurakta haiM; samasta bAhyAbhyantara parigraha ke grahaNa se rahita hone ke kAraNa nirgrantha haiM; tathA sadA niraMjana nijakAraNa samayasAra ke svarUpa ke samyakzraddhAna, jJAna aura AcaraNa se viruddha mithyAdarzana, jJAna aura AcaraNa kA abhAva hone se pUrNata: nirmoha hote haiN| aise sabhI sAdha, paramanirmANa sandarI kI sandara mA~ga kI zobhArUpa komala kezara kI rajapuMja ke suvarNa varNavAle alaMkAra ko dekhane meM kautUhala buddhivAle hote haiN|" __isa gAthA aura usakI TIkA meM sAdhu parameSThI ko paramatapasvI mahApuruSa kahA gayA hai; kyoMki AcArya aura upAdhyAya to kadAcita saMgha kI vyavasthA, prazAsana aura paThana-pAThana, adhyApana meM vyasta rahate haiM; kintu sAmAnya sAdhu to niraMtara AtmasAdhanA meM hI magna rahate haiM; bAhya vyApAra se sarvathA mukta hI rahate haiM / nirantara cAra prakAra kI ArAdhanA meM hI tatpara rahanevAle sarva sAdhu AcArya-upAdhyAya kI apekSA adhika nirmohI aura pUrNata: nirgrantha hote haiM / / 75 / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 niyamasAra (AryA) bhavinAM bhavasukhavimukhaM tyaktaM sarvAbhiSaMgasaMbaMdhAt / maMkSu vimaMkSva nijAtmani vaMdyaM nastanmanaH sAdhoH / / 106 / / erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi cArittaM / NicchayaNayassa caraNaM etto urdu pavakkhAmi / / 76 / / IdRgbhAvanAyAM vyavahAranayasya bhavati caaritrm|| nizcayanayasya caraNaM etadUrdhvaM pravakSyAmi / / 76 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) bhava sukha se jo vimukha haiM sarva saMga se mukt| unakA mana abhivaMdya hai jo nija meM anurkt||106|| bhavavAle arthAt saMsArI jIvoM ke bhavasukha se jo vimukha haiM aura sarvaparigraha ke saMbaMdha se mukta haiM hna aise sarva sAdhuoM kA mana hamAre dvArA vaMdanIya hai| he sAdhuo! usa mana ko zIghra hI nijAtmA meM magna kro| isa chanda meM paMcendriya saMbaMdhI sAMsArika sukhoM ke tyAgI, aMtaraMga aura bahiraMga hna sabhI prakAra ke parigrahoM se rahita sarva sAdhuoM ke mana ko vaMdanIya batAyA gayA hai aura sabhI sAdhuoM se svayaM ke pavitra mana ko svayaM ke AtmA meM lagAne kA anurodha kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki svayaM ke AtmA meM lagA mana hI pavitra hotA hai||106|| gAthA 56 se AraMbha honevAle isa vyavahAracAritrAdhikAra meM abataka vigata 20 gAthAoM meM kramaza: ahiMsAdi pA~ca mahAvrata, IryAsamiti Adi pA~ca samiti aura manogapti Adi tIna gupti hna isaprakAra kula milAkara munirAjoM ke honevAle 13 prakAra ke cAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| taduparAnta paMcaparameSThI kA svarUpa samajhAyA gayA hai| ___aba isa 76vIM gAthA meM vyavahAracAritrAdhikAra kA samApana karate hue kahate haiM ki aba Age ke adhikAroM meM nizcayacAritra kA nirUpaNa kreNge| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) isataraha kI bhAvanA vyavahAra se cAritra hai| aba kahU~gA maiM are nizcayanayAzrita caraNa ko||76|| isaprakAra kI bhAvanA meM vyavahAranaya saMbaMdhI cAritra hai aura aba Age nizcayanaya saMbaMdhI cAritra kI carcA kruuNgaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra 183 vyavahAracAritrAdhikAravyAkhyAnAnopasaMhAranizcayacAritrasUcanopanyAso'yam / itthaM bhUtAyAM prAguktapaMcamahAvratapaMcasamitinizcayavyavahAratriguptipaMcaparameSThidhyAnasaMyuktAyAm atiprazastazubhabhAvanAyAM vyavahAranayAbhiprAyeNa paramacAritraM bhavati, vakSyamANapaMcamAdhikAre paramapaMcamabhAvaniratapaMcamagatihetubhUtazuddhanizcayanayAtmaparamacAritraM draSTavyaM bhavatIti / tathA coktaM mArgaprakAze hra ( vaMzastha ) kusUlagarbhasthitabIjasodaraM bhavedvinA yena sudRSTibodhanam / tadeva devAsuramAnavastutaM namAmi jainaM caraNaM punaH punaH / / 36 / / 1 isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vyavahAracAritrAdhikAra ke vyAkhyAna kA upasaMhAra aura nizcaya cAritrAdhikAra AraMbha karane kI sUcanA kA kathana hai / vyavahAranaya ke abhiprAya se pUrvokta pA~ca mahAvrata, pA~ca samitiyA~ aura nizcaya-vyavahArarUpa tIna guptiyA~ tathA paMcaparameSThI ke dhyAna se saMyukta atiprazasta zubha bhAvanA paramacAritra hai / aba Age kahe jAnevAle pA~caveM adhikAra meM parama paMcamabhAva meM lIna, paMcamagati ke hetubhUta, zuddhanizcayanayAtmaka paramacAritra dekhane yogya hai / " yaha gAthA vyavahAracAritra adhikAra ke samApana evaM paramArthapratikramaNa adhikAra ke AraMbha ke saMdhikAla kI gAthA hai| isameM mAtra yaha sUcanA dI gaI hai ki paMca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti aura paMca parameSThI kA svarUpa spaSTa karanevAlA vyavahAracAritrAdhikAra samApta ho rahA hai aura Age ke adhikAroM meM jo bhI nirUpaNa hogA, vaha saba nizcayacAritra kI mukhyatA se hogA / / 76 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA mArgaprakAza nAmaka zAstra meM bhI kahA gayA hai' hra aisA kahakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) koThAra ke bhItara par3e jyoM bIja uga sakate nahIM / basa usataraha cAritra bina dRga-jJAna phala sakate nahIM / asura mAnava deva bhI thuti kareM jisa cAritra kI / maiM karU~ vaMdana nitya bAraMbAra usa cAritra ko ||36|| jisa cAritra ke binA samyagdarzana aura samyagjJAna koThAra meM par3e hue bIja ke samAna hai; deva, asura aura mAnavoM se stavana kiye gaye usa cAritra ko maiM bAraMbAra namaskAra karatA hU~ / 1. mArgaprakAza, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 niyamasAra tathA hi hna (AryA) zIlamapavargayoSidanaMgasukhasyApi muulmaacaaryaaH| prAhurvyavahArAtmakavRttamapi tasya paraMparA hetuH / / 107 / / yadyapi yaha bAta to jinavANI meM aneka sthAnoM para prApta ho jAtI hai ki samyagdarzanajJAna ke binA samyakcAritra ho hI nahIM sakatA; tathApi yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki jisaprakAra koThAra meM rakhA bIja ugatA nahIM, bar3hatA nahIM, phalatA bhI nahIM hai| ugane, bar3hane aura phalane ke lie use upajAU miTTIvAle kheta meM bonA Avazyaka hai, use Avazyaka khAda-pAnI diyA jAnA bhI Avazyaka hai| usIprakAra cAritra ko dhAraNa kiye binA samyagdarzana aura samyagjJAna koThAra meM rakhe hue bIja ke samAna niSphala haiM, muktirUpI phala ko prApta karAne meM samartha nahIM hai| isalie samyagdarzana aura samyagjJAna se maNDita jIvoM ko jaldI se jaldI samyakcAritra dhAraNa karanA cAhie||36|| isake uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM bhI likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (aDilla) AtmaramaNatArUpa caraNa hI zIla hai| nizcaya kA yaha kathana zIla zivamUla hai|| zubhAcaraNa maya caraNa paramparA hetu hai| sUrivacana yaha sadA dharma kA mUla hai||107|| AcAryoM ne zIla ko muktisundarI ke anaMgasukha kA mUla kahA hai aura vyavahAracAritra ko bhI usakA paramparA kAraNa kahA hai| anaMga kA artha kAmadeva bhI hotA hai aura aMgarahita arthAt azarIrI bhI hotA hai| yadyapi loka meM sundariyoM kA sukha kAmamUlaka hotA hai; tathApi yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki zIla arthAt nizcayacAritradhAriyoM ko muktisundarI kA anaMga (azarIrI) sukha prApta hotA hai| yaha eka virodhAbhAsa alaMkAra kA prayoga hai; kyoMki isameM virodha kA AbhAsa to ho rahA hai, para virodha hai nhiiN| nizcayacAritra arthAt zIladhAriyoM ko kisI kAminI ke kAmavAsanA saMbaMdhI sukha prApta hone meM virodha hai, virodhAbhAsa hai; parantu ukta virodha kA parihAra yaha hai ki muktisundarI kA anaMga sukha arthAt mukti meM prApta hone vAlA azarIrI atIndriya sukha zIladhAriyoM ko prApta hotA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAracAritrAdhikAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau vyavahAracAritrAdhikAraH caturthaH zrutaskandhaH / 185 tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna sahita nizcaya samyakcAritra dhArakoM ko mukti kI prApti hotI hai, mukti meM prApta honevAle anaMta atIndriya sukha kI prApti hotI hai / / 107 / / vyavahAracAritrAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hra "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra ( AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM vyavahAracAritrAdhikAra nAmaka caturtha zrutaskandha samApta huA / " yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM vyavahAracAritrAdhikAra nAmaka caturtha zrutaskandha bhI samApta hotA hai / ... vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmoM ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai / usameM nityatA- anityatA, ekatA - anekatA Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiM / dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAya dRSTi se usI samaya anitya bhI hai, vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jAyegA, taba anityatA kA sambhava nahIM hai| ata: jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kareMge, taba zrotA yaha samajha sakatA hai ki vastu nitya hI hai, anitya nahIM / ataH hama 'kisI apekSA nitya bhI haiM, ' aisA kahate haiM / aisA kahane se usake jJAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai| bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ataH vANI meM syAd - pada kA prayoga Avazyaka hai, syAd - pada avivakSita dharmoM ko gauNa karatA hai, para abhAva nahIM / usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 144
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNa adhikAra (gAthA 77 se gAthA 94 taka) (vaMzastha) namo'stu te saMyamabodhamUrtaye smarebhakumbhasthalabhedanAya vai / vineyapaMkejavikAzabhAnave virAjate mAdhavasenasUraye / / 108 / / atha sakalavyAvahArikacAritratatphalaprAptipratipakSazuddhanizcayanayAtmakaparamacAritrapratipAdanaparAyaNaparamArthapratikramaNAdhikAraH kthyte| tatrAdau tAvat paMcaratnasvarUpamucyate / tadyathAhna isa adhikAra kI TIkA AraMbha karate samaya munirAja padmaprabhamaladhArideva maMgalAcaraNa ke rUpa meM AcArya mAdhavasena ko namaskAra karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) kAmagaja ke kuMbhathala kA kiyA mardana jinhoMne | vikasita kareMjo ziSyagaNa ke hRdayapaMkaja nitya hii|| parama saMyama aura samyakbodha kI haiM mUrti jo| ho namana bArambAra aise sUri mAdhavasena ko||108|| saMyama aura jJAna kI mUrti, kAmarUpI hAthI ke kuMbhasthala ko bhedanevAle tathA ziSyarUpI kamaloM ko vikasita karane meM sUrya ke samAna suzobhita he mAdhavasenasUri ! Apako namaskAra ho| jina mAdhavasena sUri ko niyamasAra paramAgama ke TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva smaraNa kara rahe haiM, namaskAra kara rahe haiM, saMyama aura jJAna kI mUrti batA rahe haiM, kAmagaja ke kuMbhasthala ko bhedanevAle kaha rahe haiM aura ziSyarUpI kamaloM ko khilAnevAle batA rahe haiM; yadyapi ve mAdhavasena AcArya koI sAdhAraNa vyakti to ho nahIM sakate, koI prabhAvazAlI AcArya hI hone cAhie; tathApi unake saMbaMdha meM na to vizeSa jAnakArI upalabdha hai aura na unakI koI kRti hI prApta hotI hai| __unake bAre meM jainendrasiddhAntakoza meM mAtra itanA hI likhA hai ki ve mAthura saMgha kI gurvAvalI ke anusAra nemiSeNa ke ziSya aura zrAvakAcAra ke kartA amitagati ke guru the aura unakA samaya vikrama saMvat 1025 se 1075 ke bIca kA thaa| DaoN. nemIcandajI jyotiSAcArya ke bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA nAmaka grantha meM bhI unake saMdarbha meM kucha nahIM likhA gyaa| jo bhI ho, para ve aise prabhAvaka AcArya
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 187 atha pNcrtnaavtaarH| NAhaNArayabhAvo tiriyattho mnnuvdevpjjaao| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 77 / / NAhaM maggaNaThANo NAhaM guNaThANa jIvaThANo nn| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM / / 78 / / NAhaM bAlo buDDo Na ceva taruNo Na kAraNaM tesiM / kattA Na hi kAraidA aNumaMtA Neva kattINaM / / 79 / / NAhaM rAgo doso Na ceva moho Na kAraNaM tesiN| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA Neva kattINaM / / 80 / / avazya rahe hoMge, jinheM padmaprabhamaladhArideva jaise adhyAtmarasiyA munirAja niyamasAra kI TIkA jaise graMtha meM smaraNa kareM aura zraddhApUrvaka unheM namaskAra kreN||108|| ukta gAthAoM kI utthAnikA likhate hue padmaprabhamaladhArideva vigata aura Agata ha donoM adhikAroM kI saMdhi bhI batAte haiN| kahate haiM ki vigata adhikAra meM nirUpita sampUrNa vyavahAracAritra aura usake phala kI prApti se pratipakSa jo zuddhanizcayaparamacAritra hai, usakA pratipAdana karanevAle paramArthapratikramaNa adhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| tAtparya yaha hai ki vigata vyavahAracAritrAdhikAra meM mukhyarUpa se puNyabaMdha ke kAraNarUpa vyavahAracAritra kA svarUpa batAyA gayA hai| aba isa adhikAra meM sarvaprakAra ke puNya-pApa ke baMdha se mukta hone kA kAraNabhUta nizcayacAritra kA nirUpaNa kreNge| sabase pahale paMcaratna kA svarUpa kahate haiN| isaprakAra aba yahA~ pA~ca ratnoM kA avataraNa hotA hai| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) maiM nahIM nAraka deva mAnava aura tiryaga maiM nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnamaMtA bhI nhiiN||77|| mArgaNAsthAna jIvasthAna guNathAnaka nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnamaMtA bhI nhiiN|78|| bAlaka taruNa bUDhA nahIM ina sabhI kA kAraNa nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnamaMtA bhI nhiiN||79|| maiM moha rAga dveSa na ina sabhI kA kAraNa nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnamaMtA bhI nhiiN||80||
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 niyamasAra NAhaM koho mANo Na ceva mAyA Na homi loho hN| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA Neva kattINaM / / 81 / / nAhaM naarkbhaavstiryngmaanussdevpryaayH| kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm / / 77 / / nAhaMmArgaNAsthAnAni nAhaMguNasthAnAni jiivsthaanaanivaa| kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm / / 78 / / nAhaM bAlo vRddho na caiva taruNo na kAraNaM teSAm / kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm / / 79 / / nAhaM rAgo dveSo na caiva moho na kAraNaM teSAm / kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm / / 8 / / nAhaM krodho mAno na caiva mAyA na bhavAmi lobho'ham / kartA na hi kArayitA anamaMtA naiva kartRNAm / / 81 / / va (harigIta ) maiM mAna mAyA lobha evaM krodha bhI maiM hU~ nhiiN| kartA karAtA aura maiM kartAnumaMtA bhI nhiiN||81|| narakaparyAya, tiryaMcaparyAya, manuSyaparyAya aura devaparyAyarUpa maiM nahIM huuN| ina paryAyoM kA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM huuN| mArgaNAsthAna, guNasthAna aura jIvasthAna bhI maiM nahIM huuN| inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM huuN| ___ maiM bAlaka, vRddha yA javAna bhI nahIM hU~ aura ina tInoM kA kAraNa bhI nahIM huuN| una tInoM avasthAoM kA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM huuN| ___maiM moha, rAga aura dveSa nahIM hU~, inakA kAraNa bhI nahIM huuN| inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM huuN| maiM krodha, mAna, mAyA aura lobha bhI nahIM haiN| inakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI maiM nahIM huuN| isaprakAra ina gAthAoM meM yahI batAyA gayA hai ki nara-nArakAdi paryAyoM; mArgaNA, guNasthAna aura jIvasthAna Adi bhAvoM; bAlaka, taruNa, vRddha Adi avasthAoM, moha-rAga
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 189 atra zuddhAtmanaH sakalakartRtvAbhAvaM darzayati / bahvAraMbhaparigrahAbhAvAdahaM tAvannArakaparyAyo na bhavAmi / saMsAriNo jIvasya bahvAraMbhaparigrahatvaM vyavahArato bhavati ata eva tasya nArakAyuSkahetubhUtanikhilamoharAgadveSA vidyante, na ca mama zuddhanizcayabalena zuddhajIvAstikAyasya; tiryaparyAyaprAyogyamAyAmizrAzubhAkarmAbhAvAtsadA tiryakparyAyakartRtvavihIno'ham; manuSyanAmakarmaprAyogyadravyabhAvakarmAbhAvAnna me manuSyaparyAya: zuddhanizcayato samastIti / nizcayena devanAmadheyAdhAradevaparyAyayogyasurasasugaMdhasvabhAvAtmakapudgaladravyasaMbaMdhAbhAvAnna me devaparyAyaH iti / caturdazabhedabhinnAni mArgaNAsthAnAni tathAvidhabhedavibhinnAni jIvasthAnAni guNasthAnAni vA zuddhanizcayanayata: paramabhAvasvabhAvasya na vidyante / manuSyatiryakparyAyakAyavaya:kRtavikArasamupajanitabAlayauvanasthaviravRddhAvasthAdyane kazavividhabhedAHzuddhanizcayanayAbhiprAyeNa na me santi / sattAvabodhaparamacaitanyasukhAnubhUtinirataviziSTAtmatattvagrAhakazuddhadravyArthikanayabalena me sakalamoharAgadveSA na vidynte| dveSa Adi vikArI pariNAmoM aura krodhAdi kaSAyoMrUpa AtmA nahIM hai| ina sabakA karanevAlA, karAnevAlA aura karane-karAne kI anumodanA karanevAlA bhI AtmA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki inase trikAlI dhruva AtmA kA koI saMbaMdha nahIM hai aura vaha trikAlI dhruva AtmA maiM hI huuN| merA apanApana bhI ekamAtra isI meM hai| ukta gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "aba yahA~ zuddhAtmA ko sakala kartRtva kA abhAva dikhAte haiN| bahuta AraMbha aura bahuta parigraha kA abhAva hone ke kAraNa maiM nArakaparyAya rUpa nahIM huuN| saMsArI jIvoM ke bahuta AraMbha aura parigraha vyavahAra se hotA hai; isalie use narakAyu ke hetubhUta sabhI prakAra ke moharAga-dveSa hote haiM, parantu ve mujhe nahIM haiM; kyoMki zuddhanizcayanaya ke bala se arthAt zuddhanizcayanaya kI apekSA zuddhajIvAstikAya meM ve nahIM hote| tiryaMcaparyAya ke yogya mAyAmizrita azabhakarma kA abhAva hone se maiM tiryaMcaparyAya ke kartatva se rahita haiN| manuSyanAmakarma ke yogya dravyakarma aura bhAvakarmoM kA abhAva hone se mujhe zuddhanizcayanaya se manuSyaparyAya nahIM hai| 'deva' isa nAmavAlI devaparyAya ke yogya surasasugaMdhasvabhAvavAle pudgaladravya kA abhAva hone se nizcaya se mujhe devaparyAya nahIM hai| caudaha-caudaha bhedavAle mArgaNAsthAna, jIvasthAna aura guNasthAna zuddhanizcayanaya se paramabhAva svabhAvavAle AtmA ko (mujhe) nahIM hai| manuSya aura tiryaMcaparyAya kI kAyA ke vayakRta vikAra se utpanna honevAle bAla, yuvA, praur3ha aura vRddha Adi avasthArUpa unake sthUla, kRza Adi aneka prakAra ke bheda zuddhanizcayanaya ke abhiprAya se mere nahIM haiN| sattA, avabodha, paramacaitanya aura sukha kI anubhUti meM lIna hna aise viziSTa Atmatattva ko grahaNa karanevAle zuddhadravyArthikanaya ke bala se mujhe sabhIprakAra ke moha-rAga-dveSa nahIM haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 niyamasAra sahaja ___ sahajanizcayanayataH sadA nirAvaraNAtmakasya zuddhAvabodharUpasya sahajaccchiktimayasya rUpAvicalasthitirUpasahajayathAkhyAtacAritrasya na me nikhilasaMsRtiklezahetavaH krodhamAnamAyAlobhA: syuH| ___ athAmISAM vividhavikalpAkulAnAM vibhAvaparyAyANAM nizcayato nAhaM kartA, na kArayitA vA bhavAmi, na cAnumaMtA vA kartRNAM pudgalakarmaNAmiti / nAhaM nArakaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMciMtaye / nAhaM tiryakparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMciMtaye / nAhaM manuSyaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMciMtaye / nAhaM devaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva sNciNtye| nAhaM caturdazamArgaNAsthAnabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMciMtaye / nAhaM mithyAdRSTyAdiguNasthAnabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMciMtaye / nAhamekendriyAdijIvasthAnabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva sNciNtye|| __nAhaM zarIragatabAlAdyavasthAnabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva sNciNtye| sahajanizcayanaya se sadA nirAvaraNasvarUpa, zuddhajJAnarUpa, sahajacitzaktimaya, sahajadarzana ke sphuraNa se paripUrNa mUrti aura svarUpa meM avicala sthitirUpa sahaja yathAkhyAtacAritravAle mujhe samasta saMsArakleza ke hetu krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM haiN| aba ina vividha vikalpoM se Akulita vibhAvaparyAyoM kA nizcaya se maiM kartA nahIM hU~, kArayitA nahIM hU~ aura pudgala karmarUpa kartA kA anumodaka nahIM huuN| maiM nArakaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA (cetatA) huuN| maiM tiryaMcaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM manuSyaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM devaparyAya ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ____ maiM caudahamArgaNA ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ___ maiM mithyAdRSTi Adi guNasthAna bhedoM ko nahIM bhAtA; maiM to sahajacaitanya vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM ekendriyAdi jIvasthAna bhedoM ko nahIM bhAtA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| ___ maiM zarIrasaMbaMdhI bAlakAdi avasthA bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra nAhaM rAgAdibhedabhAvakarmabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva sNciNtye| nAhaM bhAvakarmAtmakakaSAyacatuSkaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva sNciNtye| iti paMcaratnAMcitopanyAsaprapaMcanasakalavibhAvaparyAyasaMnyAsavidhAnamuktaM bhvtiiti| (vasaMtatilakA) bhavyaH samastaviSayAgrahamuktacintaH svadravyaparyayaguNAtmani dttcittH| muktvA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinnaM prApnoti muktimacirAditi paMcaratnAt / / 109 / / maiM rAgAdi bhedarUpa bhAvakarma ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| maiM to bhAvakarmAtmaka cAra kaSAyoM ke bhedoM ko nahIM karatA; maiM to sahajacaitanya ke vilAsAtmaka AtmA ko hI bhAtA huuN| isaprakAra pA~ca ratnoM ke zobhita kathanavistAra ke dvArA sampUrNa vibhAva paryAyoM ke saMnyAsa kA vidhAna khaa|" gAthAoM aura usakI TIkA kA sAra yaha hai ki paramazaddhanizcayanaya aura daSTi ke viSayabhUta dhyAna ke dhyeyarUpa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM, jo ki svayaM maiM hI hU~, na to narakAdi paryAyeM haiM, na mArgaNAsthAna, jIvasthAna aura guNasthAna hI haiM, na vaha bAlaka, javAna aura vRddha hI hotA hai, na usameM moha-rAga-dveSa haiM aura na krodhAdi kaSAyeM haiN| ukta sabhI prakAra kI avasthAoM aura bhAvoM kA yaha bhagavAna AtmA svAmI aura kartAbhoktA bhI nahIM hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA arthAt maiM svayaM na to inheM karatA hU~, na karAtA hU~ aura na karane-karAne kA anumodaka hI huuN| isaprakAra maiM inase kRta, kArita aura anumodanA se bhI atyanta dUra huuN| pratikramaNa meM isaprakAra kA cintana-manana kiyA jAtA hai| isaprakAra kA cintana karate hae yaha AtmA inase saMnyAsa letA hai||77-81|| isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka kalaza likhate haiM. jisameM ukta pratikramaNa aura saMnyAsa kA phala batAyA gayA hai| ukta kalaza kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) sampUrNa viSayoM ke grahaNa kI bhAvanA se makta hoN| nija dravya guNa paryAya meM jo ho gaye anurakta hoN| chor3akara saba vibhAvoM ko nitya nija meM hI rmeN| ati zIghra hI ve bhavya muktIramA kI prApti kreN||109||
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 niyamasAra erisabhedabbhAse majjhattho hodi teNa cArittaM / taM diDhakaraNaNimittaM paDikkamaNAdI pavakkhAmi / / 82 / / IdRgbhedAbhyAse madhyastho bhavati tena cAritram / taddRDhIkaraNanimittaM pratikramaNAdiM pravakSyAmi / / 82 / / atra bhedavijJAnAt krameNa nizcayacAritraM bhavatItyuktam / pUrvoktapaMcaratnAMcitArthaparijJAnena paMcamagatiprAptihetubhUte jIvakarmapudgalayorbhedAbhyAse sati, tasminneva ca ye mumukSavaH sarvadA saMsthitAste hyata eva madhyasthA: tena kAraNena teSAM paramasaMyaminAM vAstavaM cAritraM bhavati / tasya isaprakAra ukta paMcaratnoM ke mAdhyama meM jisane sabhIprakAra ke viSayoM ke grahaNa kI cintA ko chor3A hai aura apane dravya-guNa- paryAya ke svarUpa meM citta ko ekAgra kiyA hai; vaha bhavya jIva nijabhAva se bhinna sampUrNa vibhAvoM ko chor3akara atizIghra hI mukti ko prApta karatA hai / isaprakAra isa kalaza meM niSkarSa ke rUpa meM mAtra itanA hI kahA hai ki jo AtmArthI ukta pA~ca gAthAoM aura unakI TIkA meM samajhAye gaye bhAva ko gaharAI se grahaNa kara, paMcendriya viSayoM ke grahaNa saMbaMdhI vikalpoM se virakta ho, unakI cintA ko chor3akara apane AtmA meM upayoga ko sthira karatA hai; use hI nijarUpa jAnatA hai, mAnatA hai aura usI meM jamatA - ramatA hai; vaha AtmArthI alpakAla meM hI samasta vibhAvabhAvoM se mukta ho mukti suMdarI kA varaNa karatA hai / / 109 / / paMcaratna saMbaMdhI vigata gAthAoM kI carcA ke uparAnta aba 82vIM gAthA meM paramArthapratikramaNAdi ke bAre meM carcA karane kA saMkalpa vyakta karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) isa bheda ke abhyAsa se madhyastha ho cAritra ho / cAritra dRDhatA ke lie pratikramaNa kI carcA karU~ // 82 // isaprakAra kA bhedAbhyAsa (parapadArthoM se bhinnatA kA abhyAsa) hone para jIva madhyastha hotA hai aura usase cAritra hotA hai| usa cAritra ko dRr3ha karane ke lie aba maiM pratikramaNAdi kI carcA karU~gA / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhedavijJAna se kramaza: nizcayacAritra hotA hai hna yahA~ aisA kahA hai| pUrvokta paMcaratnoM se zobhita arthaparijJAna se honevAle paMcamagati kI prApti kA hetubhUta jIva aura karmapudgaloM kA bhedAbhyAsa hone para usI meM sthita rahanevAle mumukSu madhyastha ho jAte haiM / isI madhyasthatA ke kAraNa parama saMyamiyoM ke vAstavika cAritra hotA hai / ukta cAritra meM avicalarUpa se
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra cAritrAvicalasthitihetoH pratikramaNAdinizcayakriyA nigadyate / atItadoSaparihArArthaM yatprAyazcittaM kriyate tatpratikramaNam / Adizabdena pratyAkhyAnAdInAM saMbhavazcocyata iti / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra ( anuSTubh ) bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana / / 37 / / 1 193 sthiti rahe, isalie yahA~ pratikramaNAdi kI nizcayakriyA kahI jA rahI hai / bhUtakAla ke doSoM kA parihAra karane ke lie jo prAyazcitta kiyA jAtA hai; vaha pratikramaNa hai / Adi zabda meM pratyAkhyAnAdi kA samAveza bhI saMbhava hotA hai / " gAthA aura TIkA kA sAra yaha hai ki paMcaratna saMbaMdhI vigata pA~ca gAthAoM meM naranArakAdi paryAyoM; mArgaNA, guNasthAna aura jIvasthAna Adi bhAvoM; bAlakAdi avasthAoM aura krodhAdi kaSAyoM se bhagavAna AtmA kA jo bhedavijJAna karAyA gayA hai; usase mAdhyastha bhAva pragaTa hotA hai| ukta mAdhyasthabhAva se nizcayacAritra pragaTa hotA hai aura nizcayacAritra ke dhAraka santoM ke jIvana meM nizcaya pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna pragaTa hote haiM / prAyazcittapUrvaka bhUtakAla ke doSoM kA parimArjana karanA pratikramaNa hai, vartamAna doSoM kA parimArjana AlocanA hai aura bhaviSya meM koI doSa na ho hna isaprakAra kA saMkalpa karanA pratyAkhyAna hai| tAtparya yaha hai ki jIvana ko saMyamita karane ke lie, saMyamita jIvana meM dRDhatA lAne ke lie; pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna atyanta Avazyaka hai| ataH yahA~ pratikramaNa, AlocanA aura pratyAkhyAna kA svarUpa samajhAte haiM / / 82 / / isake uparAnta TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ' tathA AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai ' hna likhakara eka chanda uddhRta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (rolA ) abataka jo bhI hue siddha yA Age hoMge / mahimA jAno ekamAtra saba bhedajJAna kI / aura jIva jo bhaTaka rahe haiM bhavasAgara meM / bhedajJAna ke hI abhAva se bhaTaka rahe haiM ||37|| Ajataka jo koI bhI siddha hue haiM; ve saba bhedavijJAna se hI siddha hue haiM aura jo koI ba~dhe haiM; ve saba usa bhedavijJAna ke abhAva se hI ba~dhe haiN| 1. samayasAra, zloka 131
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tathA hi ( mAlinI ) iti sati muninAthasyoccakairbheda svayamayamupayogAdrAjate muktamoha: / zamajalanidhipUrakSAlitAMha: kalaMka: sa khalu samayasArasyAsya bhedaH ka eSaH / / 110 / / mottUNa vayaNarayaNaM rAgAdIbhAvavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyadi tassa du hodi tti paDikamaNaM / / 83 / / muktvA vacanaracanAM rAgAdibhAvavAraNaM kRtvA / AtmAnaM yo dhyAyati tasya tu bhavatIti pratikramaNam / / 83 / / niyamasAra bhedavijJAna kI mahimA isase adhika aura kyA batAI jA sakatI hai ki Ajataka jitane bhI jIva mokSa gaye haiM, ve saba bhedavijJAna se gaye haiM aura jo jIva karmoM se ba~dhe haiM, saMsAra meM anAdi se ananta duHkha uThA rahe haiM; ve saba bhedavijJAna ke abhAva se hI uThA rahe haiM / / 37 / / isake bAda padmaprabhamaladhArideva eka chaMda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra (rolA ) isaprakAra kI thiti meM munivara bhedajJAna se | pApapaMka ko dhokara samatArUpI jala se // jJAnarUpa hone se Atama mohamukta I zobhita hotA samayasAra kI kaisI mahimA ||110 || aisA hone para jaba munirAja ko atyanta bhedavijJAna pariNAma hotA hai, taba yaha samayasArarUpa bhagavAna AtmA svayaM upayogarUpa hone se moha se mukta hotA huA upazamarUpI jalanidhi ke jvAra se pAparUpI kalaMka ko dhokara zobhAyamAna hotA hai| yaha samayasAra kA kaisA bheda (rahasya) hai ? isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki pratikramaNAdi meM saMlagna bhAvaliMgI saMtoM kA AtmA svayaM upayogasvarUpa hone se bhedajJAna ke bala se mohamukta hotA huA 'upazamarUpI sAgara ke jvAra se puNya-pAparUpa karmakalaMka dhokara atyanta pavitra bhAva se zobhita hotA hai / yaha samayasArarUpa bhagavAna AtmA kA adbhuta mAhAtmya hai / / 110 / / aba jisa gAthA meM nizcaya pratikramaNa kA svarUpa spaSTa karate haiM; usa gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra dainaM dainaM mumukSujanasaMstUyamAnavAGmayapratikramaNanAmadheyasamastapApakSayahetubhUtasUtrasamudayanirAsoyam / yo hi paramatapazcaraNakAraNasahajavairAgyasudhAsindhunAthasya rAkAnizIthinInAthaH aprazastavacanaracanAparimukto'pi pratikramaNasUtraviSamavacanaracanAM muktvA saMsAralatAmUlakaMdAnAM nikhilamoharAgadveSabhAvAnAM nivAraNaM kRtvA'khaNDAnaMdamayaM nijakAraNaparamAtmAnaM dhyAyati, tasya khalu paramatattvazraddhAnAvabodhAnuSThAnAbhimukhasya sakalavAgviSayavyApAravirahitanizcayapratikramaNaM bhavatIti / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra ( harigIta ) vacana racanA chor3akara rAgAdi kA kara pariharaNa / dhyAte sadA jo AtamA hotA unhIM ko pratikramaNa // 83 // 195 vacana racanA ko chor3akara, rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake jo AtmA kA dhyAna karatA hai, use pratikramaNa hotA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "mumukSujanoM dvArA pratidina bole jAnevAlA samasta pApakSaya kA hetubhUta jo vacanAtmaka pratikramaNa hai; yahA~ usakA nirAkaraNa karate haiM / paramatapa kA kAraNabhUta jo sahaja vairAgya hai, usa vairAgyarUpa amRta ke samudra meM jvAra lAne ke lie, uchAlane ke lie pUrNamAsI ke candramA ke samAna jo jIva haiM; unake aprazasta vacana racanA se mukta hone para bhI jaba ve pratikramaNa sUtra kI viSama (vividha) vacana racanA ko chor3akara, saMsArarUpI bela kI jar3a jo moha-rAga-dveSa haiM, unakA bhI nivAraNa karake akhaNDAnandamaya nija kAraNa paramAtmA ko dhyAte haiM; taba paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAna ke sanmukha una jIvoM ko vacana saMbaMdhI sampUrNa vyApAra rahita nizcaya pratikramaNa hotA hai|" azubha vArtAlApa se virakta hokara jinAgama ullikhita pratikramaNa pATha ko bolakara jo pratikramaNa munirAjoM dvArA kiyA jAtA hai; use vyavahAra pratikramaNa kahate haiM / usameM bhUtakAla meM hue doSoM kA ullekha karate hue prAyazcitta pUrvaka unakA parimArjana kiyA jAtA hai / yaha vyavahAra pratikramaNa zubhabhAva rUpa hotA hai, zubha vacanAtmaka hotA hai| isameM azubhabhAva aura azubhavacanoM kI nivRtti to hotI hai; zubhabhAva aura zubhavacana se nivRtti nahIM hotI; kintu paramArtha pratikramaNa meM, nizcaya pratikramaNa meM zubhavacana aura zubhabhAvoM se bhI nivRtti ho jAtI hai / yaha paramArtha pratikramaNa akhaNDAnandamaya nijakAraNaparamAtmA ke dhyAnarUpa hotA hai| dhyAna rahe isa adhikAra kA nAma hI paramArtha pratikramaNa adhikAra hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ paramArtha pratikramaNa para vizeSa jora diyA jA rahA hai ||83 ||
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 niyamasAra (mAlinI) alamalamatijalpairduvikalpairanalpai___rayamiha paramArthazcetyatAM nitymekH| svarasavisarapUrNajJAnavisphUrtimAtrA na khalu samayasArAduttaraM kiMcidasti / / 38 // tathA hi hra (AryA) atitIvramohasaMbhavapUrvArjitaM tatpratikramya / Atmani sadbodhAtmani nityaM varte'hamAtmanA tasmin / / 111 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA AcArya amRtacandra dvArA bhI kahA gayA hai' ha aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) kyA lAbha hai aise analpa vikalpoM ke jAla se| basa eka hI hai bAta yaha paramArtha kA anubhava karo|| kyoMki nijarasabharita paramAnanda ke AdhAra se| kucha bhI nahIM hai adhika suna lo isa samaya ke sAra se||38|| adhika kahane se kyA lAbha hai, adhika durvikalpa karane se bhI kyA lAbha hai ? yahA~ to mAtra itanA hI kahanA paryApta hai ki isa eka paramArthasvarUpa AtmA kA hI nitya anubhava kro| nijarasa ke prasAra se paripUrNa jJAna ke sphurAyamAna honerUpa samayasAra se mahAna isa jagata meM kucha bhI nahIM hai| isaprakAra isa kalaza meM samayasArarUpa zuddhAtmA aura samayasAra nAmaka granthAdhirAja kI mahimA batAI gaI hai| sAtha meM yaha Adeza diyA gayA hai, upadeza diyA gayA hai ki aba isa vikalpajAla se mukta hokara nija AtmA kI zaraNa meM jAo! AtmA ke kalyANa kA ekamAtra upAya AtmAnubhava hI hai; anya kucha nhiiN| ukta kalaza kA sAra mAtra itanA hI hai ki jo kucha kahanA thA; vaha vistAra se kahA jA cukA hai, isase adhika kucha nahIM kahA jA sakatA / jisakI samajha meM AnA hogA, usakI samajha meM Ane ke lie, dezanAlabdhi ke lie itanA hI paryApta hai; jisakI samajha meM nahIM AnA hai, usake lie kitanA hI kyoM na kaho, kucha bhI honevAlA nahIM hai| ata: aba hama (AcAryadeva) virAma 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 244
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 197 ArAhaNAi vaTTai mottUNa virAhaNaM viseseNa / so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 84 / / ArAdhanAyAM vartate muktvA virAdhanaM vizeSeNa / sa pratikramaNamuccate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 84 / / atrAtmArAdhanAyAM vartamAnasya jantoreva pratikramaNasvarUpamuktam / yastu paramatattvajJAnI jIvaH niraMtarAbhimukhatayA hyatruTyatpariNAmasaMtatyA sAkSAt svabhAvasthitAvAtmArAdhanAyAM vartate ayaM niraparAdhaH / vigatAtmarAdhana: sAparAdha:, ata eva niravazeSeNa virAdhanaM muktvaa...| lete haiM; kyoMki Akhira yaha pratipAdana bhI vikalpajAla hI to hai; tuma bhI vikalpoM se virAma lekara svayaM meM samA jAo aura hama to svayaM meM jAte hI haiM ||38|| isake uparAMta padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) tIvra mohavaza jIva jo kiye azubhatama kRtya / unakA kara pratikramaNa maiM rahU~ Atama meM nitya / / 111 / / atyanta tIvramoha kI utpatti se jo karma pahale upArjita kiye the; unakA pratikramaNa karake maiM samyagjJAnamayI AtmA meM nitya vartatA hU~ / tAtparya yaha hai ki tIvra mohavaza kiye gaye karmoM se virata hokara apane nija bhagavAna AtmA apanepana pUrvaka sthira honA hI paramArthapratikramaNa hai / / 111 / / aba AgAmI gAthA meM yaha kahate haiM ki AtmA kI ArAdhanA hI pratikramaNa hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) virAdhanA ko chor3a jo ArAdhanA meM nita rahe / pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai // 84 // jo jIva vizeSarUpa se virAdhanA chor3akara ArAdhanA meM vartatA hai, vaha jIva hI pratikramaNa hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ AtmA kI ArAdhanA meM vartate hue jIva ko hI pratikramaNa kahA gayA hai| jo paramatattvajJAnI jIva niraMtara dhArAvAhIrUpa se AtmAbhimukha hokara pariNAmoM dvArA sAkSAt svabhAva meM sthita hokara AtmArAdhanA meM rata rahate haiM; ve niraparAdha haiM / jo jIva AtmArAdhanA rahita haiM, ve aparAdhI haiM / isIlie sampUrNatayA virAdhanA chor3akara hna aisA kahA hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra vigato rAdho yasya pariNAmasya sa virAdhanaH / yasmAnnizcayapratikramaNamaya: sa jIvastata eva pratikramaNasvarUpaityucyate / tathA coktaM samayasAre hra 198 saMsiddhirAdhasiddhaM sAdhiyamArAdhiyaM ca eyaTTaM / avagayarAdho jo khalu ceyA so hor3a avarAdho / / 39 / / uktaM hi samayasAravyAkhyAyAM cahna ( mAlinI ) anavaratamanaMtairbadhyate sAparAdhaH spRzati niraparAdho baMdhanaM naiva jAtu / niyatamayamazuddhaM svaM bhajansAparAdho bhavati niraparAdha: sAdhu zuddhAtmasevI / / 40 / / 2 jo pariNAma rAdha arthAt ArAdhanA rahita haiM, ve pariNAma hI virAdhanA haiM / virAdhanA rahita jIva hI nizcayapratikramaNamaya hai; isIlie use pratikramaNasvarUpa kahA hai / " isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki abhedarUpa se dekhane para pratikramaNamaya hone se pratikramaNa karanevAlA AtmA hI pratikramaNa hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI ArAdhanA hI pratikramaNa hai aura AtmA kI virAdhanA hI apratikramaNa hai // 84 // 'tathA samayasAra meM bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) sAdhita adhita rAdha ara saMsiddhi siddhi eka hai / basa rAdha se jo rahita hai vaha AtamA aparAdha hai ||39|| saMsiddhi, rAdha, siddha, sAdhita aura ArAdhita hna yaha saba ekArthavAcI haiM / jo AtmA apagatarAdha arthAt rAdha se rahita hai, vaha AtmA aparAdha hai / / 39 / / isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki AtmA kI sAdhanA hI rAdha hai aura jo AtmA ukta sAdhanA se rahita hai, vaha AtmA svayaM aparAdha hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI sAdhanA se rahita bhAva aparAdha hai aura usa aparAdha se sahita hone se AtmA aparAdhI hai| AtmA aparAdhI hai; isalie eka prakAra se AtmA hI aparAdha hai ||39|| 1. samayasAra, gAthA 304 2. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 187
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra tathA hita (mAlinI) apagataparamAtmadhyAnasaMbhAvanAtmA niyatamiha bhavArta:sAparAdhaH smRtaH sH| anavaratamakhaMDAdvaitacidbhAvayukto bhavati niraparAdhaH karmasaMnyAsadakSaH / / 112 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'uktaM hi samayasAra vyAkhyAyAM ca hna samayasAra kI vyAkhyA AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai' hra likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jo sAparAdhI nirantara vekarmabaMdhana kara rhe| jo niraparAdhI ve kabhI bhI karmabaMdhana nA kreN| azuddha jAne AtamA kosAparAdhI jana sdaa| zuddhAtmasevI niraparAdhI zAnti seveM sarvadA ||40|| aparAdhI AtmA ananta paudgalika karmoM se baMdhana ko prApta hotA hai aura niraparAdhI AtmA baMdhana ko kabhI sparza bhI nahIM krtaa| ajJAnI AtmA to niyama se svayaM ko azuddha jAnatA haA, azaddha mAnatA haA aura azuddha bhAvarUpa pariNamita hotA haA sadA aparAdhI hI hai; kintu niraparAdhI AtmA to sadA zuddhAtmA kA sevana karanevAlA hI hotA hai|||40|| isaprakAra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki para meM ekatva-mamatva dhAraNa karanevAlA aparAdhI AtmA nirantara baMdha ko prApta hotA hai aura zuddhAtmasevI AtmA arthAt apane AtmA meM hI ekatva-mamatva dhAraNa kara usameM hI jamane-ramanevAlA AtmA karmabaMdhana ko prApta nahIM hotaa| isalie zaddhAtmA kA sevana nirantara kiyA jAnA cAhie kyoMki niraparAdhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai||40|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathAhi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM: jisakA padyAnavAda isaprakAra hai hna (harigIta) paramAtmA ke dhyAna kI saMbhAvanA se rahita jo| saMsAra pIr3ita ajJajana ve sAparAdhI jIva haiN|| akhaNDa ara advaita cetanabhAva se saMyukta jo| nipuNa haiM saMnyAsa meM ve niraparAdhI jIva haiN||112||
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 niyamasAra mottUNa aNAyAraM AyAre jo du kuNadi thirabhAvaM / so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 85 / / muktvAnAcAramAcAre yastu karoti sthirbhaavm|| sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 85 / / atra nizcayacaraNAtmakasya paramopekSAsaMyamadharasya nizcayapratikramaNasvarUpaMca bhavatItyuktam / niyataM paramopekSAsaMyaminaH zuddhAtmArAdhanAvyatiriktaH sarvo'pyanAcAraH, ata eva sarvamanAcAra muktvA hyAcAre sahajacidvilAsalakSaNaniraMjane nijaparamAtmatattvabhAvanAsvarUpe yaH sahajavairAgyabhAvanApariNata: sthirabhAvaM karoti, sa paramatapodhana eva pratikramaNasvarUpa isa loka meM jo jIva paramAtmadhyAna kI bhAvanA se rahita haiM; paramAtma dhyAnarUpa pariNamita nahIM hue haiM; sAMsArika duHkhoM se duHkhI una jIvoM ko niyama se aparAdhI mAnA gayA hai; kintu jo jIva akhaNDa-advaita caitanya bhAva se niraMtara yukta haiM, karmoM se saMnyAsa lene meM nipuNa ve jIva niraparAdhI haiN| ___ isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sAMsArika duHkhoM se du:khI ajJAnI jIva apane zuddha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna kI bhAvanA se rahita hone se, AtmA kI ArAdhanA se rahita hone se aparAdhI haiM aura jJAnAdi ananta guNoM kA akhaNDa piNDa nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanevAle, use jAnanevAle, usakA zraddhAna karanevAle aura usake hI dhyAna meM magna rahanevAle jIva niraparAdhI haiN||112|| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki nizcayacAritra ke dhAraka santoM ko hI nizcayapratikramaNa hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jo jIva chor3a anAcaraNa AcAra meM thiratA dhre| pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use||85|| jo jIva anAcAra chor3akara AcAra meM sthiratA karatA hai, vaha jIva pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ nizcayacAritrAtmaka paramopekSA saMyama dhAraNa karanevAle ko nizcayapratikramaNa hotA hai hna aisA kahA hai| paramopekSA saMyama dhAraNa karanevAle ke lie athavA usakI apekSA zaddha AtmA kI ArAdhanA ke atirikta sabhI kArya anAcAra haiN| isaprakAra ke sabhI anAcAra chor3akara sahaja cidvilAsa lakSaNa niraMjana nija paramAtmatattva kI bhAvanAsvarUpa AcaraNa meM jo paramatapodhana sahaja vairAgyabhAvanArUpa se pariNamita hotA haA sthirabhAva ko dhAraNa
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra ityucyate, yasmAt paramasamarasIbhAvanApariNata: sahajanizcayapratikramaNamayo bhavatIti / ( mAlinI ) nijaparamAnandaikapIyUSasAndraM sphuritasahajabodhAtmAnamAtmAnamAtmA / nijazamamayavArbhirnirbharAnaMdabhaktyA atha snapayatu bahubhiH kiM laukikAlApajAlaiH / / 113 / / 201 karatA hai; vaha paramatapodhana hI pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai; kyoMki vaha paramasamarasI bhAvanArUpa se pariNamita hotA huA sahaja nizcayapratikramaNamaya hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM mUla rUpa se yahI kahA gayA hai ki paramopekSA saMyama ko dhAraNa karanevAle ke lie to ekamAtra nija zuddhAtmA kI ArAdhanA hI saMyama hai, sadAcAra hai; isase sabhI zubhAzubhabhAva aura zubhAzubha kriyAyeM anAcAra hI haiM, kadAcAra hI haiM, heya hI haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki sahaja vairAgyabhAvanA se sampanna aura samarasIbhAva se pariNamita santa svayaM nizcayapratikramaNa haiM, pratikramaNa rUpa haiM / / 85 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) re svayaM se utpanna paramAnanda ke pIyUSa se / re bharA hai jo labAlaba jJAyakasvabhAvI AtamA / / aba use zama jala se nahAo prazama bhaktipUrvaka / soco jarA kyA lAbha hai isa vyartha ke AlApa se ||113|| he Atman ! aba apane AtmA ke Azraya se utpanna hue paramAnandarUpI amRta se bhare hue sphurita sahaja jJAnasvarUpa AtmA ko nirbharAnanda bhakti pUrvaka svayaM se utpanna samatArUpI jala dvArA snAna karAo; anya bahuta se AlApajAloM se kyA lAbha hai, anya laukika vacana vikalpoM se kyA lAbha hai ? ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki zubhabhAvapUrvaka zubha vacanoM rUpa vyavahArapratikramaNa se koI vizeSa lAbha honevAlA nahIM hai; isalie Atma-zraddhAna- jJAnapUrvaka AtmadhyAna magna honerUpa paramArthapratikramaNarUpa hI pariNamana kro| ekamAtra yahI karane yogya kArya hai, isase hI yaha AtmA paramAtmapada ko prApta karegA / / 113 / / dUsare kalaza kA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 niyamasAra (sragdharA) muktvAnAcAramuccairjananamRtakaraM sarvadoSaprasaMgaM sthitvAtmanyAtmanAtmA nirupamasahajAnaMdadRgjJaptizaktau / bAhyAcArapramuktaH zamajalanidhivArbindusaMdohapUtaH so'yaM puNyaH purANa: kSapitamalakalirbhAti lokodghsaakssii||114|| ummaggaM paricattA jiNamagge jo du kuNadi thirabhAvaM / so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 86 / / unmArga parityajya jinamArge yastu karoti sthirbhaavm| sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 86 / / (rolA) janma-maraNa ke janaka sarvadoSoM ko tjkr| anupama sahajAnandajJAnadarzanavIrajamaya || Atama meM thita hokara samatAjala samUha se| kara kalimalakSaya jIva jagata ke sAkSI hote||114|| janma-maraNa ke janaka sarva doSoM se yukta anAcAra ko sampUrNata: chor3akara, anupama sahaja Ananda-darzana-jJAna-vIryavAle apane AtmA meM svayaM sthita hokara, sampUrNa bAhyAcAra se mukta hotA huA samatArUpI samudra ke jalabinduoM ke samUha se pavitra vaha sanAtana pavitra AtmA, malarUpI kleza kA kSaya karake loka kA utkRSTa sAkSI hotA hai| ukta kalaza meM sabakucha milAkara mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA janma-maraNarUpa bhava-bhramaNa karAnevAle sampUrNa doSoM se yukta anAcAra ko pUrNata: chor3akara apane AtmA meM sthira hokara sampUrNa bAhyAcAra arthAt bAhyapratikramaNa ko chor3akara antara meM lInatArUpa paramArthapratikramaNa karatA huA jagata kA sAkSIrUpa pariNamita hotA hai| yahI kAraNa hai ki yaha kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM pratikramaNa hai, pratikramaNamaya hai / / 114 / / aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki jo unmArga ko chor3akara jinamArga meM sthira hotA hai, vaha svayaM pratikramaNasvarUpa hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) chor3akara unmArga jo jinamArga meM thiratA dhre| pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM use||86||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra atra unmArgaparityAga: sarvajJavItarAgamArgasvIkArazcoktaH / yastu zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavamalakalaMkapaMkanirmuktaH zuddhanizcayasadRSTiH buddhAdipraNItamithyAdarzanajJAnacAritrAtmakaM mArgAbhAsamunmArgaM parityajya vyavahAreNa mahAdevAdhidevaparamezvarasarvajJavItarAgamArge paMcamahAvratapaMcasamititriguptipaMcendriyanirodhaSaDAvazyakAdyaSTAviMzatimUlaguNAtmake sthirapariNAmaM karoti, zuddhanizcayanayena sahajabodhAdizuddhaguNAlaMkRte sahajaparamacitsAmAnyavizeSabhAsini nijaparamAtmadravye sthirabhAvaM zuddhacAritramayaM karoti, sa munirnizcayapratikramaNasvarUpa ityucyate, yasmAnnizcayapratikramaNaM paramatattvagataM tata eva sa tapodhana: sadA zuddha iti / 203 jo jIva unmArga ko chor3akara jinamArga meM sthirabhAva karatA hai, vaha jIva hI pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ unmArga ke tyAga aura sarvajJa vItarAga dvArA praNIta jinamArga kI svIkRti nirUpaNa hai| zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi prazaMsA aura anyadRSTi saMstava' rUpa malakalaMkarUpI kIcar3a se rahita jo zuddhanizcayasamyagdRSTi jIva; buddhAdipraNIta mithyAdarzanajJAna-cAritrAtmaka mArgAbhAsarUpa unmArga ko chor3akara; vyavahAra se mahAdevAdhideva, paramezvara, sarvajJa- vItarAgapraNIta mArga meM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, pA~ca indriyoM kA nirodha, chaha Avazyaka ityAdi aTThAIsa mUlaguNasvarUpa vyavahAramArga meM sthira pariNAma karatA hai aura zuddhanizcayanaya se sahaja - jJAnAdi zuddha guNoM se alaMkRta sahaja paramacaitanyasAmAnya tathA caitanyavizeSa jisakA prakAza hai hra aise nijAtmadravya meM zuddhacAritramaya sthirabhAva karatA hai; vaha muni nizcaya pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai; kyoMki use paramatattvagata nizcayapratikramaNa hai; isalie vaha tapodhana sadA zuddha hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki unmArga ko chor3akara vItarAgI - sarvajJa dvArA praNIta jinamArga ko dhAraNa karanA hI pratikramaNa hai| tAtparya yaha hai ki zaMkA- kAMkSA Adi doSoM se rahita nizcaya samyagdRSTi jIva jaba jinendrakathita mahAvratAdi dhAraNa karanerUpa vyavahAramArga aura apane bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna aura ramaNatArUpa nizcayamArga ko dhAraNa karatA hai; taba munidazA ko prApta vaha nizcaya samyagdRSTi svayaM hI pratikramaNasvarUpa hotA hai // 86 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA coktaM pravacanasAra vyAkhyAyAM' hna tathA pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM bhI kahA hai hna aisA kahakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra 1. mana se mithyAdRSTiyoM kI mahimA karanA anyadRSTi prazaMsA hai| 2. vacana se mithyAdRSTiyoM kI mahimA karanA anyadRSTi saMstava hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 niyamasAra tathA coktaM pravacanasAravyAkhyAyAm hna (zArdUlavikrIDit ) ityevaM caraNaM purANapuruSairjuSTaM viziSTAdarairutsargAdapavAdatazca vicaradvahnIH pRthgbhuumikaaH| Akramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yati: sarvata zcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim / / 41 / / ' tathA hi hna (mAlinI) viSayasukhaviraktAH zuddhatattvAnuraktA: tapasi niratacittA shaastrsNghaatmttaaH| guNamaNigaNayuktA: sarvasaMkalpamuktAH kathamamRtavadhUTIvallabhA na syurete / / 115 / / (manaharaNa kavitta) utasarga aura apavAda ke vibheda dvaaraa| bhinna-bhinna bhamikA meM vyApta jo caritra hai| purANapuruSoM ke dvArA sAdara hai sevita jo| use prApta kara saMta hue jo pavitra haiN| citsAmAnya aura caitanyavizeSa ruup| jisakA prakAza aise nija Atmadravya meM / / kramazaH para se pUrNataH nivRtti krke| sabhI ora se sadA vAsa karo nija meM||41|| he munivaro ! isaprakAra vizeSa AdarapUrvaka purANa puruSoM ke dvArA sevita, utsarga aura apavAda dvArA pRthak-pRthak aneka bhUmikAoM meM vyApta cAritra ko prApta karake, kramaza: atulanivRtti karake, caitanyasAmAnya aura caitanyavizeSarUpa se prakAzita nijadravya meM cAroM ora se sthiti kro| ___isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki utsarga aura apavAda mArga kI maitrIvAle isa muktimArga ko purANapuruSoM ne vizeSa AdarapUrvaka apanAkara mukti prApta kI hai; isalie he munijano! tuma bhI unhIM ke samAna jagata se pUrNa nivRtti lekara sAmAnya-vizeSAtmaka nijadravya meM sthiti karo, lIna ho jaao| ekamAtra isameM hI sAra hai, zeSa saba asAra saMsAra hai||41|| 1. pravacanasAra : tattvapradIpikA TIkA, chanda 15
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 205 mottUNa sallabhAvaM Nissalle jo du sAhu prinnmdi| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 87 / / muktvA zalyabhAvaM niHzalye yastu sAdhuH pariNamati / sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 87 / / isake bAda eka chanda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo mukta saba saMkalpa zudha nijatattva meM anurakta hoN| tapa magna jinakA citta nita svAdhyAya meM jo matta hoN| dhanya haiM jo santa guNamaNi yukta viSaya virakta hoN| ve muktirUpI sundarI ke parama vallabha kyoM na hoN||115|| jo munirAja viSayasukha se virakta haiM, zuddhatattva meM anurakta haiM, tapa meM jinakA citta lavalIna hai, zAstroM meM jo matta (masta) haiM, guNarUpI maNiyoM ke samUha se yukta haiM aura sarvasaMkalpoM se mukta haiM; ve muktisundarI ke vallabha kyoM na hoMge? hoMge hI hoMge, avazya hoNge| isa kalaza meM vItarAgI santoM kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki vItarAgI santa pA~ca indriyoM ke viSaya sevana se pUrNata: virakta rahate haiM, unake citta meM paMcendriya viSayoM ke lie koI sthAna nahIM hai| ve to unheM madhura viSa ke samAna mAnate haiN| ve munirAja zuddhAtmatattva meM lIna rahate haiM, unakA citta AtmadhyAnarUpa tapa meM lagA rahatA hai| guNarUpI maNiyoM se AkaNThapUrita ve munirAja zAstroM ke hI paThana-pAThana, adhyayana meM masta rahate haiN| sabhIprakAra ke saMkalpavikalpoM se mukta ve munirAja muktirUpI sundarI ke atyanta priya kyoM na hoMge ? tAtparya yaha hai ki ukta guNoM se yukta santoM kA saMsAra-baMdhana se mukta honA aura mukta avasthA ko prApta honA dUra nahIM hai, atyanta nikaTa hI hai||115|| aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki mAyA, mithyAtva aura nidAna hna ina zalyoM se rahita munirAja svayaM pratikramaNasvarUpa hI haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) chor3akara trizalya jo ni:zalya hokara pariName / pratikramaNamaya hai isalie vaha svayaM hI pratikramaNa hai||87|| jo sAdhu zalyabhAva ko chor3akara niHzalyabhAva se pariNamita hotA hai, usa sAdhu ko pratikramaNa kahA jAtA hai; kyoMki vaha pratikramaNamaya hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 niyamasAra iha hi niHzalyabhAvapariNatamahAtapodhana eva nizcayapratikramaNasvarUpa ityuktH| nizcayato niHzalyasvarUpasya paramAtmanastAvad vyavahAranayabalena karmapaMkayuktatvAt nidAnamAyAmithyAzalyatrayaM vidyata ityucaartH| ata eva zalyatrayaM parityajya paramaniHzalyasvarUpe tiSThati yo hi paramayogIsa nizcayapratikramaNasvarUpa ityucyate, yasmAt svarUpagatavAstavapratikramaNamastyeveti / (anuSTubh ) zalyatrayaM parityajya niHzalye paramAtmani / sthitvA vidvAnsadA zuddhamAtmAnaM bhAvayetsphuTam / / 116 / / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ niHzalyabhAva se pariNamita mahAtapodhana ko hI nizcayapratikramaNasvarUpa kahA hai| niHzalyasvarUpa paramAtmA ke yadyapi vyavahAranaya ke bala se karmarUpI kIcar3a ke sAtha saMbaMdha hone se mithyAtva, mAyA aura nidAna nAmaka zalya vartate haiM hna aisA upacAra se kahA jAtA hai; tathApi aisA hone se hI jo paramayogI tIna zalyoM kA parihAra karake paramaniHzalyasvarUpa meM rahatA hai; use nizcayapratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai; kyoMki use svarUpagata vAstavika pratikramaNa to hai hii|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mithyAtva, mAyA aura nidAna hna ina tIna zalyoM ko chor3akara jo jJAnI dharmAtmA yA munirAja paramaniHzalyasvabhAva meM hI Thaharate haiM, ni:zalyabhAvarUpa pariNamita hote haiM; ve svayaM hI nizcayapratikramaNasvarUpa haiM; kyoMki unheM svarUpagata paramArthapratikramaNa to hai hii||87|| isa gAthA kI TIkA ke uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM, jisameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) zalya rahita paramAtma meM tIna zalya ko chodd'| sthita raha zuddhAtma ko bhAvai paMDita loga||116|| tIna zalyoM ko chor3akara, niHzalya paramAtmA meM sthira rahakara, vidvAnoM ko zuddhAtmA ko sadA sphuTarUpa se bhAnA caahie| isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAnI dharmAtmA vidvAnoM aura vItarAgI santoM ko to nirantara zuddhAtma bhAvanArUpa hI pariNamita honA caahie| tAtparya yaha hai ki jJAnI dharmAtmA vidvAna aura santa to nirantara zuddhAtmabhAvanArUpahI pariNamita hote haiN||116||
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 207 (pRthvI ) kaSAyakaliraMjitaM tyajatu cittamuccairbhavAn bhavabhramaNakAraNaM smarazarAgnidagdhaM muhuH / svabhAvaniyataM sukhaM vidhivazAdanAsAditaM bhajatvamalinaM yate prabalasaMsRterbhItitaH / / 117 / / cattA aguttibhAvaM tiguttigutto havei jo saahuu| so paDikamaNaM uccai paDikamaNamao have jamhA / / 88 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (kuNDaliyA ) are kaSAyoM se raMgA bhava kA hetu ajodd'| kAmabANa kI Agase dagdha citta ko chodd'| dagdha citta ko chor3a bhAgyavaza jo na prApta hai| aisA sukha jo nija Atama meM sadA vyApta hai| nijasvabhAva meM niyata Atmarasa mA~hi pagA hai| use bhajo jo nA~hi kaSAyoM mA~hi raMgA hai||117|| bhavabhramaNa ke kAraNa, kAmabANa kI agni se dagdha evaM kAyakleza se raMge hue citta ko he yatijano! tuma pUrNataH chor3a do aura bhAgyavaza aprApta, nirmala svabhAvaniyata sukha ko tuma saMsAra ke prabala Dara se bhjo| isa kalaza meM yatijanoM ko saMbodhita karate hue kahA gayA hai ki kAmabANa kI agni se dagdha arthAt kAmavAsanA meM saMlipta aura kAyakleza se raMjita arthAt zArIrika kriyAkANDa meM ulajhe hue svayaM ke citta ko dUra se hI chor3a denA cAhie; kyoMki isaprakAra kI vRtti saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai| tAtparya yaha hai ki kAmavAsanArUpa azubhabhAva aura kriyAkANDa meM saMlagna zubhabhAvarUpa azuddhabhAva sAMsArika baMdhana ke kAraNa haiN| inase bacanA caahie| tathA durbhAgyavaza jo abataka aprApta rahA hai, aisA jo nirmala svabhAvajanya sukha hai, prabala saMsAra ke bhaya se bhayabhIta ho, use bhajanA cAhie, use prApta karane kA prayAsa karanA caahie||117|| aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki trigaptidhArI sAdha hI pratikramaNa haiM; kyoMki ve pratikramaNamaya haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) taja aguptibhAva jo nita gupta guptI meM rheN| pratikramaNamaya hai isalie pratikramaNa kahate haiM unheN||88||
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 niyamasAra tyaktvA guptibhAvaM triguptigupto bhavedyaH sAdhuH / sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 88 / / triguptiguptalakSaNaparamatapodhanasya nizcayacAritrAkhyAnametat / ya: paramatapazcaraNa saraHsarasiruhAkaracaMDacaMDarazmiratyAsannabhavyo munIzvaraH bAhyaprapaMcarUpam aguptibhAvaM tyaktvA triguptiguptanirvikalpaparamasamAdhilakSaNalakSitam atyapUrvamAtmAnaM dhyAyati, yasmAt pratikramaNamayaH paramasaMyamI ata eva sa ca nizcayapratikramaNasvarUpo bhavatIti / ( hariNI ) atha tanumanovAcAM tyaktvA sadA vikRtiM muniH sahajaparamAM guptiM saMjJAnapuMjamayImimAm / bhajatu paramAM bhavyaH zuddhAtmabhAvanayA samaM bhavati vizadaM zIlaM tasya triguptimayasya tat / / 118 / / jo sAdhu aguptibhAva ko chor3akara trigupti meM gupta rahate haiM; ve sAdhu pratikramaNa kahe jAte haiM; kyoMki ve pratikramaNamaya hI haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "triguptigupta lakSaNavAle paramatapodhana santoM ko nizcayacAritra hone kA yaha kathana hai / paramatapazcaraNarUpI sarovara ke kamalasamUha ko khilAne ke lie jo pracaMDa sUrya samAna haiM; aise ati Asannabhavya munIzvara; bAhya prapaMcarUpa aguptibhAva chor3akara, triguptirUpa nirvikalpa paramasamAdhilakSaNa se lakSita ati- apUrva AtmA ko dhyAte haiM, ve munirAja pratikramaNamaya paramasaMyamI hone se nizcaya pratikramaNasvarUpa hI haiN|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki tIna guptiyoM ke dhanI, nirvikalpa samAdhi meM samAdhistha, AtmadhyAnI mahAmunirAja paramasaMyamI hone se pratikramaNa svarUpa hI haiM / tAtparya yaha hai ki vAstavika pratikramaNa AtmadhyAnI santoM ke hI hotA hai // 88 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) sadjJAnamaya zuddhAtmA para na koI AvaraNa / triguptidhArI munivaroM kA parama nirmala AcaraNa || mana-vacana-tana kI vikRti ko chor3akara he bhavyajana ! zuddhAtmA kI bhAvanA se parama guptI ko bhajo // / 118 / / he Asannabhavya munijana ! mana-vacana-kAya kI vikRti ko chor3akara samyagjJAnamayI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 209 mottU aTTarudda jhANaM jo jhAdi dhammasukkaM vA / so paDikamaNaM uccai jiNavaraNiddiTThasuttesu / / 89 / / muktvArtaraudraM dhyAnaM yo dhyAyati dharmazuklaM vA / sa pratikramaNamucyate jinavaranirdiSTasUtreSu / / 89 / / dhyAnavikalpasvarUpAkhyAnametat / svadezatyAgAt dravyanAzAt mitrajanavidezagamanAt kamanIyakAminIviyogAt aniSTasaMyogAdvA samupajAtamArtadhyAnam, caurajArazAtravajanavadhabaMdhananibaddhamahadddveSajanitaraudradhyAnaM ca, etadvitayam aparimitasvargApavargasukhapratipakSaM saMsAraduHkhamUlatvAnniravazeSeNa tyaktvA, svargApavargani:sImasukhamUlasvAtmAzritanizcayaparamadharmadhyAnam, dhyAnadhyeyavividhavikalpavirahitAntarmukhAkArasakalakaraNagrAmAtItanirbhedaparamasahaja parama gupti ko zuddhAtmA kI bhAvanA sahita utkRSTarUpa se bhajo; kyoMki triguptidhArI aise munirAjoM kA cAritra nirmala hotA hai| isa kalaza meM mAtra yahI kahA gayA hai ki he Asannabhavya munijano ! mana-vacana-kAya ke mAdhyama se vyakta honevAlI vikRtiyoM ko chor3akara samyagjJAnamayI sahaja parama gupta ko zuddhAtmA kI bhAvanA meM ekAgra hokara utkRSTarUpa se bhajo; kyoMki tIna guptiyoM ke dhArI saMtoM kA caritra atyaMta nirmala hotA hai| isalie ve svayaM pratikramaNa haiM, pratikramaNamaya haiM // 118 // aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki dharmadhyAna aura zukladhyAna hI pratikramaNa hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) ta Arta evaM raudra dhyAve dharama evaM zukala ko / paramArtha se vaha pratikramaNa yaha kahA jinavara sUtra meM // 89 // jo jIva Arta aura raudra hna ina do dhyAnoM ko chor3akara dharma yA zukla hna dhyAna ko dhyAtA hai; vaha jIva jinavarakathita sUtroM meM pratikramaNa kahA jAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha dhyAna ke bhedoM ke svarUpa kA kathana hai / svadeza ke tyAga se, dravya ke nAza se, mitrajanoM ke videza jAne se evaM kamanIya kAminI ke viyoga se iSTaviyogaja aura aniSTasaMyogoM se utpanna honevAlA aniSTasaMyogaja nAmaka ArtadhyAna tathA cora-jAra, zatrujanoM ke badhabaMdhana saMbaMdhI mahAdveSa se utpanna honevAlA raudradhyAna hna ye Arta aura raudra hna donoM dhyAna svarga aura mokSa ke aparimita sukha se pratipakSa saMsAra duHkha ke mUla kAraNa hone ke kAraNa, una donoM dhyAnoM ko pUrNata: chor3akara; svarga aura mokSa ke asIma sukha ke mUla hna aise jo svAtmAzrita nizcaya paramadharmadhyAna tathA dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita, antarmukhAkAra,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 niyamasAra kalAsanAthanizcayazukladhyAnaM ca dhyAtvA yaH paramabhAvabhAvanApariNata: bhavyavarapuMDarIkaH nizcayapratikramaNasvarUpo bhavati, paramajinendravadanAravindavinirgatadravyazruteSu viditamiti / dhyAneSu ca caturSu heyamAdyaM dhyAnadvitayaM, tritayaM tAvadupAdeyaM, sarvadopAdeyaM ca caturthamiti / tathA coktam hna ( anuSTubh ) niSkriyaM karaNAtItaM dhyAnadhyeyavivarjitam / antarmukhaM tu yaddhyAnaM tacchuklaM yogino viduH / / 42 / / indriyAtIta aura abheda paramakalA sahita nizcaya zukladhyAna hna ina dharma aura zukla dhyAnoM ko dhyAkara jo bhavyottama paramabhAva kI bhAvanArUpa se pariNamita hotA hai; vaha nizcaya pratikramaNasvarUpa hai / hra aisA jinendra bhagavAna ke mukhakamala meM se nikale dravyazruta meM kahA hai / ukta cAra dhyAnoM meM AraMbha ke Arta aura raudra hna ye do dhyAna heya haiM, dharmadhyAna nAmaka tIsarA dhyAna upAdeya hai aura zukladhyAna nAmaka cauthA dhyAna sarvadA upAdeya hai / " yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki TIkAkAra munirAja ne ArtadhyAna meM iSTaviyogaja aura aniSTasaMyogaja ArtadhyAna kI carcA to kI, para vedanAjanya aura nidAna nAmaka ArtadhyAna kI carcA nahIM kii| isIprakAra raudradhyAna ke bhedoM kI bhI carcA na karake mAtra itanA hI kaha diyA ki dveSabhAva se utpanna honevAlA raudradhyAna / are bhAI ! yaha koI bAta nahIM hai; kyoMki yahA~ dhyAnoM ke bheda-prabhedoM kI carcA karanA iSTa nahIM hai| yadi hotA to phira dharmadhyAna aura zukladhyAnoM ke bhedoM kI bhI carcA hotii| yahA~ to mAtra yaha batAnA abhISTa hai ki dharmadhyAna aura zukladhyAna hI pratikramaNasvarUpa haiM, upAdeya haiM / isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki AraMbha ke Arta aura raudra hna ye do dhyAna narakAdi azubha gatiyoM ke kAraNa haiM, du:kharUpa haiM; ataH heya haiM, chor3ane yogya haiM aura dharmadhyAna upAdeya hai tathA zukladhyAna parama upAdeya hai| ye upAdeya dhyAna hI pratikramaNarUpa haiM; isa kAraNa inake dhArakoM ko gAthA meM abhedanaya se pratikramaNasvarUpa hI kahA hai / / 89 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA coktam hna tathA kahA bhI hai' hra likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai 1. graMtha kA nAma aura zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 211 (vasaMtatilakA) dhyAnAvalImapi ca zadanayo na vakti vyaktaM sadAzivamaye prmaatmtttve| sAstItyuvAca satataM vyavahAramArga stattvaM jinendra tadaho mahadindrajAlam / / 119 / / sadbodhamaMDanamidaM paramAtmatattvaM ____ muktaM vikalpanikarairakhilaiH samantAt / nAstyeSa sarvanayajAtagataprapaMco dhyAnAvalI kathaya sA kathamatra jAtA / / 120 / / (rolA) are indriyoM se atIta antarmukha niSkriya / dhyAna-dhyeya ke jalpajAla se pAra dhyAna jo| are vikalpAtIta AtamA kI anubhuuti| hI hai zukladhyAna yogijana aisA khte||42|| jo dhyAna niSkriya hai, indriyAtIta hai, dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita hai aura antarmukha hai; usa dhyAna ko yogIjana zukladhyAna kahate haiN| ukta kalaza meM zukladhyAna ko yogiyoM kI sAkSIpUrvaka rAga aura bheda kI kriyA se rahita, indriyoM se atIta, dhyAna aura dhyeya ke vikalpoM se rahita tathA antarmukha kahA hai / / 42 / / isake uparAnta TIkAkAra do chanda svayaM likhate haiM, jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) sadA pragaTa kalyANarUpa paramAtmatattva meM| dhyAnAvali hai kabhI kahe na paramazuddhanaya|| aisA to vyavahAramArga meM hI kahate haiN| hejinavarayaha to saba adabhata indrajAla hai||119|| jJAnatattva kA AbhUSaNa paramAtmatattva yh| are vikalpoM ke samUha se sadA mukta hai| naya samUhagata yaha prapaMca na Atmatattva meN| taba dhyAnAvali kaise AI kaho jinezvara||120||
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 niyamasAra micchattapahudibhAvA puvvaM jIveNa bhAviyA suiraM / sammattapahudibhAvA abhAviyA hoMti jIveNa / / 90 / / mithyAtvaprabhRtibhAvA: pUrNaM jIvena bhAvitAH suciram / samyaktvaprabhRtibhAvAH abhAvitA bhavanti jIvena / / 90 / / AsannAnAsannabhavyajIvapUrvAparapariNAmasvarUpopanyAso'yam / mithyAtvAvratakaSAyayoga pragaTarUpa sadA kalyANasvarUpa paramAtmatattva meM dhyAnAvalI (dhyAna paraMparA-dhyAnapaMkti) kA honA bhI zuddhanaya nahIM kahatA; kyoMki dhyAnAvalI AtmA meM hai hra aisA to hamezA vyavahAra mArga meM hI kahA jAtA hai| he jinendradeva ! Apake dvArA kahA gayA yaha vastusvarUpa aho mahA (bahuta bar3A ) indrajAla jaisA hI lagatA hai| samyagjJAna kA AbhUSaNa yaha paramAtmatattva samasta vikalpasamUhoM se sarvata: mukta hai / sarvanayasamUha saMbaMdhI yaha prapaMca paramAtmatattva meM nahIM hai to phira yaha dhyAnAvalI isameM kisaprakAra utpanna huI ? kRpA kara yaha batAiye / ina chandoM meM yaha kahA gayA hai ki jaba dhyAna ke dhyeyarUpa paramAtmatattva meM dhyAnAvalI hra dhyAna kI zreNI hai hI nahIM hna aisA zuddhanaya kahatA hai; taba yaha dhyAnAvalI ukta paramAtmatattva kaise ho sakatI hai ? yadyapi yaha satya hai ki vyavahAranaya se aisA kahA jAtA hai ki dhyAnAvalI AtmA meM hai; tathApi paramArtha to yahI hai ki dhyeyatattva meM dhyAnAvalI kA honA saMbhava nahIM hai / / 119 - 120 / / aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki isa jIva ne mithyAtvAdi bhAvoM ko to anAdi se bhAyA hai; para samyaktvAdi bhAvoM ko Ajataka nahIM bhAyA / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) mithyAtva Adika bhAva to bhAye sucira isa jIva ne / samyaktva Adika bhAva para bhAye nahIM isa jIva ne ||90 // samyaktvAdi mithyAtva Adi bhAva to isa jIva ne bahuta lambe kAla se bhAye haiM; parantu bhAvoM ko kabhI nahIM bhAyA / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha Asannabhavya (nikaTabhavya ) aura anAsannabhavya (jisakA mokSa dUra hai aise bhavya) jIvoM ke pUrvApara pariNAmoM ke svarUpa kA kathana hai / mithyAtva, avrata, kaSAya aura yogarUpa pariNAma sAmAnya pratyaya ( AsravabhAva) haiN|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra pariNAmAssAmAnyapratyayAH, teSAM vikalpAstrayodaza bhavanti 'micchAdiTThI AdI jAva sajogissa caramaMtaM' iti vacanAt, mithyAdRSTiguNasthAnAdisayogiguNasthAnacaramasamayaparyaMtasthitA ityartha: / anAsannabhavyajIvena niraMjananijaparamAtmatattvazraddhAnavikalena pUrvaM suciraM bhAvitA: khalu sAmAnyapratyayAH, tena svarUpavikalena bahirAtmajIvenAnAsAditaparamanaiSkarmyacaritreNa samyagdarzanajJAnacAritrANi na bhAvitAni bhavantIti / asya mithyAdRSTerviparItaguNanicayasaMpanno'tyAsannabhavyajIvaH / asya samyagjJAnabhAvanA kathamiti cet hna tathA coktaM zrIguNabhadrasvAmibhi: hna (anuSTubh ) bhAvayAmi bhavAvarte bhAvanAH prAgabhAvitAH / bhAvaye bhAvitA neti bhavAbhAvAya bhAvanAH / / 43 / / 1 213 unake teraha bheda haiM; kyoMki 'micchAdiTThI Adi jAva sajogissa caramaMte' hra aisA zAstrA vacana hai aura isakA artha aisA hai ki mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogakevalI guNasthAna ke antima samaya taka hna kula milAkara teraha vizeSa pratyaya haiM / niraMjana nija paramAtmatattva ke zraddhAna rahita dUrabhavya jIva ne sAmAnya pratyayoM ko sucirakAla taka bhAyA hai; kintu paramanaiSkarmacAritra se rahita ukta svarUpazUnya bahirAtmA ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko nahIM bhaayaa| isa mithyAdRSTi jIva ke viparIta guNasamudAya vAlA ati Asannabhavya jIva hotA hai / " ukta gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga hna sAmAnyarUpa se ukta cAra pratyaya hI baMdha ke kAraNa haiM, AsravabhAva haiN| ye bhAva pahale guNasthAna se lekara, terahaveM guNasthAna taka pAye jAte haiM / yahI kAraNa hai ki AraMbha ke teraha guNasthAnoM ko vizeSa pratyaya kahA gayA hai / dUrabhavya jIvoM ne anAdikAla se ukta sAmAnya- vizeSa pratyayoM arthAt AsravabhAvoM kI hI bhAvanA bhAyI hai; samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa muktimArga kI bhAvanA hI nahIM bhaayii| isake viparIta jIva yAni ina samyagdarzanAdi kI bhAvanA bhAnevAlA jIva Asannabhavya hotA hai / / 90 // 'isa atinikaTabhavya jIva ko samyagjJAna kI bhAvanA kaisI hotI hai ?' isaprakAra ke prazna ke uttara meM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva, 'tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhi: hna tathA guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai 1. AtmAnuzAsana, chanda 238
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 niyamasAra tathA hi hna (mAlinI) atha bhavajalarAzau magnajIvena pUrva kimapi vacanamAnaM nirvRte: kAraNaM yat / tadapi bhavabhaveSa zrayate bAhAte vA na ca na ca bata kaSTaM sarvadA jJAnamekam / / 121 / / (dohA ) pahale kabhI na bhAyI jo bhavAvartta ke mA~hi / bhavAbhAva ke lie aba maiM bhAtA hU~ tAhi / / 43 / / isa saMsAra ke bha~varajAla meM ulajhA huA maiM; bhava kA abhAva karane ke lie, aba pahale kabhI na bhAyI gaI bhAvanA ko bhAtA huuN| ukta chaMda meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki isa saMsArasAgara se pAra utAranevAlI samyagdarzanAdi kI bhAvanA maiMne Ajataka nahIM bhAyI; kyoMki abataka to maiM isa saMsAra ke bhaMvarajAla meM ulajhA rahA huuN| aba mujhe kucha samajha AI hai; isalie aba maiM bhava kA abhAva karane ke lie, saMsAra sAgara se pAra utarane ke lie ukta samyagdarzanAdirUpa dharma kI bhAvanA bhAtA huuN||43|| isake bAda TIkAkAra eka chaMda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) saMsAra sAgara meM magana isa AtmaghAtI jIva ne| re mAtra kahane ke dharma kI vArtA bhava-bhava sunii|| dhAraNa kiyA para kheda hai ki are re isa jIva ne| jJAyakasvabhAvI AtmA kI bAta bhI na kabhI sunii||121|| jo mokSa kA thor3A-bahata kathanamAtra kAraNa hai; usa vyavahAraratnatraya ko to isa saMsAra samudra meM DUbe jIva ne aneka bhavoM meM sunA hai aura dhAraNa bhI kiyA hai; kintu are re ! kheda hai ki jo hamezA eka jJAnarUpa hI hai, aise paramAtmatattva ko kabhI sunA hI nahIM hai aura na kabhI tadanusAra AcaraNa hI kiyA hai| isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yadyapi vyavahAraratnatraya ko mukti kA kAraNa vyavahAranaya se kahA gayA hai; tathApi vaha kathanamAtra kAraNa hai; kyoMki zubharAgarUpa aura zubhakriyArUpa hone se vaha puNyabaMdha kA hI kAraNa hai, mokSa kA kAraNa nhiiN| saMsArasamudra meM DUbe hue jIvoM ne ukta vyavahAra dharma kI carcA to aneka bAra sunI hai, usakA yathAzakti
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 paramArthapratikramaNAdhikAra micchAdasaNaNANacarittaM caiUNa NiravaseseNa / sammattaNANacaraNaM jo bhAvai so paDikkamaNaM / / 91 / / mithyAdarzanajJAnacAritraM tyaktvA niravazeSeNa / samyaktvajJAnacaraNaM yo bhAvayati sa pratikramaNam / / 91 / / atra samyagdarzanajJAnacAritrANAM niravazeSasvIkAreNa mithyAdarzanajJAnacAritrANAM niravazeSatyAgena ca paramamumukSornizcayapratikramaNaM ca bhavati ityuktam / bhagavadarhatparamezvaramArgapratikUlamArgAbhAsamArgazraddhAnaM mithyAdarzanaM, tatraivAvastuni vastubuddhirmithyAjJAnaM, tanmArgAcaraNaM mithyAcAritraM ca, etatritayamapi niravazeSaM tyaktvA, athavA svAtmazraddhAnaparijJAnAnuSThAnarUpavimukhatvamevamithyAdarzanajJAnacAritrAtmakaratnatrayam, etadapi tyaktvA / trikAlanirAvaraNanityAnaMdaikalakSaNaniraMjananijaparamapAriNAmikabhAvAtmakakAraNaparamAtmA hyAtmA, tatsvarUpazraddhAnaparijJAnAcaraNasvarUpaM hi nizcayaratnatrayam, evaM bhagavatparapAlana bhI kiyA hai; kintu jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA kI bAta kabhI nahIM sunI aura tadanusAra AcaraNa bhI kabhI nahIM haa| pratyeka AtmArthI bhAI-bahina ko ukta tathya kI ora vizeSa dhyAna denA cAhie / / 121 / / aba isa gAthA meM kahate haiM ki ratnatrayarUpa se pariNamita jJAnI jIva svayaM hI pratikramaNa hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) jJAnadarzanacaraNa mithyA parNataH parityAga kr| ratanatraya bhAve sadA vaha svayaM hI hai pratikramaNa ||91|| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ko pUrNataH chor3akara jo samyagdarzana, jJAna, cAritra ko bhAtA hai, vaha jIva svayaM pratikramaNa hI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ samyagdarzana-jJAna-cAritra ko sampUrNataH svIkAra karane evaM mithyAdarzana-jJAnacAritra kA saMpUrNata: tyAga karane se paramamumukSu ko nizcayapratikramaNa hotA hai ha aisA kahA hai| bhagavAna arihaMta paramezvara ke mArga se pratikUla mArgAbhAsa meM mArga kA zraddhAna mithyAdarzana hai, usI meM kahI gaI avastu meM vastubuddhi mithyAjJAna hai aura usa mArga kA AcaraNa mithyAcAritra hai| ina tInoM ko sampUrNata: chor3akara athavA nijAtmA ke zraddhAna, jJAna evaM anuSThAna ke rUpa se vimukhatA hI mithyAdarzana-jJAna-cAritrAtmaka mithyA ratnatraya hai; ise bhI pUrNata: chor3akara; trikAla nirAvaraNa, nityAnanda lakSaNavAlA, niraMjana, nija paramapAriNAmikabhAvasvarUpa kAraNa paramAtmArUpa AtmA ke svarUpa ke zraddhAna-jJAna-AcaraNa kA rUpa hI vastutaH
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 niyamasAra mAtmasukhAbhilASI ya: paramapuruSArthaparAyaNa: zuddharatnatrayAtmakam AtmAnaM bhAvayati sa paramatapodhana eva nizcayapratikramaNasvarUpa ityuktH|| (vasaMtatilakA) tyaktvA vibhAvamakhilaM vyavahAramArga ratnatrayaM ca matimAnnijatattvavedI / zuddhAtmatattvaniyataM nijabodhamekaM / __ zraddhAnamanyadaparaM caraNaM prapede / / 122 / / nizcayaratnatraya hai| isaprakAra bhagavAna paramAtmA ke sukha kA abhilASI jo paramapuruSArthaparAyaNa puruSa zuddharatnatrayAtmaka AtmA ko bhAtA hai; usa paramatapodhana ko hI zAstroM meM nizcayapratikramaNa kahA hai|" __isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki mithyAdarzanajJAna-cAritra ke tyAgI aura nizcayaratnatraya ke dhAraka santa hI nizcayapratikramaNa haiN| yahA~ mithyAdarzana-jJAna-cAritra aura samyagdarzana-jJAna-cAritra ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki arihaMta bhagavAna dvArA pratipAdita mArga se viparIta mArga ke zraddhAna kA nAma mithyAdarzana hai| avastu meM vastupane kI mAnyatA mithyAjJAna aura arahaMta ke virodhiyoM dvArA nirUpita cAritra mithyAcAritra hai| inheM chor3akara arahaMtoM dvArA pratipAdita apane trikAlI dhruva AtmA kA zraddhAna, jJAna aura AcaraNa nizcayacAritra hai| aise nizcayaratnatraya ke dhAraka zramaNa sAkSAt pratikramaNa haiM / / 11 / / isake uparAMta TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (dohA) jAnakAra nijatattva ke taja vibhAva vyvhaar| AtmajJAna zraddhAnamaya dhareM vimala aacaar||122|| vyavahAraratnatraya aura samasta vibhAvabhAvoM ko choDakara nijAtmA kA anubhavI tattvoM kA jAnakAra buddhimAna puruSa; zuddhAtmatattva ke jJAna, zraddhAna evaM AcaraNarUpa pariNamita hotA hai| __isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki krodhAdi vibhAva bhAvoM ke samAna vyavahAraratnatraya saMbaMdhI zubharAga bhI heya hai, chor3ane yogya hai; kyoMki use chor3e binA nizcayapratikramaNa saMbhava nahIM hai| ukta vibhAva bhAvoM aura vyavahAraratnatraya saMbaMdhI vikalpoM ko chor3akara jo munirAja zuddhAtmatattva ke zraddhAna, jJAna aura AcaraNarUpa pariNamita hote haiM; vesantasvayaM hI pratikramaNasvarUpa haiN||122||
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 217 uttamaaTuM AdA tamhi ThidA haNadi muNivarA kammaM / tamhA du jhANameva hi uttamaaTThassa paDikamaNaM / / 12 / / uttamArtha AtmA tasmin sthitA ghnanti munivarA: krm| tasmAttu dhyAnameva hi uttamArthasya pratikramaNam / / 12 / / atra nizcayottamArthapratikramaNasvarUpamuktam / iha hi jinezvaramArge munInAM sallekhanAsamaye hi dvicattvAriMzadbhirAcAryairdattomArthapratikramaNAbhidhAnena dehatyAgo dharmo vyavahAreNa / nizcayena navArtheSUttamArtho hyAtmA; tasmin saccidAnaMdamayakAraNasamayasArasvarUpe tiSThanti ye tapodhanAste nityamaraNabhIravaH, ata eva karmavinAzaM kurvnti| __tasmAdadhyAtmabhASayoktabhedakaraNadhyAnadhyeyavikalpavirahitaniravazeSeNAntarmukhAkArasakalendriyAgocaranizcayaparamazakladhyAnameva nizcayottamArthapratikramaNamityavaboddhavyam / kiMca. nizcayottamArthapratikramaNaM svAtmAzrayanizcayadharmazakladhyAnamayatvAdamatakumbha aba isa gAthA meM kahate haiM ki AtmadhyAna hI pratikramaNa hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) uttama padAratha AtamA meM lIna manivara karma ko| ghAtate haiM isalie nija dhyAna hI hai pratikramaNa ||92|| AtmA uttama padArtha hai| uttama padArtharUpa AtmA meM sthita munirAja karmoM kA nAza karate haiN| isalie AtmadhyAna hI uttamArtha pratikramaNa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ nizcaya uttamArtha pratikramaNa kA svarUpa kahA gayA hai| jinezvara ke mArga meM muniyoM kI sallekhanA ke samaya byAlIsa AcAryoM ke dvArA uttamArtha pratikramaNa nAmaka pratikramaNa diye jAne ke kAraNa honevAlA dehatyAga vyavahAra se dharma hai| nizcayanaya se nau padArthoM meM uttama padArtha AtmA hai| saccidAnandamaya kAraNasamayasArasvarUpa AtmA meM jo tapodhana sthita rahate haiM, ve sadA maraNabhIru hote haiM; isIlie ve karmoM kA nAza karate haiN| isalie adhyAtmabhASA meM bhedasaMbaMdhI aura dhyAna-dhyeyasaMbaMdhI vikalpoM se rahita, sampUrNata: antarmukha, sabhI indriyoM se agocara nizcaya paramazukladhyAna hI nizcaya uttamArtha pratikramaNa hai hna aisA jAnanA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki nizcaya uttamArtha pratikramaNa; svAtmAzrita nizcayadharmadhyAna tathA nizcaya zukladhyAnamaya hone se amRtakuMbhasvarUpa hai aura vyavahAra uttamArtha pratikramaNa
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 niyamasAra svarUpaM bhavati, vyavahArottamArthapratikramaNaM vyavahAradharmadhyAnamayatvAdviSakumbhasvarUpaM bhavati / tathA coktaM samayasAre hna paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI y| jiMdA garahA sohI aTTaviho hodi visakuMbho / / 44 / / tathA coktaM samayasAravyAkhyAyAm hna (vasaMtatilakA) yatra pratikramaNameva viSaM praNItaM tatrApratikramaNameva sudhA kuta: syAt / tatkiM pramAdyati janaH prapatannadho'dha: kiMnordhvamUrdhvamadhirohati niSpramAdaH / / 45 / / vyavahAradhyAnamaya hone se viSakuMbha svarUpa hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mukhyarUpa se yahI kahA gayA hai ki maraNakAla upasthita hone para AcAryoM kI anumatipUrvaka jo sallekhanA lI jAtI hai, jisameM AhArAdi ke kramaza: tyAgAdirUpa zubhakriyA aura tatsaMbaMdhI zubhabhAva hote haiM, vaha vyavahArapratikramaNa hai aura sabhI prakAra ke vikalpoM se atIta hokara nija bhagavAna AtmA kA dhyAna karanA nizcayapratikramaNa hai| inameM se vyavahArapratikramaNa zubhabhAva aura zubhakriyArUpa hone se puNyabadha kA kAraNa hai aura nizcayapratikramaNa zuddhabhAvarUpa hone se baMdha ke abhAva kA kAraNa hai| baMdha kA kAraNa hone se vyavahArapratikramaNa viSakuMbha hai aura baMdha ke abhAva kA kAraNa hone se nizcayapratikramaNa amRtakuMbha hai / / 92 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva tathA coktaM samayasAre hna tathA samayasAra meM bhI kahA hai' hna likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) pratikramaNa ara pratisaraNa parihAra nivRtti dhaarnnaa| nindA garahA aura zuddhi aSTavidha viSakuMbha haiN||44|| pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, garhA aura zuddhi hna ye ATha prakAra ke viSakuMbha haiM; kyoMki inameM kartRtvabuddhi saMbhavita hai| pratikramaNa aura apratikramaNa ke viSakuMbha aura amRtakuMbha ke saMdarbha meM vizeSa jAnakArI ke 1. samayasAra, gAthA 306 2.samayasAra : AtmakhyAti, chanda 189
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra tathA hi hra (maMdAkrAMtA ) AtmadhyAnAdaparamakhilaM ghorasaMsAramUlaM dhyAnadhyeyapramukhasutapa: kalpanAmAtraramyam / buddhvA dhImAn sahajaparamAnandapIyUSapUre nirmajjantaM sahajaparamAtmAnamekaM prapede / / 123 / / lie samayasAra gAthA 306 va 307 evaM unakI AtmakhyAti TIkA va usameM samAgata kalazoM kA adhyayana sUkSmatA se kiyA jAnA caahie| ukta prakaraNa saMbaMdhI anuzIlana kA adhyayana bhI upayogI rahegA / / 44 / / 219 isake bAda 'tathA coktaM samayasAravyAkhyAyAm hna tathA samayasAra kI AtmakhyAti nAmaka TIkA meM kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (rolA ) pratikramaNa bhI are jahA~ viSa-jahara kahA ho / amRta kaise kaheM vahA~ apratikramaNa ko // are pramAdI loga adho'dhaH kyoM jAte haiM ? isa pramAda ko tyAga Urdhva meM kyoM nahIM jAte ? || 45 // jahA~ pratikramaNa ko bhI viSa kahA ho; vahA~ apratikramaNa amRta kahA~ se ho sakatA hai, kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki pramAdadazArUpa apratikramaNa amRta nahIM hai / Azcarya kI bAta to yaha hai ki aisI sthiti hone para bhI loga nIce-nIce hI girate hue pramAdI kyoM hote haiM; niSpramAdI hokara Upara-Upara hI kyoM nahIM car3hate ? ukta kathana kA sAra yaha hai ki azubhabhAvarUpa jo apratikramaNa hai, pApa pravRtti karake bhI pazcAttApa nahIM karane rUpa jo vRtti hai; vaha to mahA jahara hai aura sarvathA tyAjya hai / pramAdavaza honevAle aparAdhoM ke prati pazcAttApa ke bhAva hone rUpa jo pratikramaNAdi haiM; ve pApa kI apekSA vyavahAra se amRtakuMbha haiM, kathaMcit karane yogya haiN| zubhAzubhabhAva se rahita zuddhopayogarUpa jo nizcayapratikramaNa yA apratikramaNAdi haiM, ve sAkSAt amRtakuMbha haiM, sarvathA grahaNa karane yogya haiM; mukti ke sAkSAt kAraNa haiM // 45 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jhANaNilINo sAhU paricAgaM kuNai savvadosANaM / tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM / / 93 / / dhyAnanilInaH sAdhuH parityAgaM karoti sarvadoSANAm / tasmAttu dhyAnameva hi sarvAticArasya pratikramaNam / / 93 / / ( harigIta ) re dhyAna- dhyeya vikalpa bhI saba kalpanA meM ramya haiN| niyamasAra ika AtamA ke dhyAna bina saba bhAva bhava ke mUla haiM / / yaha jAnakara zudha sahaja paramAnanda amRta bADha meM / DubakI lagAkara santajana hoM magana paramAnanda meM || 123|| AtmadhyAna ke atirikta anya sabhI bhAva ghora saMsAra ke mUla haiM, dhyeya-dhyAna ke vikalpoM kI pramukhatA vAlA zubhabhAva aura zubhakriyArUpa tapa mAtra kalpanA meM hI ramaNIya lagatA hai| aisA jAnakara buddhimAna puruSa sahaja paramAnandarUpI amRta kI bADha meM DUbate hue ekamAtra sahaja paramAtmA kA Azraya karate haiN| ukta chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki AtmadhyAna ko chor3akara dharma ke nAma para calanevAlA jo bhI kriyAkANDa hai, jo bhI zubhabhAva haiM; ve sabhI saMsAra ke kAraNa haiN| adhika kahA~ taka kahe ki jaba dhyAna- dhyeya saMbaMdhI vikalpa bhI ramya nahIM hai, karane yogya nahIM hai; taba anya vikalpoM kI to bAta hI kyA kareM? anta meM buddhimAna vyakti kI vRtti aura pravRtti kI carcA karate hue kahA gayA hai ki buddhimAna vyakti to atIndriya AnandarUpI amRta ke sAgara meM DubakI lagAte haiM, ekamAtra nija AtmA ke zraddhAna, jJAna aura dhyAna meM hI lIna rahate haiM / yadi hameM apanA kalyANa karanA hai to hameM bhI svayaM meM samA jAnA cAhie / / 123 / / aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki ekamAtra dhyAna hI upAdeya hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) nijadhyAna meM lavalIna sAdhu sarva doSoM ko taje / basa isalie yaha dhyAna hI sarvAticArI pratikramaNa // 93 // dhyAna meM lIna sAdhu saba doSoM kA parityAga karate haiM / isalie vastuta: dhyAna hI sabhI aticAroM kA pratikramaNa hai /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra atra dhyAnamekamupAdeyamityuktam / kazcit paramajinayogIzvaraH sAdhuH atyAsannabhavyajIvaH adhyAtmabhASayoktasvAtmAzritanizcayadharmadhyAnanilIna: nirbhedarUpeNa sthitaH, athavA sakala 221 kriyAkAMDADaMbaravyavahAranayAtmakabhedakaraNadhyAnadhyeyavikalpanirmuktanikhilakaraNagrAmA gocaraparamatattvazuddhAntastattvaviSayabhedakalpanA nirapekSanizcayazukladhyAnasvarUpe tiSThati ca, sa ca niravazeSeNAntarmukhatayA prazastAprazastamastamoharAgadveSANAM parityAgaM karoti, tasmAt svAtmAzritanizcayadharmazukladhyAnadvitayameva sarvAticArANAM pratikramaNamiti / ( anuSTubh ) zukladhyAnapradIpo'yaM yasya cittAlaye babhau / sa yogI tasya zuddhAtmA pratyakSo bhavati svayam / / 124 / / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhra "yahA~ ekamAtra dhyAna hI upAdeya hai hna yaha kahA gayA hai / koI ati Asannabhavya paramajina yogIzvara sAdhu, adhyAtmabhASA meM pUrvokta svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna meM lIna hotA huA abhedarUpa se sthita rahatA hai, athavA sabhIprakAra ke kriyAkANDa ke ADambara se rahita, vyavahAranayAtmaka bheda saMbaMdhI aura dhyAna- dhyeya saMbaMdhI vikalpoM se rahita, sabhI indriyoM ke agocara paramatattva - zuddha antaH tattva saMbaMdhI bhedakalpanA se nirapekSa nizcaya zukladhyAna meM sthita rahatA hai; vaha sAdhu sampUrNata: antarmukha hone se prazasta - aprazasta samasta moha-rAga-dveSa kA parityAga karatA hai / isase yaha sahaja hI siddha hotA hai ki apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAna aura nizcaya zukladhyAna hna ye do dhyAna hI sabhIprakAra ke aticAroM ke pratikramaNa haiM / ' "" isa gAthA aura isakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki ekamAtra dhyAna hI dharma hai; kyoMki nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM dharma ke sabhI aMga samAhita ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki yahA~ kahA gayA hai ki dhyAna meM sabhI aticAroM kA pratikramaNa ho jAtA hai, sabhI aticAroM kA nirAkaraNa ho jAtA hai // 93 // isake bAda munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) cittamaMdira meM sadA dIpaka jale zukladhyAna kA / usa yogi ko zuddhAtamA pratyakSa hotA hai sadA ||124|| yaha zukladhyAnarUpI dIpaka jinake manamaMdira meM jalatA hai, usa yogI ko sadA zuddhAtmA pratyakSa hotA hai /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 niyamasAra paDikamaNaNAmadheye sutte jaha vaNNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai tassa tadA hodi paDikkamaNaM / / 94 / / pratikramaNanAmadheye sUtre yathA varNitaM pratikramaNam / tathA jJAtvA yo bhAvayati tasya tadA bhavati pratikramaNam / / 14 / / atra vyavahArapratikramaNasya saphalatvamuktam / yathA hi niryApakAcAryaiH samastAgamasArAsAravicAracArucAturyaguNakadambakaiH pratikramaNAbhidhAnasUtre dravyazrutarUpe vyAvarNitamativistareNa pratikramaNaM, tathA jJAtvA jinanItimalaMghayan cArucaritramUrtiH sakalasaMyamabhAvanAM karoti, tasya mahAmunerbAhyaprapaMcavimukhasya paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya paramagurucaraNasmaraNAsaktacittasya tadA pratikramaNaM bhavatIti / isa kalaza meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jina yogiyoM ke cittarUpI caityAlaya meM zukladhyAnarUpI dIpaka jalatA hai; usa yogI ke zuddhAtmA kA pratyakSa anubhava nirantara rahatA hI hai| isameM raMcamAtra bhI saMdeha kI guMjAiza nahIM hai / / 124 / / paramArthapratikramaNa adhikAra kI isa antima gAthA meM vyavahArapratikramaNa kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) pratikramaNa nAmaka sUtra meM varNana kiyA jisarUpa meN| pratikramaNa hotA use jo bhAve use usa rUpa meM||94|| pratikramaNa nAmaka sUtra meM pratikramaNa kA svarUpa jisaprakAra batAyA gayA hai, use jaba munirAja tadanusAra bhAte haiM; taba unheM pratikramaNa hotA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ vyavahArapratikramaNa kI saphalatA kI bAta kI hai| samasta Agama ke sAra aura asAra kA vicAra karane meM ati catura tathA aneka guNoM ke dhAraka niryApakAcAryoM ne jisaprakAra dravyazrutarUpa pratikramaNa nAmaka sUtra meM pratikramaNa kA ati vistRta varNana kiyA hai; tadanusAra jAnakara jinanIti kA ullaMghana na karate hue ye cAru cAritra kI mUrtirUpa jo mahAmunirAja sakala saMyama kI bhAvanA karate haiM, bAhya prapaMcoM se vimukha, paMcendriya vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI aura paramaguru ke caraNoM meM smaraNa meM Asakta cittavAle una munirAjoM ko pratikramaNa hotA hai|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki niryApakAcAryoM dvArA dravyazrata meM samAgata pratikramaNa sUtra meM nirUpita pratikramaNa ke svarUpa ko jAnakara jinanIti kA ullaMghana na karane vAle aura saMyama ke dhAraNa karane kI bhAvanA rakhanevAle munirAjoM ke pratikramaNa hotA hai / / 94 / /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramArthapratikramaNAdhikAra 223 (indravajrA) niryApakAcAryaniruktiyuktA muktiM sadAkarNya ca yasya cittam / samastacAritraniketanaM syAt tasmai namaH saMyamadhAriNe'smai / / 125 / / (vasaMtatilakA) yasya pratikramaNameva sadA mumukSo styiprtikrmnnmpynnumaatrmuccaiH| tasmai namaH sakalasaMyamabhUSaNAya zrIvIranandimuninAmadharAya nityam / / 126 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM, jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (dohA ) niryApaka AcArya ke sunakara vacana syukti| jinakA citta cAritra ghara vandU~ unako nitya ||125|| niryApakAcAryoM ke nirukti sahita kathana sunakara jinakA citta cAritra kA niketana (ghara) banatA hai; aise saMyama dhAriyoM ko namaskAra ho / / 125 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vasaMtatilakA ) are jinheM pratikramaNa hI nitya vrte| aNumAtra apratikramaNa jinake nahIM hai|| jo sakala saMyama bhUSaNa nitya dhaareN| una vIranandei muni ko nitahI name hm||126|| mokSa kI icchA rakhanevAle vIranandI munirAja ko sadA pratikramaNa hI hai, aNumAtra bhI apratikramaNa nahIM hai; una sakala saMyamarUpI AbhUSaNa ko dhAraNa karanevAle vIranandi munirAja ko sadA namaskAra ho| ___ isa chanda meM una vIranandi munirAja ko namaskAra kiyA gayA hai; jo sakala saMyamarUpI AbhUSaNoM ke dhAraNa karanevAle haiM aura jinheM sadA pratikramaNa hai tathA aNumAtra bhI apratikramaNa nahIM hai / dhyAna rahe, ina vIranandi munirAja ko tAtparyavRtti TIkA ke AraMbhika maMgalAcaraNa ke
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 niyamasAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAMtAtparyavRttau paramArthapratikramaNAdhikAraH paMcamaH shrutskndhH| tIsare chanda meM bhI yAda kiyA gayA hai aura vahA~ inheM siddhAMta, tarka aura vyAkaraNa ha ina tInoM vidhAoM se samRddha batAyA gayA hai| ye padmaprabhamaladhArideva ke sAkSAt guru haiN||126| paramArthapratikramaNAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hna ___ "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramArthapratikramaNAdhikAra nAmaka paMcama zrutaskandha samApta huaa|" __yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM paramArthapratikramaNAdhikAra nAmaka paMcama zrutaskandha bhI samApta hotA hai| 'akele hI maranA hogA, akele hI paidA honA hogA, sukha-duHkha bhI akele hI bhoganA hogA' hra isaprakAra ke cintana se yadi kheda utpanna hotA hai to hameM apanI ciMtana prakriyA para gaharAI se vicAra karanA caahie| yadi hamArI cintana-prakriyA kI dizA sahI ho to AhlAda AnA hI cAhie / jarA gaharAI se vicAra kareM to sabakucha sahaja hI spaSTa ho jaavegaa| Apako yaha zikAyata ho ki sukha-duHkha, jIvana-maraNa sabakucha Apako akele hI bhogane par3ate haiM; koI sagA-saMbaMdhI bhI sAtha nahIM detA / kyA ApakI yaha zikAyata ucita hai ? jarA isa para gaura kIjie ki koI sAtha nahIM detA hai yA de nahIM sakatA ? vastusvarUpa ke anusAra jaba koI sAtha de hI nahIM sakatA, taba 'sAtha nahIM detA' hna yaha prazna hI kahA~ raha jAtA hai ? jaba hama aisA socate haiM ki koI sAtha nahIM detA to hameM dveSa utpanna hotA hai; para yadi yaha soceM ki koI sAtha de nahIM sakatA to sahaja hI udAsInatA utpanna hogI, vItarAgabhAva jAgRta hogaa| hna bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha-67
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAna adhikAra (gAthA 95 se gAthA 106 taka) athedAnIM sakalapravrajyAsAmrAjyavijayavaijayantIpRthuladaMDamaMDanAyamAnasakalakarmanirjarAhetubhUtaniHzreyasanizreNIbhUtamuktibhAminIprathamadarzanopAyanIbhUtanizcayapratyAkhyAnAdhikAraH kathyate / tadyathA hna atra sUtrAvatAraHhna mottUNa sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tassa / / 95 / / muktvA sakalajalpamanAgatazubhAzubhanivAraNaM kRtvA / AtmAnaM yo dhyAyati pratyAkhyAnaM bhavettasya / / 95 / / nizcayanayapratyAkhyAnasvarUpAkhyAnametat / atra vyavahAranayAdezAt munayo bhuktvA dainaM dainaM punaryogyakAlaparyantaM pratyAdiSTAnnapAnakhAdyalehyarucayaH, etadvyavahArapratyAkhyAnasvarUpam / nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kI carcA AraMbha karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna aba yahA~ sakala pravrajyArUpa sAmrAjya kI vijayapatAkA ke vizAla daNDa kI zobhA ke samAna, samasta karmoM kI nirjarA ke hetubhUta, mokSa kI sIr3hI, muktirUpI strI ke prathama darzana kI bheMTarUpa nizcayapratyAkhyAna adhikAra kahA jA rahA hai| vaha isaprakAra hai hna aba gAthA sUtra kA avatAra hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) saba taraha ke jalpa taja bhAvI zubhAzubha bhAva ko| jo nivAraNa kara Atma dhyAve use pratyAkhyAna hai||95|| sampUrNa jalpa arthAt sampUrNa vacana vistAra ko chor3akara aura bhAvI zubha-azubha bhAvoM kA nivAraNa karake jo munirAja AtmA ko dhyAte haiM, taba una munirAjoM ko pratyAkhyAna hotA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha nizcayanaya se kahe gaye pratyAkhyAna ke svarUpa kA AkhyAna hai| yahA~ vyavahAranaya kI apekSA munirAja dina-dina meM bhojana karake phira yogyakAla taka ke lie anna, pIne yogya padArtha, khAdya aura lehya kI ruci chor3ate haiM hna yaha vyavahArapratyAkhyAna kA svarUpa hai|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 niyamasAra nizcayanayata: prazastAprazastasamastavacanaracanAprapaMcaparihAreNa zuddhajJAnabhAvanAsevAprasAdAdabhinavazubhAzubhadravyabhAvakarmaNAM saMvaraH pratyAkhyAnam / ya: sadAntarmukhapariNatyA paramakalAdhAramatyapUrvamAtmAnaM dhyAyati tasya nityaM pratyAkhyAnaM bhvtiiti| tathA coktaM samayasArehna savve bhAve jamhA paccakkhAI paretti NAdUNaM / tamhA paccakkhANaM NANaM NiyamA muNedavvaM / / 46 / / nizcayanaya se prazasta-aprazasta vacana racanA ke prapaMca (vistAra) ke parihAra ke dvArA zuddhajJAnabhAvanA kI sevA ke prasAda se naye zubhAzubha dravyakarmoM aura bhAvakarmoM kA saMvara honA nizcayapratyAkhyAna hai| jo aMtarmukha pariNati ke dvArA paramakalA ke AdhArarUpa ati apUrva AtmA ko sadA dhyAtA hai, use nityapratyAkhyAna hai|" isa gAthA aura isakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki AtmA kA dhyAna hI pratyAkhyAna hai; kyoMki dhyAna avasthA meM nizcaya-vyavahAra pratyAkhyAna (tyAga) sahaja hI pragaTa ho jAte haiM / / 95|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktaM samayasAre hna tathA samayasAra meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) parabhAva ko para jAnakara parityAga unakA jaba kre| taba tyAga ho basa isalie hI jJAna pratyAkhyAna hai||46|| jisakAraNa yaha AtmA apane AtmA se bhinna samasta para-padArthoM kA 've para haiM'hna aisA jAnakara pratyAkhyAna karatA hai, tyAga karatA hai; usI kAraNa pratyAkhyAna jJAna hI hai| aisA niyama se jAnanA caahie| AtmA ko jAnanA jJAna hai aura AtmA ko hI lagAtAra jAnate rahanA pratyAkhyAna hai, tyAga hai, dhyAna hai / pratyAkhyAna, tyAga aura dhyAna hna ye sabhI cAritraguNa ke hI nirmala pariNamana haiM; jo jJAna kI sthiratArUpa hI haiN| ata: yaha ThIka hI kahA hai ki sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai| tAtparya yaha hai ki apane jJAna meM tyAgarUpa avasthA honA hI pratyAkhyAna hai, tyAga hai; anya kucha nhiiN||46|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA samayasAravyAkhyAyAM hna tathA samayasAra kI vyAkhyA AtmakhyAti TIkA meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra 1.samayasAra, gAthA 34
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 227 tathA samayasAravyAkhyAyAMcahna pratyAkhyAya bhaviSyatkarma samastaM nirstsNmohH| Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte / / 47 / / tathA hi hna (maMdAkrAMtA) samyagdRSTistyajati sakalaM karmanokarmajAtaM pratyAkhyAnaM bhavati niyataM tasya saMjJAnamUrteH / saccAritrANyaghakulaharANyasya tAni syuruccaiH taM vaMdehaM bhavaparibhavaklezanAzAya nityam / / 127 / / (rolA) naSTa ho gayA mohabhAva jisakA aisA maiN| karake pratyAkhyAna bhAvikarmoM kA aba to|| varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke| zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM ||47|| jisakA moha naSTa ho gayA hai aisA maiM aba bhaviSya ke samasta karmoM kA pratyAkhyAna karake caitanyasvarUpa niSkarma AtmA meM AtmA se hI nirantara varta rahA huuN| isa kalaza meM to yaha bAta spaSTarUpa se sAmane A jAtI hai ki AtmadhyAna hI vAstavika pratyAkhyAna hai; kyoMki isameM to sApha-sApha zabdoM meM kahA gayA hai ki pratyAkhyAna karake aba maiM to AtmA meM hI varta rahA hU~||47|| isake bAda TIkAkAra tathAhi' hna likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jo isaprakAra hai hna (harigIta) jo jJAni chor3e karma ara nokarma ke samudAya ko| usa jJAnamUrti vijJajana ko sadA pratyAkhyAna hai| aura sat cAritra bhI hai kyoMki nAze pApa saba | vandana karU~ nita bhavadukhoM se mukta honeke lie||127|| jo samyagdRSTi samasta karma-nokarma ke samUha ko chor3atA hai; usa samyagjJAna kI mUrti ko sadA pratyAkhyAna hai| use pApasamUha kA nAza karanevAlA samyakcAritra bhI atizayarUpa hotA hai| bhava-bhava meM honevAle klezoM kA nAza karane ke lie use maiM nitya vaMdana karatA 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 228
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 niyamasAra kevalaNANasahAvo kevldsnnshaavsuhmio| kevalasattisahAvo so haM idi ciMtae NANI / / 16 / / kevalajJAnasvabhAva: kevaladarzanasvabhAvaH sukhmyH| kevalazaktisvabhAvaH sohamiti ciMtayet jJAnI / / 96 / / anntctussttyaatmknijaatmdhyaanopdeshopnyaasoym| samastabAhyaprapaMcavAsanAvinirmuktasya niravazeSeNAntarmukhasya paramatattvajJAnino jIvasya zikSA proktA / kathaMkArakam ? sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAreNa, zuddhasparzarasagandhavarNAnAmAdhArabhUtazuddhapudgalaparamANuvatkevalajJAnakevaladarzanakevalasukhakevalazaktiyuktaparamAtmA yaH sohamiti bhAvanA kartavyA jJAnineti; nizcayena sahajajJAnasvarUpohama, sahajadarzanasvarUpoham, sahajacAritrasvarUpoham, sahajacicchaktisvarUpoham iti bhAvanA karttavyA ceti / isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki samyagdarzana-jJAna sahita cAritra dhAraNa karanevAle santoM ke to pratyAkhyAna (tyAga) sadA vartatA hai| bhava kA abhAva karanevAle pratyAkhyAna kI maiM sadA vaMdanA karatA huuN||127|| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jJAnI yaha vicArate haiM ki maiM anantacatuSTayasvarUpa huuN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) jJAnI vicAreMisataraha yaha cintavana unakA sdaa| kevalyadarzana-jJAna-sukha-zaktisvabhAvI hU~sadA ||96|| jJAnI isaprakAra cintavana karate haiM ki maiM kevalajJAnasvabhAvI hU~, kevaladarzanasvabhAvI hU~, maiM sukhamaya (kevalasukhasvabhAvI) hU~ aura kevala-zaktisvabhAvI huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha anaMtacatuSTayAtmaka nija AtmA ke dhyAna ke upadeza kA kathana hai| yahA~samasta bAhya prapaMca kI vAsanA se vimukta, sampUrNata: antarmukha, paramatattvajJAnI jIva ko zikSA dI gaI hai| kisaprakAra kI zikSA dI gaI? aisA prazna hone para kahate haiM ki sAdi-ananta, amUrta, atIndriya svabhAvavAle zuddhasadbhUtavyavahAranaya se zuddha sparza-rasa-gaMdha-varNa ke AdhArabhUta zuddha pudgala paramANu kI bhA~ti; maiM kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha tathA kevalazaktiyukta paramAtmA hU~ ta jJAnI ko aisI bhAvanA karanA cAhie aura nizcayanaya se maiM sahajadarzanasvarUpa hU~, maiM sahajacAritrasvarUpa hU~ tathA maiM sahaja cit-zaktisvarUpa hU~ hra aisI bhAvanA karanA caahie|"
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra tathA coktamekatvasaptatau hra tathA hi hra ( anuSTubh ) kevalajJAnadRksaukhyasvabhAvaM tatparaM mahaH / tatra jJAte na kiM jJAtaM dRSTe dRSTaM zrute zrutam / / 48 / / ( mAlinI ) jayati sa paramAtmA kevalajJAnamUrtiH sakalavimaladRSTi: zAzvatAnaMdarUpaH / sahajaparamacicchaktyAtmakaH zAzvatoyaM nikhilamunijanAnAM cittapaMkejahaMsa: / / 128 / / 229 isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJAnI aisA socate haiM ki maiM anantacatuSTayasvarUpa hU~; para TIkAkAra kahate haiM ki jJAnI ko aisA socanA cAhie ki maiM anantacatuSTayasvarUpa hU~ / Apa kaha sakate haiM ki isameM kyA aMtara hai, eka hI bAta to hai; para bhAIsAhaba ! gAthA meM kahA hai ki jJAnI aisA socate haiM aura TIkA meM kahate haiM ki socanA cAhie hna yaha sAdhAraNa aMtara nahIM hai; kyoMki jaba jJAnI sadA aisA socate hI haiM to phira yaha kahane kI kyA AvazyakatA hai ki unheM aisA socanA cAhie ? are, bhAI ! upayoga bAra-bAra bAhara calA jAtA hai; isalie AcAryadeva apane ziSyoM ko aisA upadeza dete haiM ki sadA isIprakAra ke cintana meM rata raho // 96 // isake uparAnta munirAja padmaprabhamaladhArideva ' tathA coktamekatvasaptatau hra tathA ekatvasaptati meM bhI kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra (rolA ) kevaladarzanajJAnasauravyamaya paramateja vaha / use dekhate kise na dekhA kahanA muzkila // use jAnate kise na jAnA kahanA muzkila / use sunA to kise na sunA kahanA muzkila // 48 // vaha paramateja kevalajJAna, kevaladarzana aura kevalasaukhyasvabhAvI hai| use jAnate hue kyA nahIM jAnA, use dekhate hue kyA nahIM dekhA aura usakA zravaNa karate hue kyA nahIM sunA ? isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki anantacatuSTaya svabhAvI jo apanA AtmA hai; use jAna lene para, , dekha lene para, suna lene para; kucha jAnanA - dekhanA-sunanA 1. padmanandipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, chanda 20
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 niyamasAra NiyabhAvaM Navi muccai parabhAvaM Neva geNhae kei| jANadi passadi savvaM so haM idi ciMtae NANI / / 97 / / nijabhAvaM nApi muMcati parabhAvaM naiva gRhNAti kmpi| jAnAti pazyati sarvaM sohamiti ciMtayed jJAnI / / 97 / / atra paramabhAvanAbhimukhasya jJAnina: zikSaNamuktam / yastu kAraNaparamAtmA sakaladuritavIravairisenAvijayavaijayantIluMTAkaM trikAlanirAvaraNaniraMjananijaparamabhAvaM kvacidapinApi muMcati, zeSa nahIM rhtaa| ataH eka AtmA ko hI suno, dekho, jAno; anyatra bhaTakane kI kyA AvazyakatA hai ? / / 48 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (aDilla) munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa jo| nirmala jisakI dRSTi jJAna kI mUrti jo|| sahaja parama caitanya zaktimaya jaaniye| sukhamaya paramAtamA sadA jayavaMta hai||128|| sabhI munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa, kevalajJAna kI mUrti, sampUrNa nirmaladRSTi se saMpanna, zAzvata AnandarUpa, sahajaparamacaitanyazaktimaya yaha zAzvata paramAtmA jayavaMta varta rahA hai| isa chanda meM atyanta bhaktibhAva se zAzvata paramAtmA kI stuti kI gaI hai| unheM munirAjoM ke hRdayakamala kA haMsa batAyA gayA hai, kevalajJAna kI mUrti kahA gayA hai, nirmaladRSTi se sampanna, zAzvata Anandamaya aura caitanya kI zaktimaya kahA gayA hai||128|| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jJAnI jIva sadA kisaprakAra kA cintavana karate rahate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hn| (harigIta ) jJAnI vicAreM dekhe-jAne jo sabhI ko maiM vhii| jo nA grahe parabhAva ko nija bhAva ko chor3e nhiiN||97|| jJAnI isaprakAra cintavana karatA hai ki yaha bhagavAna AtmA arthAt maiM nijabhAva ko chor3atA nahIM aura kisI bhI parabhAva ko grahaNa nahIM karatA; mAtra sabako jAnatA-dekhatA huuN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ paramabhAvanA ke sammukha jJAnI ko zikSA dI gaI hai| jo kAraNaparamAtmA; samasta pAparUpI bahAdura zatrusenA kI vijayapatAkA ko lUTanevAle, trikAla nirAvaraNa, niraMjana,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 231 paMcavidhasaMsArapravRddhikAraNaM vibhAvapudgaladravyasaMyogasaMjAtaM rAgAdiparabhAvaM naiva gRhNAti, nizcayena nijanirAvaraNaparamabodhena niraMjanasahajajJAnasahajadRSTisahajazIlAdisvabhAvadharmANAmAdhArAdheyavikalpanirmuktamapi sadAmuktaM sahajamuktibhAminIsaMbhogasaMbhavaparatAnilayaM kAraNaparamAtmAnaM jAnAti, tathAvidhasahajAvalokena pazyati ca, saca kAraNasamayasArohamiti bhAvanA sadA kartavyA samyagjJAnibhiriti / tathA coktaM zrIpUjyapAdasvAmibhiH hna (anuSTubh ) yadagrAhyaM na gRhNAti gRhItaM nApi muNcti| jAnAti sarvathA sarvaM tatsvasaMvedyamasmyaham / / 49 / / ' nijaparamabhAva ko kabhI nahIM chor3atA; pA~ca prakAra ke saMsAra kI vRddhi ke kAraNabhUta, vibhAvarUpa pudgaladravya ke saMyoga se utpanna rAgAdirUpa parabhAvoM ko grahaNa nahIM karatA aura nizcaya se svayaM ke nirAvaraNa paramabodha se niraMjana sahajajJAna, sahajadRSTi, sahajacAritra svabhAva dharmoM ke AdhAra-Adheya saMbaMdhI vikalpoM se rahita, sadA mukta tathA sahaja muktirUpI strI ke saMbhoga se utpanna honevAle saukhya ke sthAnabhUta kAraNaparamAtmA ko nija nirAvaraNa paramajJAna dvArA jAnatA hai aura usIprakAra ke sahaja avalokana dvArA dekhatA hai; vaha kAraNasamayasAra maiM hU~ ha aisI bhAvanA samyagjJAniyoM ko sadA karanA caahie|" isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA apane svabhAvabhAva ko kabhI chor3atA nahIM hai aura rAgAdibhAvoM sahita sampUrNa parabhAvoM kA kabhI grahaNa nahIM karatA; kyoMki isameM eka tyAgopAdAnazUnyatvazakti hai, jisake kAraNa yaha para ke grahaNa-tyAga se pUrNata: zUnya hai| yaha to sabhI sva-para padArthoM ko mAtra jAnatA-dekhatA hai, unameM kucha karatA nahIM hai| aisA yaha bhagavAna AtmA maiM svayaM hI huuN| jJAnI jIva sadA aisA cintavana karate haiM / / 97 / / - isake bAda padmaprabhamaladhArideva tathA coktaM zrI pUjyapAdasvAmibhiHhna tathA pUjyapAdasvAmI ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jo gRhIta ko chor3e nahIM para na grahe agrAhya ko| jAne sabhI ko maiM vahI hai svAnubhUti gamya jo ||49|| jo agrAhya ko grahaNa nahIM karatA, gRhIta ko arthAt zAzvata zuddha svabhAva ko chor3atA nahIM hai aura sabhI ko sabhI prakAra se jAnatA hai; vaha svasaMvedya tattva maiM svayaM hI huuN| isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jo rAgAdi vikArI bhAva agrAhya 1. pUjyapAda : samAdhitaMtra, zloka 20
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 niyamasAra tathA hi hna (vasaMtatilakA) AtmAnamAtmani nijAtmaguNADhyamAtmA jAnAti pazyati ca paMcamabhAvamekam / tatyAja naiva sahajaM parabhAvamanyaM gRhNAti naiva khalu paudgalikaM vikAram / / 129 / / (zArdUlavikrIDita) matsvAntaM mayi lagnametadanizaM cinmAtraciMtAmaNAvanyadravyakRtAgrahodbhavamimaM muktvAdhunA vigraham / taccitraM na vizuddhapUrNasahajajJAnAtmane shrmnne| devAnAmamRtAzanodbhavaruciM jJAtvA kimanyAzane / / 130 // haiM, grahaNa karane yogya nahIM; unheM grahaNa nahIM karatA aura jise anAdikAla se grahaNa kiyA huA hai ha aisA jo apanA jJAtA-dRSTA svabhAva hai, use jo chor3atA nahIM hai tathA jo sabhI padArthoM ko dekhatA-jAnatA hai, vaha svasaMvedya padArtha arthAt svAnubhUtigamya padArtha maiM huuN| ha jJAnI aisA cintavana karate haiN| isI ko dharmadhyAna kahate haiM, pratyAkhyAna kahate haiN| sAdharmI bhAI-bahinoM ko karane yogya ekamAtra kArya yahI hai||49|| isake bAda TIkAkAra manirAja padmaprabhamaladhArideva cAra chanda svayaM likhate haiM: jisameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) AtamA meM AtamA ko jAnatA hai dekhtaa| basa eka paMcamabhAva hai jo naMtaguNamaya AtamA || usa AtamA ne Ajataka chor3A na paMcamabhAva ko| aura jo na grahaNa karatA pudgalika parabhAva ko||129|| yaha AtmA, AtmA meM apane AtmA saMbaMdhI guNoM se samRddha AtmA ko arthAt eka paMcamabhAva ko jAnatA-dekhatA hai; kyoMki isane usa sahaja paMcamabhAva ko kabhI chor3A hI nahIM hai aura yaha paudgalika vikAra rUpa parabhAvoM ko kabhI grahaNa bhI nahIM krtaa| ukta kalaza meM yaha kahA gayA hai ki yaha AtmA, anaMta guNoM se samRddha paMcamabhAvarUpa apane AtmA ko apane AtmA meM hI jAnatA-dekhatA hai| isa AtmA ne ukta paramapAriNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva ko kabhI chor3A nahIM hai aura vikArarUpa paudgalika vibhAvabhAvoM ko kabhI grahaNa nahIM kiyA ||129||
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 233 (zArdUlavikrIDita) nirdvandvaM nirupadravaM nirupamaM nityaM nijAtmodbhavaM nAnyadravyavibhAvanodbhavamidaM zarmAmRtaM nirmalam / pItvA yaH sukRtAtmakaH sukRtamapyetadvihAyAdhunA prApnoti sphuTamadvitIyamatulaM cinmAtraciMtAmaNim / / 131 / / dUsarA va tIsarA chanda isaprakAra hai hra (rolA) anya dravya ke Agraha se jo paidA hotaa| usa tana ko tajapUrNa sahaja jJAnAtmaka sukha kii| prApti hetu nita lagA huA hai nija Atama meN| amRtabhojI deva lageM kyoM anya asana meN||130|| anya dravya ke kAraNa se utpanna nahIM jo| nija Atama ke Azraya se jo paidA hotaa|| usa amRtamaya sukha ko pI jo sukRta chodd'e| pragaTarUpa se ve cit cintAmaNi ko pAveM ||131 / / aba anya dravya kA Agraha (ekatva) karane se utpanna honevAle isa vigraha (zarIrarAga-dveSa-kalaha) ko chor3akara; vizuddha, pUrNa, sahaja jJAnAtmaka sukha kI prApti ke lie merA yaha aMtara caitanyacintAmaNirUpa AtmA niraMtara mujhameM hI lagA hai to isameM koI Azcarya nahIM hai; kyoMki amRtabhojana janita svAda ko cakhanevAle devoM ko anya bhojana se kyA prayojana hai? jo jIva abataka puNyakArya meM lagA huA hai; aba isa sukRta (puNyakArya) ko chor3akara dvandvarahita, upadravarahita, upamArahita, nitya nija AtmA se utpanna honevAle, anya dravyoM kI vibhAvanA se utpanna na honevAle isa nirmala sukhAmRta ko pIkara advitIya, atula, caitanyabhAvarUpa cintAmaNi ko pragaTarUpa se prApta karatA hai| ___ ina chandoM meM pragaTa kiye bhAva kA sAra yaha hai ki jisaprakAra amRta bhojana kA svAda lenevAle devoM kA mana anya bhojana meM nahIM lagatA; usIprakAra jJAnAtmaka sahaja sukha ko bhoganevAle jJAnIjanoM-munirAjoM kA mana sukha ke nidhAna caitanya cintAmaNi ke atirikta anya kahIM nahIM lagatA / anya dravyoM se arthAt anya dravyoM saMbaMdhI vikalpa karane se utpanna na honevAle tathA anupama nijAtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriya sakha kA svAda cakha lene ke bAda puNyodaya se prApta honevAlA paMcendriya viSayoMvAlA sukha duHkharUpa hI hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ( AryA ) ko nAma vakti vidvAn mama ca paradravyametadeva syAt / nijamahimAnaM jAnan gurucaraNasamarccanAsamudbhUtam / / 132 / / payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdhehiM vajjido appA / sohaM idi ciMtijjo tattheva ya kuNadi thirabhAvaM / / 98 / / prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhairvivarjita AtmA / sohamiti ciMtayan tatraiva ca karoti sthirabhAvam / / 98 / / atra bandhanirmuktamAtmAnaM bhAvayediti bhavyasya zikSaNamuktam / zubhAzubhamanovAkkAyausakA to mAtra nAma hI sukha hai, vastutaH vaha sukha nahIM, duHkha hI hai| jJAnI jIva usa laukika sukha ko chor3akara jJAnAnandasvabhAvI apane AtmA ko prApta karate haiM / / 130-131 // cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( dohA ) niyamasAra gurucaraNoM kI bhakti se jAne nija mAhAtmya | aisA budha kaise kahe merA yaha paradravya / / 132 / / guru caraNoM kI bhakti ke prasAda se utpanna huI apane AtmA kI mahimA ko jAnanevAlA kauna vidvAna yaha kahegA ki yaha paradravya merA hai| tAtparya yaha hai ki koI bhI jJAnI samajhadAra vyakti yaha nahIM kaha sakatA hai ki yaha paradravya merA hai / / 132 / / aba AgAmI gAthA meM yaha batAte haiM ki abaMdhasvabhAvI AtmA kA dhyAna karanA hI dharma hai I gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) prakRti thiti anubhAga aura pradeza baMdha bina AtamA / maiM hU~ vahI hna yaha socatA jJAnI kare thiratA vahA~ ||18|| prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgabaMdha se rahita jo AtmA hai; maiM vahI hU~ / hra aisA cintavana karatA huA jJAnI usI meM sthira bhAva karatA hai / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ baMdha rahita AtmA ko bhAnA cAhie hra aisI zikSA bhavyoM ko dI gaI hai| zubhAzubha mana-vacana-kAya saMbaMdhI karmoM se prakRti aura pradeza baMdha hote haiM aura cAra
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 235 karmabhiH prakRtipradezabaMdhau syAtAm; caturbhiH kaSAyaiH sthityunabhAgabandhau staH; ebhizcaturbhibaMdhairnirmuktaH sadAnirupAdhisvarUpohyAtmAsohamiti samyagjJAninA niraMtaraM bhAvanA kartavyeti / (maMdAkrAMtA) prekSAvadbhiH sahajaparamAnandacidrUpamekaM saMgrAhya tairnirupamamidaM muktisAmrAjyamUlam / tasmAduccastvamapi ca sakhe madvacaHsAramasmin zrutvA zIghraM kuru tava matiM ciccamatkAramAtre / / 133 / / kaSAyoM se sthiti aura anubhAga baMdha hote haiM / ina cAra baMdhoM se rahita sadA nirupadhisvabhAvI AtmA hI maiM hU~ ha aisI bhAvanA samyagjJAnI jIva ko sadA bhAnA caahie|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki baMdha cAra prakAra kA hotA hai| unameM prakRti aura pradeza baMdha to yoga se aura sthiti tathA anubhAga baMdha kaSAya se hote haiN| yahA~ kaSAya zabda meM mithyAtva, avirati aura pramAda bhI zAmila samajhane cAhie; kyoMki mahAzAstra tattvArthasUtra meM baMdha ke kAraNa pA~ca batAye haiM; jo isaprakAra haiM ha mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| inameM se yoga prakRti-pradeza baMdha kA kAraNa hai, zeSa cAra sthiti-anubhAga baMdha ke kAraNa haiN| ata: yahA~ kaSAya zabda se kaSAyAnta kA bhAva lenA caahie| kaSAya haiM anta meM jisake use kaSAyAnta kahate haiN| isa nyAya se kaSAya meM mithyAtvAdi bhI zAmila haiN| isa gAthA meM yaha bhAvanA bhAI gaI hai ki maiM cAroM prakAra ke baMdhoM se rahita huuN| hna aisI bhAvanA vAle ke hI saccA pratyAkhyAna hotA hai / / 98 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jo mUla ziva sAmrAjya paramAnandamaya cidrUpa hai| basa grahaNa karanA yogya hai isa eka anupama bhAva ko|| isalie he mitra suna mere vacana ke sAra ko| isameM ramo ati ugra ho Ananda aparampAra ho||133|| buddhimAna vyaktiyoM ke dvArA; muktirUpI sAmrAjya kA mUla kAraNa, nirupama, sahaja paramAnandavAle eka caitanyarUpa bhagavAna AtmA ko; bhalI prakAra grahaNa kiyA jAnA caahie| isalie he mitra ! mere vacanoM ke sAra ko sunakara tU bhI ati zIghra ugrarUpa se isa caitanya camatkAra meM apanI buddhi ko lgaa|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 niyamasAra mamattiM parivajjAmi nnimmmttimuvtttthido| AlaMbaNaM ca me AdA avasesaM ca vosare / / 99 / / mamatvaM parivarjayAmi nirmmtvmupsthitH| AlambanaM ca me AtmA avazeSaM ca visRjAmi / / 19 / / atra sakalavibhAvasaMnyAsavidhiH proktaH / kamanIyakAminIkAMcanaprabhRtisamastaparadravyaguNaparyAyeSu mamakAraM saMtyajAmi / paramopekSAlakSaNalakSite nirmamakArAtmani Atmani sthitvA hyAtmAnamavalambya ca saMsRtipuraMghrikAsaMbhogasaMbhavasukhaduHkhAdyanekavibhAvapariNatiM prihraami| ukta chanda ke mAdhyama se TIkAkAra munirAja apane ziSyoM ko, apane pAThakoM ko athavA hama sabhI ko preraNA de rahe haiM ki mukti ko prApta karane kA upAya ekamAtra jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kA anubhava karanA hai, dhyAna karanA hai| isalie mere (TIkAkAra munirAja ke) kahane kA sAra yaha hai ki tuma bhI mere samAna apanI buddhi ko isa caitanyacamatkArarUpa bhagavAna AtmA meM lgaao| isase tumhArA kalyANa avazya hogaa||133|| aba AgAmI gAthA meM sabhI vibhAvabhAvoM se saMnyAsa kI vidhi samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra / (harigIta ) chor3akara mamabhAva nirmamabhAva meM maiM thira raha basa svayaM kA avalamba le avazeSa saba maiM pariharU~||99|| maiM mamatva ko chor3atA hU~ aura nirmamatva meM sthita rahatA huuN| merA avalambana to ekamAtra AtmA hai, isalie zeSa sabhI ko visarjita karatA hU~. choDatA haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ sakala vibhAva ke saMnyAsa kI vidhi kahI hai| maiM sundara kAminI aura kaMcana (sonA) Adi sabhI paradravya, unake guNa aura paryAyoM ke prati mamatva ko chor3atA huuN| paramopekSA lakSaNa se lakSita nirmamatvAtmaka AtmA meM sthita hokara tathA AtmA kA avalaMbana lekara saMsAra rUpI strI ke saMyoga se utpanna sukha-duHkhAdi aneka vibhAvarUpa pariNati ko chor3atA huuN|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM sampUrNa vibhAvabhAvoM se saMnyAsa lene kI vidhi batAI gaI hai| sArA jagata kaMcana-kAminI Adi paradravyoM meM hI ulajhA huA hai| yahA~ jJAnI saMkalpa karatA hai ki maiM ina kaMcana-kAminI Adi sabhI paradravyoM se, unake guNoM aura paryAyoM se mamatA toDatA hU~ aura nirmamatva hokara apane AtmA meM hI apanApana sthApita karake usI meM samA jAne ko taiyAra huuN||99||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 237 tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hra (zikhariNI) niSiddhe sarvasmin sukRtadurite karmaNi kila pravRtte naiSkarmya na khalu munayaH sNtyshrnnaaH| tadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM __ svayaM viMdaMtyete paramamamRtaM tatra niratAH / / 50 / / isake bAda 'tathA coktaM zrImadmRtacandrasUribhiH hna tathA amRtacandrasUri ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) sabhI zubhAzubhabhAvoM ke niSedha hone se| azaraNa hoMge nahIM rameMge nija svabhAva meN| munIzvara to nizadina nija meM hI rhte| nijAnanda ke paramAmRta meM hI nita ramate / / 50|| sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) hra sabhI prakAra ke karmoM kA niSedha kiye jAne para niSkarma avasthA meM pravartamAna nivRttimaya jIvana jInevAle munijana kahIM azaraNa nahIM ho jAte; kyoMki niSkarma avasthA meM jJAna meM AcaraNa karatA huA, ramaNa karatA huA, pariNamana karatA huA jJAna hI una munirAjoM kI parama zaraNa hai| ve munirAja svayaM hI usa jJAnasvabhAva meM lIna rahate hue paramAmRta kA pAna karate haiM, atIndriyAnanda kA anubhava karate haiM, svAda lete haiN| zubhabhAva ko hI dharma mAnanevAloM ko yaha cintA satAtI hai ki yadi zubhabhAva kA bhI niSedha kareMge to munirAja azaraNa ho jAveMge, unheM karane ke lie koI kAma nahIM rhegaa| AtmA ke jJAna, dhyAna aura zraddhAnamaya vItarAgabhAva kI khabara na hone se hI ajJAniyoM ko aise vikalpa uThate haiM; kintu zubhabhAva honA koI apUrva upalabdhi nahIM hai; kyoMki zubhabhAva to isa jIva ko aneka bAra hue haiM, para unase bhava kA anta nahIM aayaa| yadi zubhabhAva nahIM hue hote to yaha manuSya bhava hI nahIM miltaa| yaha manuSya bhava aura ye anukUla saMyoga hI yaha bAta batAte haiM ki hamane pUrva meM aneka prakAra ke zubhabhAva kiye haiM; para du:khoM kA anta nahIM AyA hai| ataH eka bAra gaMbhIratA se vicAra karake yaha nirNaya kareM ki zubhabhAva meM dharma nahIM hai, zubhabhAva kartavya nahIM hai; dharma to vItarAgabhAvarUpa hI hai aura ekamAtra kartavya bhI vahI hai| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 104
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 niyamasAra tathA hi hna (mAlinI) atha niyatamanovAkkAyakRtsnendriyeccho __ bhavajaladhisamutthaM mohayAdaHsamUham / kanakayuvativAMcchAmapyahaM sarvazaktyA prabalataravizuddhadhyAnamayyA tyajAmi / / 134 / / AdA khu majjha NANe AdA me daMsaNe caritte y| AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge||100|| ve vItarAgabhAva AtmA ke Azraya se hote haiM; ata: apanA AtmA hI paramazaraNa hai| jina munirAjoM ko nija bhagavAna AtmA kA paramazaraNa prApta hai, unheM azaraNasamajhanA hamAre ajJAna ko hI pradarzita karatA hai||50|| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) mana-vacana-tana va iMdriyoM kI vAsanA kA damaka maiN| bhava udadhi saMbhava moha jalacara aura kaMcana kaaminii|| kI cAha ko maiM dhyAnabala se cAhatA hU~ chodd'naa| nija AtamA meM AtamA ko cAhatA hU~ jor3anA / / 134|| mana-vacana-kAya saMbaMdhI va samasta indriyoM saMbaMdhI icchA ko niyaMtraNa karanevAlA maiM aba bhavasAgara meM utpanna honevAle moharUpI jalacara prANiyoM ke samUha ko tathA kanaka aura kAminI kI icchA ko ati prabala vizuddha dhyAnamayI sarvazakti se chor3atA huuN| ___ isa kalaza meM pratikramaNa karane vAle vItarAgI santoM kI bhAvanA ko prastuta kiyA gayA hai| pratikramaNa karanevAlA bar3e hI AtmavizvAsa se kaha rahA hai ki maiMne mana-vacana-kAya saMbaMdhI va pA~ca indriyoM saMbaMdhI icchA para niyaMtraNa kara liyA hai aura aba maiM saMsAra samudra meM utpanna moharUpI khUkhAra jalacara prANiyoM ke samUha ko tathA kaMcana-kAminI kI icchA ko atyanta prabala dhyAna ke sampUrNa bala se chor3atA huuN| yahA~ khUkhAra jalacara dveSa ke aura kaMcana-kAminI kI icchA rAga kI pratIka hai| mithyAtva kA to ve nAza kara hI cuke haiM; aba jo thor3e-bahuta rAga-dveSa bace haiM, unakA nAza karane kI taiyArI hai||134||
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 239 AtmA khalu mama jJAne AtmA me darzane caritre ca / AtmA pratyAkhyAne AtmA me saMvare yoge / / 100 / / atra sarvatrAtmopAdeya ityuktaH / anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajasaukhyAtmA hyaatmaa| sa khalu sahajazuddhajJAnacetanApariNatasya mama samyagjJAne ca, sa ca prAMcitaparamapaMcamagatiprAptihetubhUtapaMcamabhAvabhAvanApariNatasya mama sahajasamyagdarzanaviSaye ca, sAkSAnnirvANaprAptyuyAyasvasvarUpAvicalasthitirUpasahajaparamacAritrapariNatermama sahajacAritre'pi sa paramAtmA sadA saMnihitazca, sa cAtmA sadAsannasthaH zubhAzubhapuNyapApasukhaduHkhAnAM SaNNAM sakalasaMnyAsAtmakanizcayapratyAkhyAne ca mama bhedavijJAninaH paradravyaparAGmukhasya paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya, mama sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNeH svarUpaguptasya pApATavIpAvakasya zubhAzubhasaMvarayozca, azubhopayogaparAGmukhasya zubhopayoge'pyudAsInaaba AgAmI gAthA meM yaha kahate haiM ki sarvatra ekamAtra AtmA hI upAdeya hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) mama jJAna meM hai AtamA darzana carita meM AtamA / ara yoga saMvara aura pratyAkhyAna meM bhI AtamA ||100|| vastuta: mere jJAna meM AtmA hai, darzana meM AtmA tathA cAritra meM AtmA hai, mere pratyAkhyAna meM AtmA hai, mere saMvara meM AtmA hai aura mere yoga (zuddhopayoga) meM AtmA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM 'sarvatra AtmA upAdeya hai' hra aisA kahA gayA hai| vastuta: AtmA anAdianaMta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAlA, zuddha, sahaja saukhyAtmaka hai; sahajacetanArUpa se pariNamita mujhameM aura mere samyagjJAna meM vaha AtmA hai / pUjitaparamapaMcamagati kI prApti ke hetubhUta paMcamabhAva (paramapAriNAmikabhAva ) kI bhAvanArUpa se pariNamita mujhameM aura mere sahaja samyagdarzana meM vaha AtmA hai| sAkSAt nirvANa prApti ke upAyabhUta nijasvarUpa meM avicala sthitirUpa sahaja paramacAritra pariNativAle mujhameM aura mere sahaja cAritra meM bhI vaha paramAtmA sadA sannihita hai / sadA sannihita zubha-azubha, puNya-pApa aura sukha-duHkha hra ina chaha bhAvoM se saMpUrNa saMnyAsAtmaka, paradravya se parAMgamukha, paMcendriya vistAra se rahita, bhedavijJAnI aura dehamAtra parigrahavAle mujhameM aura mere nizcaya pratyAkhyAna meM vaha AtmA sadA nikaTa hI vidyamAna hai / sahaja vairAgya ke mahala ke zikhara kA ziromaNi, svarUpagupta aura pAparUpI aTavI ko jalAne ke lie agni samAna jo maiM; usameM aura mere zubhAzubha saMvara meM vaha AtmA hai / azubhopayoga se parAMgamukha aura zubhopayoga ke prati udAsIna aura sAkSAt
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 niyamasAra parasya sAkSAcchuddhopayogAbhimukhasya mama paramAgamamakaraMdaniSyandimukhapadmaprabhasya zuddhopayogepi ca sa paramAtmA sanAtanasvabhAvatvAttiSThati / tathA coktamekatvasaptatauhna (anuSTubh ) tadekaM paramaM jJAnaM tadekaM zuci darzanam / cAritraM ca tadekaM syAt tadekaM nirmalaM tapaH / / 51 / / namasyaM ca tadevaikaM tadevaikaM ca maMgalam / uttamaM ca tadevaikaM tadeva zaraNaM satAm / / 52 / / AcArazca tadevaikaM tdaivaavshykkriyaa| svAdhyAyastu tadevaikamapramattasya yoginaH / / 53 / zuddhopayoga ke sanmukha jo maiM, jisake mukha se paramAgamarUpI makaraMda sadA jharatA hai ha aise padmaprabha (padmaprabhamaladhArideva) ke zuddhopayoga meM bhI vaha paramAtmA vidyamAna hai; kyoMki vaha paramAtmA sanAtana svabhAvavAlA hai|" yaha gAthA aura usakI TIkA atyanta mahattvapUrNa hai| inameM kahA gayA hai ki santoM ko to sarvatra eka AtmA hI upAdeya hai| AcArya kundakunda aura TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva uttama puruSa meM bAta karake aisA kaha rahe haiM ki mujhameM aura mere darzana, jJAna, cAritra aura tapa meM; tathA pratyAkhyAna aura zaddhopayoga meM ekamAtra AtmA hI hai, usI kI mukhyatA hai| yadyapi padmaprabhamaladhArideva kA yaha kathana ki hamAre mukha se paramAgama kA makaraMda jharatA kacha garvokti jaisA lagatA hai; tathApi yaha unakA AtmavizvAsa hI hai; jo unake AdhyAtmika rasa ko vyakta karatA hai||100|| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktamekatvasaptatau hna tathA ekatvasaptati meM bhI kahA hai' ha aisA likhakara tIna chanda prastuta karate haiM; jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) vahI eka mere lie paramajJAna caaritr| pAvana darzana tapa vahI nirmala parama pavitra ||51|| satpuruSoM ke lie vaha ekamAtra sNyog| maMgala uttama zaraNa ara namaskAra ke yogya ||52|| yogI jo apramatta haiM unheM eka AcAra| svAdhyAya bhI hai vahI Avazyaka vyavahAra||53|| 1. padmanandipaMcaviMzatikA, ekatvasaptati adhikAra, zloka 39, 2. vahI, 40, 3. vahI, 41
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 241 tathA hita (mAlinI) mama sahajasudRSTau zuddhabodhe caritre sukRtduritkrmdvndsNnyaaskaale| bhavati sa paramAtmA saMvare zuddhayoge naca na ca bhuvi ko'pyanyosti muktyai pdaarthH||135|| vahI (caitanyajyoti) eka paramajJAna hai, vahI eka pavitra darzana hai, vahI eka cAritra hai tathA vahI eka nirmala tapa hai| ___ satpuruSoM ko vahI eka namaskAra karane yogya hai, vahI eka maMgala hai, vahI eka uttama hai tathA vahI eka zaraNa hai| apramatta yogiyoM ke lie vahI eka AcAra, vahI eka Avazyaka kriyA hai aura vahI eka svAdhyAya hai| ukta tInoM chandoM meM yaha to kahA hI gayA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa ha ye saba eka AtmA hI haiM; sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki namaskAra karane yogya bhI eka AtmA hI hai; maMgala, uttama aura zaraNa bhI eka AtmA hI hai; SaT Avazyaka, AcAra aura svAdhyAya bhI eka AtmA hI hai| yaha sampUrNa kathana zuddha nizcayanaya kA kathana hai| ise isI daSTi se dekhA jAnA cAhie / / 51-53|| - isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva do chanda svayaM likhate haiM, jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) ika AtamA hI basa rahA mama sahaja darzana-jJAna meN| saMvara meM zudha upayoga meM cAritra pratyAkhyAna meN| duSkarma arasatkarma ha ina saba karma ke saMnyAsa meN| mukti pAne ke lie ana koI sAdhana hai nhiiN||135|| mere sahaja samyagdarzana meM, zuddha jJAna meM, cAritra meM, sukRta aura duSkRta rUpI karmadvandva ke saMnyAsa kAla meM arthAt pratyAkhyAna meM, saMvara meM aura zuddha yoga arthAt zuddhopayoga meM ekamAtra vaha paramAtmA hI hai; kyoMki ye saba eka nija zuddhAtmA ke Azraya se hI pragaTa hote haiN| mukti kI prApti ke lie jagata meM apane AtmA ke atirikta anya koI padArtha nahIM hai, nahIM hai| isa chanda meM bhI mUla gAthA, usakI TIkA aura uddhRta chandoM meM jo bAta kahI gaI hai,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 niyamasAra (pRthvI) kvacillasati nirmalaM kvacana nirmalAnirmalaM kvacitpunaranirmalaM gahanamevamajJasya yat / tadeva nijabodhadIpanihatAghabhUchAyakaM satAM hRdayapadmasadmani ca saMsthitaM nizcalam / / 136 / / usI ko duharAyA gayA hai| anta meM kahA gayA hai ki mukti prApta karane ke lie eka bhagavAna AtmA hI ekamAtra AdhAra hai; anya koI padArtha nhiiN| nahIM hai, nahIM hai; do bAra likhakara apanI dRr3hatA ko pradarzita kiyA hai| sAtha meM jagata ko bhI cetAyA hai ki yahA~-vahA~ bhaTakane se kyA hogA, ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI zaraNa meM Ao, usameM apanApana sthApita karo; use hI nijarUpa jAno, usameM hI jama jAvo, rama jAvo / / 135 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (bhujaMgaprayAta) kiyA naSTa jisane hai aghatimira ko, rahatA sadA satpuruSa ke hRdaya meM| kabhI vijJajana ko nirmala anirmala, nirmala-anirmala detA dikhaaii| jo naSTa karatA hai agha timira ko, vaha jJAnadIpaka bhagavAna aatm| ajJAniyoM ke lie to gahana hai, para jJAniyoM ko detA dikhAI||136 / / jisane pApatimira ko naSTa kiyA hai aura jo satpuruSoM ke hRdayakamalarUpI ghara meM sthita hai; vaha nijajJAnarUpI dIpaka arthAt bhagavAna AtmA kabhI nirmala dikhAI detA hai, kabhI anirmala dikhAI detA hai aura kabhI nirmalAnirmala dikhAI detA hai / isakAraNa ajJAniyoM ke lie gahana hai| isa kalaza meM yaha batAyA gayA hai ki paramazaddhanizcayanaya yA paramabhAvagrAhI zaddhadravyArthikanaya se yaha bhagavAna AtmA ekAkAra arthAt atyanta nirmala hI hai aura vyavahAranaya yA paryAyArthikanaya se yaha AtmA anekAkAra arthAt malina hI hai| pramANa kI apekSA ekAkAra bhI hai aura anekAkAra bhI hai, nirmala bhI hai aura malina bhI hai| ukta naya kathanoM se aparicita ajJAnI janoM ko anekAntasvabhAvI AtmA kA svarUpa khyAla meM hI nahIM hai; para
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 243 ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi sayaM / egassa jAdi maraNaM ego sijjhadi NIrao / / 101 / / ekazca mriyate jIva: ekazca jIvati svayam / ekasya jAyate maraNaM ekaH sidhyati nIrajAH / / 101 / / iha hi saMsArAvasthAyAM muktau ca niHsahAyo jIva ityuktaH / nityamaraNe tadbhavamaraNe ca sahAyamantareNa vyavahAratazcaika eva mriyate; sAdisanidhanamUrtivijAtIyavibhAvavyaMjananaranArakAdiparyAyotpattau cAsannagatAnupacaritAsadabhUtavyavahAranayAdezena svayamevojjIvatyeva / sarvairbaMdhubhiH parirakSyamANasyApi mahAbalaparAkramasyaikasya jIvasyAprArthitamapisvayameva jAyate maraNam; eka eva paramaguruprasAdAsAditasvAtmAzrayanizcayazakladhyAnabalena svAtmAnaM dhyAtvA nIrajAHsan sadyo nirvaati| nayapakSoM se bhalIbhA~ti paricita AtmAnubhavI jJAnI jana ukta bhagavAna AtmA ke svarUpa se bhalIbhA~ti paricita haiM aura isakI ArAdhanA meM niraMtara saMlagna rahate haiM / / 136 / / aba AgAmI gAthA meM yaha batAte haiM ki yaha AtmA saMsAra aura mukta hna donoM avasthAoM meM asahAya hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) akelA hI mare evaM jIva janme akelA| maraNa hotA akele kA mukta bhI ho akelA||101|| jIva akelA maratA hai aura akelA hI janmatA hai tathA akele kA maraNa hotA hai aura rajarahita hotA haA akelA siddhadazA ko prApta karatA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ isa gAthA meM aisA kahate haiM ki saMsArAvasthA meM aura mukti meM jIva niHsahAya hai| nityamaraNa meM arthAt pratisamaya honevAle Ayukarma ke niSekoM ke kSaya meM aura usa bhava saMbaMdhI maraNa meM anya kisI kI sahAyatA binA vyavahAra se akelA hI maratA hai| sAdi-sAnta mUrtika vijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyarUpa nara-nArakAdi paryAyoM kI utpatti meM Asanna anupacarita asadbhUta vyavahAranaya ke kathana se jIva akelA svayaM hI janmatA hai| sarva bandhujanoM ke dvArA surakSA kiye jAne para bhI mahAbala parAkramavAle jIva kA akele hI, anicchita hone para bhI svayameva maraNa hotA hai| akelA hI paramaguru ke prasAda se prApta svAtmAzrita nizcaya zukladhyAna ke bala se nija AtmA ko dhyAkara rajarahita hotA huA zIghra hI nirvANa prApta karatA hai|"
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 tathA coktam hna ( anuSTubh ) svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAdvimucyate / / 54 / / isa gAthA aura usakI TIkA ke saMdarbha meM vicAraNIya bindu ye haiM ki gAthA meM jIvadi pada kA prayoga hai, jisakA sIdhA-saccA artha jItA hai hotA hai, jindA rahanA hotA hai; para yahA~ isakA artha janmanA hna janma lenA kiyA hai| yadi jIvadi kA artha jindA rahanA mAne to yahA~ jIvana-maraNa hna aisI jor3I banatI hai; parantu jIvadi kA janmatA hai hna yaha artha karane se janmamaraNa hna aisI jor3I banI / niyamasAra gAthA kI Upara kI paMkti meM maradi pada kA prayoga hai aura nIce kI paMkti meM maraNaM jAdi kahA gayA hai / maradi kA artha 'maratA hai' hotA hai aura maraNaM jAdi kA artha 'maraNa' hotA hai yA 'maraNa ko prApta hotA hai' hotA hai / yadyapi bAta lagabhaga eka hI hai; tathApi yahA~ do jor3e banAye gaye haiN| pahalA janma-maraNa kA aura dUsarA maraNa hone va mukta hone kaa| isaprakAra gAthA kA artha yaha hotA hai ki jIva janma-maraNa meM akelA hai aura maraNa tathA mukti meM bhI akelA hI hai / TIkA meM maraNa pada ke bhI do prakAra batAye gaye haiN| pahalA maraNa aura dUsarA nityamaraNa / eka deha ko chor3akara dUsarI deha dhAraNa karane ko maraNa aura pratisamaya Ayukarma ke niSeka khirane ko, pratisamaya Ayu ke kSINa hone ko nityamaraNa kahA hai| maraNa aura mukti meM yaha antara hai ki eka deha ko chor3akara dUsarI deha ko dhAraNa karane ko maraNa aura deha ke baMdhana se sadA ke lie mukta ho jAne ko mukti kahate haiN| isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA kA bhAva yahI hai ki yaha AtmA janma se lekara maraNa taka ke sabhI prasaMgoM meM tathA saMsArabhramaNa aura mukti prApta karane meM sarvatra akelA hI hai; kahIM bhI kisI kA kisI bhI prakAra kA koI sahayoga saMbhava nahIM hai / ataH hameM para kI ora dekhane kA bhAva chor3akara svayaM hI apane hita meM sAvadhAna honA cAhie ||101 || isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA coktam hna tathA kahA bhI hai' hra aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra (dohA) svayaM kare bhoge svayaM yaha Atama jaga mA~hi / svayaM rule saMsAra meM svayaM mukta ho jA~hi // 54 // 1. graMtha kA nAma evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra uktaM ca zrI somadevapaMDitadevaiH hra (vasaMtatilakA) ekastvamAvizasi janmani saMkSaye ca bhoktuM svayaM svakRtakarmaphalAnubandham / anyo na jAtu sukhaduHkhavidhau sahAyaH svAjIvanAya militaM viTapeTakaM te / / 55 / / yaha AtmA svayaM hI karma karatA hai aura usakA phala bhI svayaM hI bhogatA hai| svayaM saMsAra meM ghUmatA hai aura svayaM hI saMsAra se mukta ho jAtA hai| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki yaha AtmA apane pariNAmoM ko svayaM akelA hI karatA hai aura unake sukha-duHkharUpa phala ko svayaM hI bhogatA hai| svayaM kI galatI se saMsAra meM akelA bhaTakatA hai aura svayaM apanI galatI sudhAra kara mukta bhI ho jAtA hai| isalie parase sahayoga kI AkAMkSA chor3akara hameM svayaM apane kalyANa ke mArga meM laganA cAhie||54|| isake bAda TIkAkAra 'uktaM ca zrI somadevapaMDitadevaiH hna paNDita somadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' ha aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) janama-maraNa ke sukha-dukha tamane svayaM akele bhoge haiN| mAta-pitA suta-sutA bandhujana koI sAtha na dete haiN|| yaha saba TolI dhUrtajanoM kI apane-apane svAratha se| lagI huI hai sAtha tumhAre para na koI tumhAre haiM / / 55|| svayaM kiye gaye karma ke phalAnubaMdha ko svayaM bhogane ke lie tU akelA hI janma aura mRtyu meM praveza karatA hai| anya koI strI-putra-mitrAdi sukha-duHkha meM sahAyaka nahIM hote, sAthI nahIM hote| ye saba ThagoM kI TolI mAtra apanI AjIvikA ke lie tujhe milI hai| yahA~ jo kuTumbIjanoM ko dhUrtoM kI TolI kahA hai; vaha unase dveSa karAne ke lie nahIM kahA hai; unase ekatva-mamatva tor3ane ke lie kahA hai| vastuta: bAta to yaha hai ki ve terA sahayoga kara nahIM skte| yadi ve terA sahayoga karanA cAheM, taba bhI nahIM kara sakate; kyoMki pratyeka jIva ko apane kiye karmoM kA phala svayaM hI bhoganA par3atA hai| koI jIva kisI dUsare kA bhalA-burA kara hI nahIM sktaa| kisI dUsare ke bharose baiThe rahanA samajhadArI kA kAma nahIM hai| isalie 'apanI madada Apa karo' hna yahI kahanA cAhate haiM AcAryadeva / / 55 / / 1. zrI somadevapaMDitadeva : yazastilakacaMpUkAvya, dUsarA adhikAra, chanda 119
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 niyamasAra (maMdAkrAMtA) eko yAti prabaladuraghAJjanma mRtyuM ca jIva: karmadvandvodbhavaphalamayaM cArusaukhyaM ca duHkham / bhUyo bhukte svasukhavimukhaH san sadA tIvramohA dekaM tattvaM kimapi gurutaH prApya tiSThatyamuSmin / / 137 / / ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me vAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / / 102 / / isake bAda eka chanda TIkAkAra svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) jIva akelA karma ghanere unane isako gherA hai| tIvra mohavaza isane nija se apanA mukhar3A pherA hai|| janama-maraNa ke duHkha anaMteisane abataka prApta kiye| guru prasAda se tattva prApta kara nija meM kiyA vaserA hai||137|| jIva akelA hI prabala duSTakarmoM ke phala janma aura maraNa ko prApta karatA hai| tIvra moha ke kAraNa AtmIya sukha se vimukha hotA huA karmadvandva se utpanna sukha-duHkha ko yaha jIva svayaM bAraMbAra akelA hI bhogatA hai tathA kisI bhI prakAra se sadguru dvArA eka Atmatattva prApta karake akelA hI usameM sthita hotA hai| isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki yaha AtmA anAdikAlIna tIvra moha ke kAraNa AtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriya sukha se vimukha hokara karmajanya sukha-du:khoM ko akelA hI bhoga rahA hai| yadi ise sadguru ke satsamAgama se Atmatattva kI prApti ho jAve to yaha jIva akelA hI usameM sthApita ho sakatA hai| svayaM meM sthApita honA nizcayapratyAkhyAna hai| isa nizcaya-pratyAkhyAna kA kArya isa jIva ko svayaM hI karanA hogA; kyoMki jaba janma-maraNa meM jIva akelA hI rahatA hai, saMsAra paribhramaNa aura mukti prApta karane meM bhI akelA hI rahatA hai to phira nizcayapratyAkhyAna meM kisI kA sAtha honA kaise saMbhava hai ?||137|| ___ aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki merA to ekamAtra bhagavAna AtmA hI hai, anya kucha bhI merA nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) jJAna-darzanamayI merA eka zAzvata aatmaa| zeSa saba saMyogalakSaNa bhAva Atama bAhya haiN||102||
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 247 eko me zAzvata AtmA jnyaandrshnlkssnnH| zeSA me bAhyA bhAvA: sarve saMyogalakSaNAH / / 102 / / ekatvabhAvanApariNatasya samyagjJAnino lakSaNakathanamidam / akhilasaMsRtinandanatarumUlAlavAlAMbha:pUraparipUrNapraNAlikAvatsaMsthitakalevarasaMbhavahetubhUta dravyabhAvakarmAbhAvAdekaH, sa eva nikhilakriyAkAMDADaMbaravividhavikalpakolAhalanirmuktasahajazuddhajJAnacetanAmatIndriyaM bhuMjAnaH san zAzvato bhUtvA mamopAdeyarUpeNa tiSThati, yastrikAlanirupAdhisvabhAvatvAt nirAvaraNajJAnadarzanalakSaNalakSitaH kAraNaparamAtmA; ye zubhAzubhakarmasaMyogasaMbhavAH zeSA bAhyAbhyantaraparigrahA: svasvarUpAdvAhyAste sarve; iti mama nizcayaH / (mAlinI) atha mama paramAtmA zAzvata: kshcidekH| shjprmciccintaamnninityshuddhH|| niravadhinijadivyajJAnadRgbhyAM smRddhH| kimiha bahuvikalpairme phalaM bAhyabhAvaiH / / 138 / / merA to jJAna-darzana lakSaNavAlA eka zAzvata AtmA hI hai, zeSa saba saMyoga lakSaNavAle bhAva mujhase bAA haiM. pathaka haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha ekatvabhAvanA se pariNata samyagjJAnI ke lakSaNa kA nirUpaNa hai| samasta saMsArarUpI naMdanavana ke vRkSoM kI jar3a ke AsapAsa kyAriyoM meM pAnI bharane ke lie jalapravAha se paripUrNa nAlI ke samAna vartatA huA jo zarIra, usakI utpatti meM hetabhUta dravyakarma va bhAvakarma se rahita hone se jo AtmA eka hai, vaha trikAla nirupAdhika svabhAvavAlA hone se nirAvaraNa jJAna-darzanalakSaNa se lakSita kAraNaparamAtmA hai| vaha kAraNaparamAtmA samasta kriyAkANDa ke ADambara ke vividha vikalparUpa kolAhala se rahita, sahaja zuddha jJAnacetanA ko atIndriyarUpa se bhogatA huA zAzvata rahakara mere lie upAdeyarUpa rahatA hai| aura jozubhAzubha karma ke saMyoga se utpanna honevAle zeSa sabhI bAhya va abhyantara parigraha haiM, ve saba apane AtmA se bAhya haiM hna aisA merA nizcaya hai|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki maiM jJAnadarzanasvabhAvI eka AtmA hU~, zeSa jo zarIrAdi saMyoga haiM; ve sabhI mujhase bhinna haiN| merA unase koI saMbaMdha nahIM hai| TIkA meM alaMkArika bhASA meM batAyA gayA hai ki yaha zarIra saMsAra rUpI bAga ko harA-bharA rakhanevAlA hai| eka jJAnadarzanalakSaNa se pahicAnane meM AnevAlA AtmA hna kAraNa
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 niyamasAra jaM kiMci me duccaritaM savvaM tiviheNa vosre| sAmAiyaM tu tivihaM karemi savvaM NirAyAraM / / 103 / / yatkiMcinme duzcaritraM sarvaM trividhena visRjAmi / sAmAyikaM tu trividhaM karomi sarvaM nirAkAram / / 103 / / paramAtmA hI maiM huuN| ata: ina zarIrAdika saMyogoM aura rAgAdibhAvarUpa saMyogI bhAvoM se bhinna kAraNaparamAtmArUpa apane AtmA kI ArAdhanA meM hI rata rahatA huuN||102|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) sadA zuddha zAzvata paramAtama merA tattva anerA hai| sahaja parama cida cintAmaNi caitanya gaNoM kA baserA hai| are kathaMcit eka divya nija darzana-jJAna bharelA hai| anya bhAva jo bahu prakAra ke unameM koI na merA hai||138|| merA paramAtmA zAzvata hai, kathaMcit eka hai, sahaja parama caitanya-cintAmaNi hai, sadA zuddha hai aura anaMta nija divya jJAna-darzana se samRddha hai| yadi merA AtmA aisA hai to phira mujhe bahata prakAra ke bAhAbhAvoM se kyA lAbha hai, kyA prayojana hai, unase kaunasA phala prApta honevAlA hai ? tAtparya yaha hai ki apane AtmA se bhinna padArthoM se koI lAbha nahIM hai| isa kalaza meM bhI yahI kahA gayA hai ki jaba merA bhagavAna AtmA hI caitanyacintAmaNi hai, sabhI cintAoM ko samApta karanevAlA hai to phira maiM bAhya saMyogoM meM se kucha cAhane kI bhAvanA kyoM karU~? merA yaha bhagavAna AtmA na kevala caitanya cintAmaNi hai, apitu zAzvata hai, sadA rahanevAlA hai; ina saMyoga kA viyoga honA to sunizcita hI hai, inase mujhe kyA lenA-denA hai ? merA bhagavAna AtmA sadA zuddha hai, usameM azuddhi kA praveza hI nahIM hai| azuddhi to saMyogajanya hai, saMyogabhAvarUpa hai; usase bhI merA koI saMbaMdha nahIM hai||138|| aba AgAmI gAthA meM apane doSoM ke nirAkaraNa kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) maiM trividha mana-vaca-kAya se saba duzcarita ko chodd'taa| ara trividha cAritra se aba maiM svayaM ko jor3atA ||103 / / merA jo kacha bhI dazcaritra hai: usa sabhI ko maiM mana-vacana-kAya se choDatA haiM aura trividha sAmAyika arthAt cAritra ko nirAkAra karatA hU~, nirvikalpa karatA huuN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 249 ___ AtmagatadoSanirmuktyupAyakathanamidam / bhedavijJAnino'pi mama paramatapodhanasya pUrvasaMcitakarmodayabalAccAritramohodaye sati yatkiMcidapi duzcaritraM bhavati cettat sarvaM manovAkkAyasaMzuddhyA saMtyajAmi / sAmAyikazabdena tAvaccAritramuktaM sAmAyikachedopasthApanaparihAravizuddhyabhidhAnabhedAtrividham / athavA jaghanyaratnatrayamutkRSTaM karomi; navapadArthaparadravyazraddhAnaparijJAnAcaraNasvarUpaM ratnatrayaMsAkAraM, tat svasvarUpazraddhAnaparijJAnAnuSThAnarUpasvabhAvaratnatrayasvIkAreNa nirAkAraM zuddhaM karomi ityrthH| __ kiM ca, bhedopacAracAritram abhedopacAraM karomi, abhedopacAram abhedAnupacAraM karomi iti trividhaM sAmAyikamuttarottarasvIkAreNa sahajaparamatattvAvicalasthitirUpasahajanizcayacAritraM, nirAkAratattvaniratattvAnnirAkAracAritramiti / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha Atmagata doSoM se mukta hone ke upAya kA kathana hai / bhedavijJAnI hone para bhI mujha tapodhana ko pUrva saMcita karmoM ke udaya ke bala se cAritramoha kA udaya hone para yadi kucha duzcaritra haA ho to usa sabhI ko maiM mana-vacana-kAya kI saMzuddhi se chor3atA huuN| yahA~ sAmAyika zabda cAritra ke artha meM prayukta huA hai aura vaha cAritra tIna prakAra kA hotA hai tU sAmAyika cAritra, chedopasthApanA cAritra aura parihAravizuddhi caaritr| maiM usa cAritra ko nirAkAra karatA hU~ athavA maiM jaghanyaratnatraya ko utkRSTa karatA huuN| nava padArtharUpa paradravya ke zraddhAna-jJAna-AcaNarUpa ratnatraya sAkAra arthAt savikalpa haiM; use nijasvarUpa ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa svabhAvaratnatraya ke svIkAra dvArA nirAkAra arthAt zuddha karatA huuN| hna aisA artha hai| __ dUsare prakAra se kaheM to maiM bhedocAra cAritra ko abhedopacAra karatA hU~ tathA abhedopacAra cAritra ko abhedAnupacAra karatA huuN| isaprakAra trividha sAmAyika (cAritra) ko uttarottara svIkRta karane se sahaja paramatattva meM avicala sthitirUpa sahaja nizcayacAritra hotA hai| vaha nizcayacAritra nirAkAratattva meM lIna hone se nirAkAracAritra hai|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki maiM zuddhopayogarUpa cAritra meM sthita hotA haiN| isase cAritra kI kamajorI ke kAraNa jo asthiratArUpa doSa rahA hai, vaha bhI samApta ho jaavegaa| yaha to sunizcita hI hai ki AcArya kundakundadeva aura munirAja padmaprabhamaladhArideva zraddhAna ke doSa se to mukta hI the; kyoMki ve samyagdRSTi dharmAtmA munirAja the| cAritra meM bhI tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhi vidyamAna thI; kintu saMjvalana kaSAya ke udaya ke kAraNa jo thor3I-bahuta asthiratA raha gaI thI, ve usakA bhI pratyAkhyAna
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 niyamasAra tathA coktaM pravacanasAravyAkhyAyAm / (vasaMtatilakA) dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM mitho dvayamidaM nanu savyapekSam / tasmAnmumukSuradhirohatu mokSamArga dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya // 56 // karake paryAya meM bhI pUrNa zuddha honA cAhate the| isalie isaprakAra ke cintana meM rata the ki maiM to jJAna-darzanasvabhAvI AtmA hU~, bAhyabhAvoM meM se koI bhI merA nahIM hai||103|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathA 'coktaM pravacanasAra vyAkhyAyAm hna tathA pravacanasAra kI vyAkhyA tattvapradIpikA TIkA meM bhI kahA hai' ha aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) caraNa dravya anusAra ho dravya caraNa anusaar| zivapathagAmI bano tuma donoM ke anusAra ||56|| caraNa dravyAnusAra hotA hai aura dravya caraNAnusAra hotA hai ha isaprakAra ve donoM paraspara sApekSa haiN| isalie yA to dravya kA Azraya lekara athavA to caraNa kA Azraya lekara mamakSa arthAt jJAnI zrAvaka aura munirAja mokSamArga meM ArohaNa kro| isaprakAra isa kalaza meM kahate haiM ki dravyAnuyoga ke anusAra samyagdarzana-jJAna prApta karake caraNAnuyogAnusAra cAritra dhAraNa karanA cAhie / yahI dravyAnusAra caraNa hai| AtmajJAna ke pahale jIvana meM sadAcAra atyanta Avazyaka hai| aSTa mUlaguNoM kA pAlana aura sapta vyasanoM kA tyAga hue binA AtmajJAna honA asaMbhava nahIM to duHsAdhya avazya hai, atyanta durlabha hai| isI ko caraNAnuyogAnusAra dravya kahate haiN| prazna : sadAcArI jIvana binA AtmajJAna saMbhava nahIM hna yaha kahane meM Apako saMkoca kyoM ho rahA hai ? uttara : isalie ki bhagavAna mahAvIra ke jIva ko zera kI paryAya meM aisA ho gayA thA: para yaha rAjamArga nahIM hai| rAjamArga to yahI hai ki sadAcArI ko hI AtmajJAna hotA hai||56|| - isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna 1.pravacanasAra, zloka 12
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra tathA hi anuSTubh ) cittattvabhAvanAsaktamatayo yatayo yamam / yataMte yAtanAzIlayamanAzanakAraNam / / 139 / / sammaM me savvabhUdeveraM majjhaM Na keNavi / AsAe vosarittA NaM samAhi paDivajjae / / 104 / / sAmyaM me sarvabhUteSu vairaM mahyaM na kenacit / AzAm utsRjya nUnaM samAdhiH pratipadyate / / 104 / / ihAntarmukhasya paramatapodhanasya bhAvazuddhiruktA / vimuktasakalendriyavyApArasya mama bhedavijJAniSvajJAniSu ca samatA; mitrAmitrapariNaterabhAvAnna me kenacijjanena saha vairaM; sahajavairAgya 251 (dohA) jinakA citta Asakta hai nija Atama ke mA~hi / sAvadhAna saMyama viSai unheM maraNabhaya nA~hi / / 139|| jinakI buddhi caitanyatattva kI bhAvanA meM Asakta hai hra aise yati yama meM prayatnazIla rahate haiM; saMyama meM sAvadhAna rahate haiN| vaha yama (saMyama) yAtanAzIla yama arthAt mRtyu ke nAza ka kAraNa hai| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jinakI buddhi AtmAnubhava meM Asakta hai; aise AtmAnubhavI munirAja cAritra ke nirdoSa pAlana meM sadA sAvadhAna rahate haiM / yahI kAraNa hai ki unheM mRtyu kA bhaya nahIM satAtA // 139 // / aba isa gAthA meM aMturmakha santoM kI bhAvazuddhi kA kathana karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) sabhI se samabhAva merA nA kisI se vaira hai / chor3a AzAbhAva saba maiM samAdhi dhAraNa karU~ ||104|| sabhI jIvoM ke prati mujhe samatAbhAva hai, merA kisI ke sAtha baira nahIM hai| vastuta: maiM AzA ko chor3akara samAdhi ko prApta karatA hU~ / isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isa gAthA meM aMtarmukha parama tapodhana kI bhAvazuddhi kA kathana hai / samasta indriyoM ke vyApAra se mukta mujhe bhedajJAniyoM tathA ajJAniyoM ke prati samatAbhAva hai, bhinna- abhinnarUpa pariNati ke abhAva ke kAraNa mujhe kisI bhI prANI se baira-virodha nahIM hai, sahaja vairAgyapariNati
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 niyamasAra pariNate: na me kApyAzA vidyate; paramasamarasIbhAvasanAthaparamasamAdhiM prapadye'hamiti / tathA coktaM zrI yogIndradevaiH hna (vasaMtatilakA) muktvAlasatvamadhisattvabalopapanna: smRtvA parAMca samatAM kuladevatAM tvam / saMjJAnacakramidamaMga gRhANa tUrNa majJAna-mantri-yuta-moharipU-pamardi / / 57 / / ke kAraNa mujhe koI bhI AzA nahIM hai, parama samarasIbhAva se saMyukta parama samAdhi kA maiM Azraya karatA huuN|" isa gAthA meM AcAryadeva dvArA atyanta sarala va sIdhI-sapATa bhASA meM yaha kahA gayA hai ki merA to sabhI jIvoM ke prati samatAbhAva hai| merA kisI se koI vaira-virodha nahIM hai| merI bhAvanA to yahI hai ki maiM sabhI prakAra kI AzA-AkAMkSA ko chor3akara samAdhi ko prApta kruuN| yaha AcAryadeva ne uttamapuruSa meM sabhI bhAvaliMgI santoM kI ora se kahA hai| yaha na kevala unakI bAta hai, apitu sabhI santoM kI yahI bhAvanA hotI hai| mAnasika vikalpoM ko Adhi, zArIrika vikalpoM ko vyAdhi aura parapadArthoM saMbaMdhI vikalpoM ko upAdhi kahate haiN| ukta tInoM prakAra ke vikalpoM se mukta hokara nirvikalpadazA ko prApta karanA hI samAdhi hai| sabhI santoM kI yaha samAdhistha hone kI bhAvanA hI nizcayapratyAkhyAna hai||104|| isake bAda 'tathA coktaM zrI yogIndradevaiH hna tathA zrI yogIndradeva ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) he bhAI! tuma mahAsabala taja kara pramAda aba | samatArUpI kuladevI ko yAda karo tuma || ajJa saciva yuta moha zatru kA nAzaka hai jo| aise samyagjJAna cakra ko grahaNa karo tuma ||57|| he bhAI! svAbhAvika bala sampanna tuma pramAda ko chor3akara utkRSTa samatArUpI kuladevI kA smaraNa karake ajJAnamaMtrI sahita moharAjArUpa zatru kA nAza karanevAle samyagjJAnarUpI cakra ko zIghra grahaNa kro| 1. yogIndradeva, amRtAzIti, zloka 21
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 253 tathA hita (vasaMtatilakA) muktyaMganAlimapunarbhavasaukhyamUlaM durbhAvanAtimirasaMhaticandrakIrtim / saMbhAvayAmi samatAmahamuccakaistAM yA saMmatA bhavati saMyaminAmajasram / / 140 / / isa chanda meM rUpaka alaMkAra ke mAdhyama se yaha kahA gayA hai ki he Atman ! tujhameM moha kA nAza karane ke lie svAbhAvika bala hai| isalie tU pramAda chor3akara usa bala se moha rAjA ko jItane ke lie samyagjJAnarUpI cakraratna ko prApta kara aura usakA prayoga kara, isase hI moha rAjA apane ajJAnamaMtrI ke sAtha nAza ko prApta hogA||57|| isake bAda TIkAkAra munirAja svayaM do chanda likhate haiM, jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) muktyAMganA kA bhramara ara jo mokSasukha kA mUla hai| durbhAvanAtamavinAzaka dinakaraprabhA samatUla hai|| saMyamIjana sadA saMmata raheM samatAbhAva se | maiM bhAU~ samatAbhAva ko atyanta bhaktibhAva se ||140|| jo samatAbhAva; muktirUpI strI ke prati bhramara ke samAna hai, mokSa ke sukha kA mUla hai, durbhAvanArUpI aMdhakAra ke nAza ke lie candramA ke prakAza ke samAna hai aura saMyamiyoM ko niraMtara saMmata hai; TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki maiM usa samatAbhAva ko atyaMta bhaktibhAva se bhAtA huuN| isa chanda meM saMtoM ko sadA saMmata samatAbhAva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai. usakI mahimA se paricita karAyA gayA hai, use mokSasukha kA mUla kAraNa kahA gayA hai| usakI upamA sundara striyoM ke Upara maMDarAnevAle bhauroM se aura andhakAra ko naSTa karanevAle candraprakAza se dI gaI hai; kyoMki isa samatA se muktirUpI strI se samAgama hotA hai aura durbhAvanArUpI aMdhakAra naSTa ho jAtA hai|| vastuta: aisA samatAbhAva hI nizcayapratyAkhyAna hai| ata: TIkAkAra munirAja kahate haiM ki maiM isaprakAra ke samatAbhAva ko dhAraNa karatA hU~, usakI bhAvanA karatA huuN|140|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 niyamasAra (hariNI) jayati samatA nityaM yA yoginAmapi durlabhA nijmukhsukhvaardhiprsphaarpuurnnshshiprbhaa| paramayaminAM pravrajyAstrImana:priyamaitrikA munivaragaNasyoccaiH sAlaMkriyA jagatAmapi / / 141 / / NikkasAyassa dAntassa sUrassa vvsaayinno| saMsArabhayabhIdassa paccakkhANaM suhaM have / / 105 / / (harigIta ) jo yogiyoM ko mahAdurlabha bhAva aparaMpAra hai| trailokyajana ara munivaroM kA anokhAlaMkAra hai| sukhodadhi ke jvAra ko jo pUrNimA kA candra hai| dIkSAMganA kI sakhI yaha samatA sadA jayavaMta hai||141|| jo yogiyoM ko bhI durlabha hai, AtmAbhimukha sukha ke sAgara meM jvAra lAne ke pUrNamAsI ke candramA ke samAna hai, parama saMyamI puruSoM kI dIkSArUpI strI ke mana ko lubhAne ke lie sakhI ke samAna hai aura munivaroM tathA tIna loka kA atizayakArI AbhUSaNa hai; vaha samatAbhAva sadA jayavaMta hai| isa chanda meM bhI samatAbhAva ke hI gIta gAye haiN| yogiyoM ko durlabha yaha samatAbhAva atIndriya AnaMda ke sAgara meM jvAra lAne ke lie parNamAsI ke caMdramA ke samAna hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki pUrNamAsI ke dina sAgara meM jvAra AtA hai aura amAvasyA ke dina bhATA hotA hai| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra pUrNamAsI ke candramA ko dekhakara samudra umar3atA hai, usameM pAnI kI bAr3ha AtI hai aura amAvasyA ke dina candramA ke viyoga meM sAgara zAnta ho jAtA hai, udAsa ho jAtA hai, pAnI kinAre se dUra calA jAtA hai; usIprakAra AtmArUpI sAgara meM samatArUpI pUrNacandra ke udaya hone para atIndriya AnandarUpI jala kI bADha A jAtI hai| yaha samatA dIkSArUpI patnI kI sakhI hai tathA santoM aura sabhI logoM kA AbhUSaNa hai| ataH AtmArthI bhAI-bahinoM ko samatA kI zaraNa meM jAnA cAhie; kyoMki yaha samatA hI nizcayapratyAkhyAna hai||141|| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki nizcayapratyAkhyAna karanevAle santa kaise hote haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 255 kaSAyasya dAntasya zUrasya vyavasAyinaH / saMsArabhayabhItasya pratyAkhyAnaM sukhaM bhavet / / 105 / / nizcayapratyAkhyAnayogyajIvasvarUpAkhyAnametat / sakalakaSAyakalaMkapaMkavimuktasya nikhilendriyavyApAravijayopArjitaparamadAntarUpasya akhilaparISahamahAbhaTavijayopArjitanijazUraguNasya nizcayaparamatapazcaraNaniratazuddhabhAvasya saMsAraduHkhabhItasya vyavahAreNa caturAhAravivarjanapratyAkhyAnam / kiM ca punaH vyavahArapratyAkhyAnaM kudRSTerapi puruSasya cAritramohodayahetubhUtadravyabhAvakarmakSayopazamena kvacit kadAcit saMbhavati / ata eva nizcayapratyAkhyAnaM hitam atyAsannabhavyajIvAnAm; yataH svarNanAmadheyadharasya pASANasyopAdeyatvaM na tathAMdhapASANasyeti / tata: saMsArazarIrabhoganirvegatA nizcayapratyAkhyAnasya kAraNaM, punarbhAvikAle saMbhAvinAM nikhilamoharAgadveSAdivividhavibhAvAnAM parihAra: paramArthapratyAkhyAnam, athavAnAgatakAlodbhavavividhAntarjalpaparityAgaH zuddhanizcayapratyAkhyAnam iti ( harigIta ) jo niSkaSAyI dAnta hai bhayabhIta hai saMsAra se / vyavasAyayuta usa zUra ko sukhamayI pratyAkhyAna hai || 105 // jo niSkaSAya hai, dAnta (indriyoM ko jItanevAlA) hai, zUravIra hai, vyavasAyI hai aura saMsAra se bhayabhIta hai; use sukhamaya pratyAkhyAna hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM "jo jIva nizcayapratyAkhyAna ke yogya hoM; una jIvoM ke svarUpa kA yaha kathana hai / jo samasta kaSAyarUpI kalaMka ke kIcar3a se mukta haiM; sabhI indriyoM ke vyApAra para vijaya prApta kara lene se, jinhoMne paramadAntatA (jiteMdriyapanA) prApta kI hai; sabhI parISaharUpI mahAsubhaToM ko jIta lene se, jinhoMne apanI zUravIratA prApta kI hai; nizcaya parama tapazcaraNa meM nirata hna aisA zuddhabhAva jinheM vartatA hai aura jo saMsAraduHkha se bhayabhIta hai; aise santoM ko yathocita zuddhatA sahita vyavahAra se cAra prakAra ke AhAra ke tyAgarUpa vyavahArapratyAkhyAna hai / dUsarI bAta yaha hai ki zuddhatArahita vyavahArapratyAkhyAna to mithyAdRSTi puruSoM ko bhI cAritramoha ke udaya ke hetubhUta dravyakarma aura bhAvakarma ke kSayopazama dvArA kvacit kadAcit saMbhavita hai / isIlie nizcayapratyAkhyAna hI AsannabhavyajIvoM ke lie hitarUpa hai / jisaprakAra suvarNapASANa upAdeya hai, andhapASANa nahIM; usIprakAra nizcayapratyAkhyAna hI upAdeya hai, vyavahArapratyAkhyAna nahIM / isalie yathocita zuddhatA sahita saMsAra tathA zarIra saMbaMdhI bhogoM kI nirvegatA nizcayavyAkhyAna kA kAraNa hai aura bhaviSyakAla meM honevAle samasta moha-rAga-dveSAdi vividha vibhAvoM kA parihAra paramArthapratyAkhyAna anAgatakAla meM utpanna honevAle vividha vikalpoM kA parityAga zuddhanizcayapratyAkhyAna hai / " athavA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 niyamasAra ( hariNI ) jayati satataM pratyAkhyAnaM jinendramatodbhavaM paramayaminAmetannirvvANasaukhyakaraM param / sahajasamatAdevIsatkarNabhUSaNamuccakaiH muni zRNute dIkSAkAntAtiyauvanakAraNam / / 142 / / evaM bhedabhAsaM jo kuvvai jIvakammaNo NiccaM / paccakkhANaM sakkadi dhariduM so saMjado NiyamA / / 106 / / nizcayapratyAkhyAna pUrvaka honevAlA vyavahArapratyAkhyAna to mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAva meM munirAjoM ke hI hotA hai| caturtha aura paMcama guNasthAna ke zrAvakoM ko bhI bhUmikAnusAra yathAsaMbhava pratyAkhyAna ho sakatA hai, para mithyAdRSTiyoM kA pratyAkhyAna to kathanamAtra / / 105 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) are samatAsundarI ke karNa kA bhUSaNa kahA / aura dIkSA sundarI kI javAnI kA hetu jo // are pratyAkhyAna vaha jinadeva ne jaisA kahA / nirvANa sukha dAtAra vaha to sadA hI jayavaMta hai / / 142 // munivara ! dhyAna se suno| jinendradeva ke mana meM utpanna honevAlA yaha pratyAkhyAna nirantara jayavaMta hai / yaha pratyAkhyAna; utkRSTa saMyama ko dhAraNa karanevAle vItarAgI munirAjoM ko muktisukha ko prApta karAnevAlA hai, sahaja samatAdevI ke sundara kAnoM kA utkRSTa AbhUSaNa hai aura terI dIkSArUpI priya strI ke atizaya yauvana kA kAraNa hai / isa chanda meM nizcayapratyAkhyAna ke mahattva ko darzAyA gayA hai, usake gIta gAye haiN| kahA gayA hai ki vaha niraMtara jayavaMta vartatA hai / yaha nizcayapratyAkhyAna vItarAgI santoM ko atIndriya Ananda prApta karAne vAlA hai, samatAdevI ke kAnoM kA utkRSTa AbhUSaNa hai aura terI dIkSArUpI patnI ko sadA yuvA rakhane kA kAraNa hai| isalie he munijano ! tuma isa nizcayapratyAkhyAna ko atyanta bhaktibhAva se dhAraNa karo / / 142 / / niyamasAra zAstra ke isa nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kI yaha aMtima gAthA hai, isameM adhikAra kA upasaMhAra kiyA gayA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 257 evaM bhedAbhyAsaM yaH karoti jIvakarmaNo: nityam / pratyAkhyAnaM zakto dhartuM sa saMyato niyamAt / / 106 / / nizcayapratyAkhyAnAdhyAyopasaMhAropanyAsoyam / ya: zrImadarhanmukhAravindavinirgataparamAgamArthavicArakSama: azuddhAntastattvakarmapudgalayoranAdibandhanasaMbandhayorbhedabhedAbhyAsabalena karoti, sa paramasaMyamI nizcayavyavahArapratyAkhyAnaM svIkarotIti / (rathoddhatA) bhAvikAlabhavabhAvanivRttaH sohamityanudinaM muninAthaH / bhAvayedakhilasaukhyanidhAnaM svasvarUpamamalaM malamuktyai / / 143 / / (harigIta ) jo jIva evaM karama ke nita kare bhedAbhyAsa ko| vaha saMyamI dhAraNa karerenitya pratyAkhyAna ko||106|| isaprakAra jo sadA jIva aura karma ke bheda kA abhyAsa karatA hai, vaha saMyamI niyama se pratyAkhyAna dhAraNa karane meM samartha hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha nizcayapratyAkhyAna adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| zrImad arahaMta bhagavAna ke mukhArabinda se nikale hue paramAgama ke artha kA vicAra karane meM samartha jo paramasaMyamI; anAdi bandhanarUpa azuddha anta:tattva aura karma pudgala kA bheda, bhedAbhyAsa ke bala se karatA hai; vaha paramasaMyamI nizcayapratyAkhyAna aura vyavahArapratyAkhyAna ko svIkAra karatA hai|" ukta gAthA aura TIkA meM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kA upasaMhAra karate hue mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jinendrakathita Agama ke marmI munirAja to bhagavAna AtmA aura paudgalika karma ke bIca jo bheda hai, use bhalIbhA~ti jAnakara nirantara usI ke abhyAsa meM rahate haiM; kyoMki ve nizcaya aura vyavahArapratyAkhyAna ko svIkAra karanevAle saMta haiM / / 106 / / isake bAda TIkAkAra munirAja pUre adhikAra ke upasaMhAra meM nau chanda likhate haiM; jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) bhAvikAla bhavabhAvoM se to maiM nivRtta huuN| isaprakAra ke bhAvoM ko tama nita prati bhaavo|| nija svarUpajo sukha nidhAna usako he bhAI! yadi chuTanA karmaphaloM se pratidina bhAvo ||143||
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 niyamasAra (svAgatA) ghorasaMsRtimahArNavabhAsvadyAnapAtramidamAha jinendraH / tattvata: paramatattvamajasraM bhAvayAmyahamato jitamohaH / / 144 / / (maMdAkrAMtA) pratyAkhyAnaM bhavati satataM zuddhacAritramUrteH bhraantidhvNsaatshjprmaanNdcinnissttbuddheH| nAstyanyeSAmaparasamaye yoginAmAspadAnAM bhUyo bhUyo bhavati bhAvinAM saMsRtirghorarUpA / / 145 / / 'jo bhaviSyakAla ke sAMsArika bhAvoM se nivRtta hai, vaha maiM huuN|' isaprakAra ke bhAvoM ko, karmaphala se mukta hone ke lie, pUrNa sukha ke nidhAna nirmala nijasvarUpa ko sabhI munirAjoM ko nitya bhAnA caahie| ___ isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki pratyeka munirAja ko karmamala se mukta hone ke lie jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kI bhAvanA bhAnI cAhie tathA isaprakAra socanA cAhie ki maiM to vaha hU~, jo bhaviSyakAla ke sAMsArika bhAvoM se nivRtta hai| cU~ki yahA~ pratyAkhyAna kI carcA cala rahI hai; isalie yahA~ bhaviSya kAla ke sAMsArika bhAvoM se nivRtta hone kI bAta kahI hai||143|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) paramatattva to are bhayaMkara bhava sAgara kii| naukA hai ha yaha bAta kahI hai paramezvara ne|| isIlie to maiM bhAtA hU~ paramatattva ko| are nirantara antaratama se bhaktibhAva se ||144|| 'yaha paramatattva bhagavAna AtmA bhayaMkara saMsAra sAgara kI daidIpyamAna nAva hai'hna aisA jinendradeva kahate haiN| isalie maiM moha ko jItakara nirantara paramatattva ko tattvata: bhAtA huuN| isa kalaza meM paramatattva kI bhAvanA bhAne kI preraNA dI hai; kyoMki yaha paramatattva saMsArasAgara se pAra utArane ke lie naukA ke samAna hai| jisaprakAra nAva ke sahAre se vizAla samudra se bhI pAra pA sakate haiM; usIprakAra paramatattva kI bhAvanA se bhI saMsArasamudra kA kinArA pAyA jA sakatA hai||144|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 259 (zikhariNI) mahAnaMdAnaMdo jagati viditaH zAzvatamaya: sa siddhAtmanyuccairniyatavasatirnirmalaguNe / amI vidvAnsopi smaranizitazastrairabhihatAH kathaM kAMkSaMtyenaM bata kalihatAste jaDadhiyaH / / 146 / / (rolA) bhrAnti nAza se jinakI mati caitanyatattva meN| niSThita hai ve saMta niraMtara pratyAkhyAna meM || anya matoM meM jinakI niSThA ve yogiijn| bhrame ghora saMsAra nahIM ve pratyAkhyAna meM||145|| bhrAnti ke nAza se jisakI buddhi sahaja paramAnandamayI cetanatattva meM niSThita hai; aise zuddhacAritramUrti ko nirantara pratyAkhyAna hai| parasamaya meM arthAt anya darzana meM jinakI niSThA hai; una yogiyoM ko pratyAkhyAna nahIM hotA haikyoMki unheM to bAraMbAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karanA hai| __isa chaMda meM bhI yahI kahA gayA hai ki jinakI buddhi apane bhagavAna AtmA meM niSThita hai; ve to niraMtara pratyAkhyAna meM hI haiM; kintu jinakI buddhi anya mithyAmAnyatAoM meM niSThita hai; ve anaMtakAla taka saMsArasAgara meM hI gote lagAte raheMge; kyoMki unake pratyAkhyAna nahIM hai||145|| cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) jo zAzvata Ananda jagatajana meM prasiddha hai| ___ vaha rahatA hai sadA anUpama siddha puruSa meN|| aisI thiti meM jar3abuddhi budhajana kyoM re re| kAmabANa se ghAyala ho usako hI cAheM ?||146|| jo jagata prasiddha zAzvata mahAnanda hai; vaha nirmala guNavAle siddhAtmA meM atizayarUpa se rahatA hai| aisI sthiti hone para bhI arere! vidvAna loga bhI kAma ke tIkSNa bANoM se ghAyala hote hue bhI usI (kAmavAsanA) kI icchA kyoM karate haiM ? isa chaMda meM yaha kahA gayA hai ki jo jagata meM prasiddha atIndriya AnaMda hai, vaha to 1. kAmavAsanA ko
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ( maMdAkrAMtA ) pratyAkhyAnAdbhavati yamiSu prasphuTaM zuddhazuddhaM saccAritraM duraghatarusAMdrATavIvahnirUpam / tattvaM zIghraM kuru tava matau bhavyazArdUla nityaM yatkiMbhUtaM sahajasukhadaM zIlamUlaM munInAm / / 147 / / ( mAlinI ) jayati sahajatattvaM tattvaniSNAtabuddheH hRdayasarasijAtAbhyantare saMsthitaM yat / tadapi sahajatejaH prAstamohAndhakAraM svarasavisarabhAsvadbodhavisphUrtimAtram / / 148 // nirmala guNavAle siddhapuruSoM meM hI pAyA jAtA hai| aisI sthiti hone para bhI vidvajjana kAmabANa se ghAyala hokara bhI, usI kAmavAsanA kI vAMchA kyoM karate haiM ? yaha bar3e Azcarya kI bAta hai / / 146 / / pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai rolA ) agha vRkSoM kI aTavI ko vahni samAna hai| aisA sat cAritra sadA hai pratyAvAna meM / / isIlie he bhavya svayaM kI buddhi ko tU / niyamasAra Atmatattva meM lagA sahaja sukha dene vAle || 147 / / jo duSTa pAparUpI vRkSoM kI ghanI aTavI ko jalAne ke lie agnirUpa haiM hra aisA pragaTa zuddha-buddha satcAritra saMyamiyoM ko pratyAkhyAna se hotA hai; isalie he bhavyazArdUla tU zIghra apanI buddhi meM Atmatattva ko dhAraNa kara; kyoMki vaha tattva sahajasukha denevAlA aura munivaroM ke cAritra kA mUla hai| isa chanda meM kahA gayA hai ki pAparUpI vRkSoM ke ghane jaMgala ko jalAne ke lie jo agni ke samAna hai; aisA zuddha-buddha cAritra saMyamIjanoM ko pratyAkhyAna se hotA hai| isalie he bhavyajIvo ! tuma zIghra hI apanI buddhi ko Atmatattva meM lagAo; kyoMki vaha Atmatattva sahajasukha denevAlA hai aura munijanoM ke cAritra kA mUla hai / / 147 / / chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 261 (pRthvI) akhaMDitamanArataM sakaladoSadUraM paraM bhavAMbunidhimagnajIvatatiyAnapAtropamam / atha prabaladurgavargadavavahnikIlAlakaM namAmi satataM punaH sahajameva tattvaM mudA / / 149 / / (rolA) jo susthita hai dhImAnoM ke hRdaya kamala meM | ara jisane mohAndhakAra kA nAza kiyA hai| sahajatattva nija ke prakAzasejyotita hokr| are prakAzana mAtra aura jayavaMta sadA hai||148|| tattva meM niSNAta buddhivAle jIvoM ke hRdayakamalarUpa abhyantara meM jo sahaja Atmatattva sthita hai; vaha sahaja Atmatattva jayavaMta hai| usa sahaja teja ne mohAndhakAra kA nAza kiyA hai aura vaha sahajateja nija rasa ke vistAra se prakAzita jJAna ke prakAzana mAtra hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa chanda meM trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA ko sahajatattva se abhihita kiyA hai aura usa trikAlI dhruva AtmarUpa sahajatattva ke gIta gAye haiN| kahA hai ki usa sahajateja ne mohAndhakAra kA nAza kara diyA hai, vaha sahajatattva jJAna ke prakAzana ke atirikta kucha nahIM hai aura vaha sadA jayavaMta vartatA hai| tAtparya yaha hai ki usakA sarvathA lopa kabhI nahIM hotA / / 148 / / sAtaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) sakala doSa se dUra akhaNDita zAzvata hai jo| bhavasAgara meM DUboM ko naukA samAna hai|| saMkaTarUpI dAvAnala ko jala samAna jo| bhaktibhAva se namaskAra usa sahajatattva ko / / 149|| jo sahajatattva akhaNDita hai, zAzvata hai, sabhI doSoM se dUra hai, utkRSTa hai, bhavasAgara meM DUbe hue jIvoM ko nAva ke samAna hai tathA prabala saMkaToM ke samUharUpI dAvAnala ko bujhAne ke lie jala samAna hai; usa sahajatattva ko maiM pramoda bhAva se namaskAra karatA huuN| jisa sahajatattva ke gIta vigata chanda meM gAye gaye haiM: usI kI mahimA isa chanda meM bhI batA rahe haiN| kahA jA rahA hai ki vaha sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA akhaNDita hai, zAzvata hai,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ( pRthvI ) jinaprabhumukhAravindaviditaM svarUpasthitaM munIzvaramanogRhAntarasuratnadIpaprabham / namasyamiha yogibhirvijitadRSTimohAdibhiH namAmi sukhamaMdiraM sahajatattvamuccairadaH / / 150 / / pranaSTaduritotraM prahatapuNyakarmavrajaM pradhUtamadanAdikaM prabalabodhasaudhAlayam / praNAmakRtatattvavit prakaraNapraNAzAtmakaM pravRddhaguNamaMdiraM prahRtamoharAtriM numaH / / 151 / / nirdoSa hai, utkRSTa hai, saMsArasamudra meM DUbate logoM ko bacAne ke lie nAva ke samAna hai aura saMkaTarUpI dAvAnala ko zAnta karane ke lie jala samAna hai; isalie maiM usa sahajatattva ko pramodabhAva se namaskAra karatA hU~ / / 149 / / AThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) janamukha se vidita aura thita hai svarUpa meM / ratnadIpa sA jagamagAta hai munimana ghaTa meM | mohakarma vijayI munivara se namana yogya hai / niyamasAra usa sukhamaMdira sahajatattva ko merA vaMdana || 150|| jo sahajatattva jinendra bhagavAna ke mukhakamala se prasiddha huA hai, jo apane svarUpa meM sthita hai, jo munirAjoM ke manarUpI ghaTa meM sundara ratnadIpaka ke samAna prakAzita ho rahA hai, jo isa loka meM darzanamoha Adi karmoM para vijaya prApta kiye hue yogiyoM ke dvArA namaskAra karane yogya hai tathA jo sukha kA maMdira hai; usa sahajatattva ko maiM sadA atyanta bhaktibhAva se namaskAra karatA hU~ / isa chanda meM bhI usI sahajatattva kI vizeSatAyeM batAte hue usakA vaMdana kiyA gayA hai| apane svarUpa meM sthita aura jinendrabhagavAna kI vANI meM samAgata vaha sahajatattva muniyoM ke manarUpI ghaTa meM ratnadIpaka ke samAna jagamagA rahA hai| jo atIndriya sukha kA maMdira hai; usa sahajatattva ko namaskAra ho hna aisA kahA gayA hai / / 150 / / nauveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayapratyAkhyAnAdhikAra 263 pA iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau nizcayapratyAkhyAnAdhikAraH SaSThaH shrutskndhH| (rolA) puNya-pApa kA nAza kAma ko khirA diyA hai| mahala jJAna kA are na kAma kucha zeSa rahA hai|| puSTa guNoM kA dhAma moha rajanI kA naashk| tattvavedijana nameM usI ko hama bhI namate ||151|| jisane pApapuMja ko naSTa kiyA hai, puNyakarma ke puMja ko naSTa kiyA hai, jisane kAmadeva ko dho DAlA hai, jo prabala jJAna kA mahala hai, jise tattvavettA bhI praNAma karate haiM, jise koI kArya karanA zeSa nahIM hai, jo kRtakRtya hai, jo puSTa guNoM kA dhAma hai aura jisane moharAtri kA nAza kiyA hai; usa sahajatattva ko hama namaskAra karate haiN| ina sabhI chandoM meM sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA kI mahimA hI batAI jA rahI hai| isa chanda meM yaha kahA jA rahA hai ki isa bhagavAna AtmA ne puNya aura pApa hna donoM hI bhAvoM kA nAza kiyA hai| tAtparya yaha hai ki isa sahajatattvarUpa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM puNyapApa ke bhAva haiM hI nhiiN| isakA svabhAva hI puNya-pApa ke bhAvoM ke abhAvarUpa hai| isa sthiti ko hI yahA~ nAza kahA hai| yaha bhagavAna AtmA jJAna kA mahala hai, ise tattvavettA bhI praNAma karate haiN| yaha kRtakRtya hai; kyoMki ise koI kAma karanA zeSa nahIM hai| yaha svabhAva se hI kRtakRtya hai| yaha anaMtaguNoM kA dhAma hai aura isameM moharUpI rAtri kA abhAva kara diyA hai, yaha nirmoha hai| aise sahajatattva ko hama sabhI bAraMbAra namaskAra karate haiM / / 15 / / __nizcayapratyAkhyAnAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hna "isaprakAra sakavijanarUpI kamaloM ke lie jo sarya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra nAmaka chaThavA~ zrutaskandha samApta huaa|" yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra nAmaka chaThavA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 parama AlocanA adhikAra ( gAthA 107 se gAthA 112 taka ) AlocanAdhikAra ucyate hra NokammakammarahiyaM vihAvaguNapajjaehiM vadirittaM / appANaM jo jhAyadi samaNassAloyaNaM hodi / / 107 / / nokarmakarmarahitaM vibhAvaguNaparyayairvyatiriktam / AtmAnaM yo dhyAvati zramaNasvAlocanA bhavati / / 107 / / nizcayAlocanAsvarUpAkhyAnametat / audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi hi nokarmANi, jJAnadarzanAvaraNAMtarAyamohanIyavedanIyAyurnAmagotrAbhidhAnAni hi dravyakarmANi / karmopAdhinirapekSasattAgrAhakazuddhanizcayadravyArthikanayApekSayA hi ebhirnokarmabhirdravyakarmabhizca nirmuktam / matijJAnAdayo vibhAvaguNA naranArakAdivyaMjanaparyAyAzcaiva vibhAvaparyAyA: / sahabhuvo guNAH kramabhAvina: paryAyAzca / ebhiH samastai: vyatiriktaM, svabhAvaguNaparyAyai: saMyuktaM, trikAaba AlocanA adhikAra kahA jAtA hai| AlocanA adhikAra kI pahalI aura niyamasAra kI 107vIM gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo karma se nokarma se ara vibhAvaguNaparyAya se / bhI rahita dhyAve AtamA AlocanA usa zramaNa ke // 107 // jo zramaNa karma, nokarma aura vibhAvaguNaparyAya se bhI rahita AtmA kA dhyAna karatA hai; usa zramaNa ko AlocanA hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha nizcaya AlocanA ke svarUpa kA kathana hai / audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra hI nokarma haiM aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra hna ye ATha karma hI dravyakarma haiM / karmopAdhi se nirapekSa zuddha sattA ke grAhaka zuddhanizcayadravyArthikanaya se AtmA ina dravyakarmoM aura nokarmoM se rahita hai / matijJAnAdika vibhAva guNa haiM aura nara-nArakAdi vyaMjanaparyAyeM vibhAvaparyAyeM haiM; kyoMki guNa sahabhAvI hote haiM; aura paryAyeM kramabhAvI hotI haiN| AtmA ina saba guNa -paryAyoM se bhinna hai aura svabhAvaguNa - paryAyoM se saMyukta hai / isaprakAra ina karma - nokarma evaM vibhAvaguNaparyAyoM se bhinna evaM svabhAva guNaparyAyoM se
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra lanirAvaNaniraMjanaparamAtmAnaM triguptiguptaparamasamAdhinA yaH paramazramaNo nityamanuSThAnasamaye vacana racanAprapaMcaparAGmukhaH san dhyAyati, tasya bhAvazramaNasya satataM nizcayAlocanA bhavatIti / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hra ( AryA ) mohavilAsavijRMbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte / / 58 / uktaM copAsakAdhyayane hna ( AryA ) Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / 59 / / 265 saMyukta; trikAla nirAvaraNa, niraMjana AtmA ko, tIna guptiyoM se gupta paramasamAdhi dvArA jo paramazramaNa anuSThAnasamaya meM vacanaracanA ke prapaMca (vistAra) se parAGgamukha rahatA huA nitya dhyAtA hai; usa bhAvazramaNa ko nirantara nizcaya AlocanA hotI hai / " isaprakAra isa gAthA aura isakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki audArikAdi zarIrarUpa nokarma aura jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarmoM se tathA matijJAnAdi vibhAvaguNa aura naranArakAdi vyaMjanaparyAyoM se bhinna tathA svabhAvaguNaparyAyoM se saMyukta AtmA ko jo munirAja paramasamAdhi dvArA dhyAte haiM; una munirAjoM ko nizcaya AlocanA hotI hai // 107 // isake uparAnta TIkAkAra munirAja ' tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hna tathA AcArya amRtacandra ke dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra rolA ) mohabhAva se vartamAna meM karma kiye jo / una sabakA Alocana karake hI aba maiM to // varta rahA hU~ are nirantara svayaM svayaM ke / zuddha buddha caitanya parama niSkarma Atma meM // 58 // moha ke vilAsa se phaile hue ina udayamAna karmoM kI AlocanA karake aba maiM caitanyasvarUpa niSkarma AtmA meM AtmA se hI varta rahA hU~ / isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki mohakarma ke udaya meM honevAle bhAvakarmoM kI AlocanA karake aba maiM svayaM meM arthAt svayaM ke zuddha-buddha niraMjana nirAkAra AtmA meM hI varta rahA hU~, lIna hotA hU~, lIna hU~ // 58 // 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 227 2. AcArya samantabhadra : ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 125
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 niyamasAra tathA hi hna AlocyAlocya nityaM sukRtamasukRtaM ghorasaMsAramUlaM / zuddhAtmAnaM nirupadhiguNaM cAtmanaivAvalambai / / pazcAduccaiH prakRtimakhilAM drvykrmsvruupaaN| nItvA nAzaM sahajavilasadbodhalakSmI vrajAmi / / 152 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'uktaM copAsakAdhyayane hna upAsakAdhyayana meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) kiye karAye anumodita pApoM kA aba to| Alocana karatA hU~ maiM niSkapaTa bhAva se|| are pUrNata: unheM chor3ane kA abhilaassii| dhAraNa karatA yaha mahAna vrata are AmaraNa ||59|| aba maiM kRtakAritAnumodita arthAt kiye hue, karAye hue aura anumodanA kiye hue sabhI pApoM kI niSkapaTabhAva se AlocanA karake maraNaparyanta rahanevAle paripUrNa mahAvrata dhAraNa karatA huuN| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki mere dvArA abataka kiye gaye, karAye gaye aura anumodanA kiye gaye sabhI prakAra ke pApabhAvoM kI niSkapaTabhAva se AlocanA karake, maraNaparyanta ke lie unake tyAga kA mahAvrata letA hU~, saMkalpa karatA hU~||59|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi likhakara eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) puNya-pApa ke bhAva ghora saMsAra mUla haiN| bAra-bAra una sabakA Alocana karake maiM || zuddha AtamA kA avalambana lekara vidhivt| / dravyakarma ko nAza jJAnalakSmI ko pAU~ / / 152 / / ghora saMsAra ke mUla sabhI puNya-pAparUpa sabhI zubhAzubha karmoM kI bAraMbAra AlocanA karake aba maiM nirupAdhika guNavAle zuddha AtmA kA svayaM avalambana karake dravyakarmarUpa samasta karma prakRtiyoM ko naSTa karake sahaja vilasatI jJAnalakSmI ko prApta karatA huuN| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki puNya-pAparUpa zubhAzubha bhAva saMsAra ke mUla
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 267 AloyaNamAluMchaNa viyaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI y| cauvihamiha parikahiyaM AloyaNalakkhaNaM samae / / 108 / / AlocanamAluMchanamavikRtikaraNaM ca bhAvazuddhica / caturvidhamiha parikathitaM AlocanalakSaNaM samaye / / 108 / / AlocanAlakSaNabhedakathanametat / bhagavadarhanmukhAravindavinirgatasakalajanatAzrutisubhagasundarAnandaniSyandyanakSarAtmakadivyadhvaniparijJAnakuzalacaturthajJAnadharagautamamaharSimukhakamalavinirgatacaturasandarbhagarbhIkRtarAddhAntAdisamastazAstrArthasArthasArasarvasvIbhUtazuddhanizcayaparamAlocanAyAzcatvAro vikalpA bhavanti / te vakSyamANasUtracatuSTaye nigadyanta iti / (jar3a) haiM aura zuddhAtmA ke AzrayarUpa zuddhabhAva mokSa kA mUla hai| isalie aba maiM zuddhabhAvarUpa AtmA kA Azraya lekara karmoM kA nAzakara kevalajJAnarUpa lakSmI ko prApta karU~gA / / 152 / / aba AgAmI gAthA meM AlocanA ke svarUpa ke bhedoM kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) AlocanaM AluMchanaM ara bhAvazuddhi avikRtikrnn| AlocanA ke cAra lakSaNa bheda Agama meM kahe / / 108 / / Alocana, AluMchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi hna aise cAra prakAra AlocanA ke lakSaNa zAstroM meM kahe gaye haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha AlocanA ke lakSaNa ke bhedoM kA kathana hai| arahaMta bhagavAna ke mukhAravinda se nikalI huI, sabhI janasamUha ke saubhAgya kA kAraNabhUta, sundara AnandamayI anakSarAtmaka divyadhvani ko samajhane meM kuzala mana:paryayajJAnadhArI gautama maharSi ke mukhakamala se nikalI huI jo catura vacana racanA, usake bhItara vidyamAna samasta (siddhAntAdi) zAstroM ke arthasamUha ke sAra sarvasvarUpa zuddha nizcaya parama AlocanA ke cAra bheda haiM; jo Age kahe jAnevAle cAra sUtroM (gAthAoM) meM kahe jaayeNge|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki Agama meM AlocanA ke cAra bheda batAye gaye haiM; jo isaprakAra haiM hra Alocana, Aluchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi / ina cAroM ke svarUpa ko AgAmI cAra gAthAoM ke mAdhyama se AcArya kundakundadeva svayaM hI spaSTa kara rahe haiM / ata: unake bAre meM yahA~ kucha kahane kI AvazyakatA nahIM hai / / 108 / /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 niyamasAra (indravajrA) AlocanAbhedamamuM viditvA muktyaMganAsaMgamahetubhUtam / svAtmasthitiM yAti hi bhavyajIvaH tasmai namaH svAtmani niSThitAya / / 153 / / jo passadi appANaM samabhAve saMThavittu prinnaam| AloyaNamidi jANaha paramajiNaMdassa uvaesaM / / 109 / / yaH pazyatyAtmAnaM samabhAve saMsthApya pariNAmam / Alocanamiti jAnIhi paramajinendrasyopadezam / / 109 / / ihAlocanAsvIkAramAtreNa paramasamatAbhAvanoktA / yaHsahajavairAgyasudhAsindhunAthaDiMDIrapiMDaparipAMDuramaMDanamaMDalIpravRddhihetubhUtarAkAnizIthinInAthaH sadAntarmukhAkAramatyapUrvaM niraMjanaisake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) muktirUpI aMganA ke samAgama ke hetu jo| bheda haiM AlocanA ke unheM jo bhavi jaankr|| nija AtamA meM lIna ho nita AtmaniSThita hI rheN| ho namana bAraMbAra unako jo sadA nijarata rheN||153|| muktirUpI aMganA (ramaNI) ke saMgama ke hetubhUta AlocanA ke ina cAra bhedoM ko jAnakara jo bhavyajIva nija AtmA meM sthiti ko prApta karatA hai; usa svAtmA meM lIna bhavyajIva ko namaskAra ho| isaprakAra isa chanda meM to mAtra una bhAvaliMgI munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai; jo bhagavAna AtmA ke Azraya se mukti ke kAraNarUpa AlocanA ke ina cAra bhedoM ko jAnakara samabhAvapUrvaka nija AtmA meM sthApita hote haiM / / 153|| aba AlocanA kA svarUpa kahate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) upadeza yaha jinadeva kA pariNAma ko samabhAva meN| sthApa kara nija AtamA ko dekhanA Alocanam / / 109|| jo jIva pariNAmoM ko samabhAva meM sthApita kara nija AtmA ko dekhatA hai; vaha Alocana hai tU aisA jinadeva kA upadeza jaano| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ AlocanA ke svIkAramAtra se paramasamatAbhAvanA kahI gaI hai| sahaja vairAgyarUpI amRtasAgara ke phenasamUha ke sapheda zobhAmaMDala kI vRddhi ke hetubhUta pUrNamAsI ke candramA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 269 nijabodhanilayaM kAraNaparamAtmAnaM niravazeSeNAntarmukhasvasvabhAvaniratasahajAvalokanena nirantaraM pazyati; kiM kRtvA ? pUrvaM nijapariNAmaM samatAvalaMbanaM kRtvA paramasaMyamIbhUtvA tiSThati; tadevAlocanAsvarUpamiti he ziSya tvaMjAnIhi paramajinanAthasyopadezAt ityAlocanAvikalpeSu prthmviklpo'ymiti| (sragdharA) AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalanilayaM cAtmanA pazyatItthaM / yo muktizrIvilAsAnatanusukhamayAn stokakAlena yAti / so'yaM vaMdyaH surezairyamadharatatibhiH khecarairbhUcarairvA taM vaMde sarvavaMdyaM sakalaguNanidhiM tadguNApekSayAham / / 154 / / samAna jo jIva sadA antarmukhAkAra, ati apUrva, niraMjana, nijabodha ke sthAnabhUta kAraNaparamAtmA ko sampUrNatayA antarmukha karake nijasvabhAvanirata sahaja avalokana dvArA apane pariNAmoM ko samatA meM rakhakara, paramasaMyamIrUpa se sthita rahakara dekhatA hai; yahI Alocana kA svarUpa hai| aisA, he ziSya ! tU parama jinanAtha ke upadeza se jaan| isaprakAra yaha AlocanA ke bhedoM meM pahalA bheda huaa|" dhyAna rahe, yaha AlocanA ke prathama bhedarUpa Alocana kA svarUpa spaSTa karanevAlI gAthA hai| ata: isameM AlocanA kA nahIM, Alocana kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| isa gAthA meM mukhyarUpa se yahI kahA gayA hai ki jaba yaha AtmA antaronmukha hokara kAraNaparamAtmArUpa apane AtmA kA avalokana karatA hai, AtmA kA anubhava karatA hai; taba usakA yaha avalokana hI nizcaya Alocana hai||109|| isake bAda TIkAkAra munirAja chaha chanda likhate haiM, jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jo AtamA ko svayaM meM avicalanilaya hI dekhtaa| vaha AtamA Anandamaya zivasaMganI sukha bhogatA || saMyatoM se indra cakrI aura vidyAdharoM se| bhI vaMdya guNabhaMDAra AtamarAma ko vaMdana karU~ ||154|| isaprakAra jo AtmA AtmA ko AtmA dvArA AtmA meM avicala AvAsavAlA dekhatA hai; vaha AtmA atIndriya Anandamaya muktilakSmI ke vilAsoM ko alpakAla meM prApta karatA hai| vaha AtmA devatAoM ke indroM se, vidyAdharoM se, bhUmigocariyoM aura saMyama dhAraNa karanevAloM kI paMktiyoM se vaMdanIya hotA hai| sabake dvArA vaMdanIya, sampUrNa guNoM ke bhaMDAra usa AtmA ko usameM vidyamAna guNoM kI apekSA se, abhilASA se maiM vaMdana karatA huuN|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ( maMdAkrAMtA ) AtmA spaSTaH paramayaminAM cittapaMkejamadhye jJAnajyotiHprahataduritadhvAntapuMjaH purANa: / so'tikrAnto bhavati bhavinAM vAGmanomArgamasmi - nnArAtIye paramapuruSe ko vidhi: ko niSedhaH / / 155 / / niyamasAra isa chanda meM atyanta bhaktibhAva se siddha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| kahA gayA hai jo bhagavAna AtmA AtmA ke dvArA AtmA ko AtmA meM hI rahanevAlA jAnatA hai, dekhatA hai; vaha AtmA alpakAla meM hI mukti kI prApti karatA hai, vahA~ prApta honevAle atIndriya Ananda ko bhogatA hai / atIndriya Ananda kA upabhoktA vaha bhagavAna AtmA indroM, narendroM, vidyAdharoM, bhUmigocarI rAjAoM; yahA~ taka ki saMyamI santoM ke saMghoM se bhI pUjA jAtA hai| sabhI se vaMdita una siddha bhagavAna ko maiM bhI siddhoM meM prApta honevAle guNoM ko prApta karane kI abhilASA se vaMdana karatA hU~ / / 154 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jagatajana ke mana-vacana se agocara jo AtamA / vaha jJAnajyoti pApatama nAzaka purAtana AtamA // jo parama saMyamijanoM ke nita citta paMkaja meM base / usakI kathA kyA kareM kyA na kareM hama nahiM jAnate || 155 // jo purANa puruSa bhagavAna AtmA utkRSTa saMyamI santoM ke cittakamala meM spaSTa hai aura jisane jJAnajyoti dvArA pApAndhakAra ke puMja kA nAza kiyA hai; vaha AtmA saMsArI jIvoM ke mana va vacana mArga se pAra hai, agocara hai| isa atyanta nikaTa paramapuruSa ke saMbaMdha meM hama kyA vidhi aura kyA niSedha kareM ? isa chanda meM purANa puruSa bhagavAna AtmA kI stuti kI gaI hai| kahA gayA hai ki vaha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA santoM ke citta kamala meM atyanta spaSTa hai| tAtparya yaha hai ki saMtagaNa usake svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnate haiN| vaha apane jJAnasvabhAva se mohAndhakAra kA nAzaka hai, ajJAnI janoM ke mana aura vacana ke jAla meM nahIM AtA, unake lie agocara hai / isaprakAra atyanta nikaTavartI paramapuruSa nijAtmA ke bAre meM hama kyA kaheM, kyA na kaheM; kucha samajha meM nahIM AtA; kyoMki vaha vidhi-niSedha ke vikalpoM se pAra hai / tAtparya yaha hai ki vaha kaisA hai aura kaisA nahIM hai; yaha vANI se kahe jAne yogya nahIM hai; apitu anubhavagamya hai /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra evamanena padyena vyavahArAlocanAprapaMcamupahasati kila paramajinayogIzvaraH / (pRthvI) jayatyanaghacinmayaM sahajatattvamuccairidaM vimuktasakalendriyaprakarajAtakolAhalam / nayAnayanikAyadUramapi yoginAM gocaraM sadA zivamayaM paraM paramadUramajJAninAm / / 156 / / ( maMdAkrAMtA zuddhAtmAnaM nijasukhasudhAvArdhimaJjantamenaM buddhvA bhavya: paramaguruta: zAzvataM zaM prayAti / tasmAduccairahamapi sadA bhAvayAmyatyapUrvaM bhedAbhAve kimapi sahajaM siddhibhUsaukhyazuddham / / 157 / / 271 isa chanda ke bAda TIkAkAra munirAja eka paMkti likhate haiM, jisakA bhAva yaha hai " isaprakAra isa padya ke dvArA paramajinayogIzvara ne ekaprakAra se vyavahAra AlocanA ke vistAra kA upahAsa kiyA hai, ha~sI ur3AI hai, nirarthakatA batAI hai|' ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki AtmAvalokana (AtmAnubhava) rUpa nizcaya AlocanA meM saba kucha samAhita hai; kyoMki mokSa kA hetu to vahI hai, vyavahAra AlocanA to zubhabhAvarUpa hone se baMdha kA hI kAraNa hai / ataH vaha upekSA karane yogya hI hai / / 155 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) indriyarava se mukta ara ajJAniyoM se dUra | anaya- anaya se dUra phira bhI yogiyoM ko gamya hai / sadA maMgalamaya sadA utkRSTa Atamatattva jo / vaha pApabhAvoM se rahita cetana sadA jayavaMta hai / / 156|| ajJAniyoM se atyanta dUra, sabhI indriyoM ke samUha se utpanna kolAhala se vimukta, sadA zivamaya jo utkRSTa Atmatattva hai; vaha naya- anaya ke samUha se dUra hone para bhI yogiyoM se gocara hai| pApoM se rahita caitanyamaya vaha sahajAtmatattva atyanta jayavaMta hai / isa chanda meM caitanyamaya sahajatattva ke jayavaMta hone kI ghoSaNA kI gaI hai| kahA gayA hai ki ajJAniyoM kI pakar3a se atyanta dUra, indriyoM ke kolAhala se mukta aura naya - anaya ke vikalpajAla meM na Ane para bhI yogiyoM ke anubhavajJAna meM sadA vidyamAna yaha anagha cinmaya sahajatattva sadA jayavaMta vartatA hai || 156 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 niyamasAra (vasaMtatilakA) nirmuktasaMganikaraM paramAtmatattvaM nirmoharUpamanaghaM parabhAvamuktam / saMbhAvayAmyahamidaM praNamAmi nityaM nirvANa-yoSida-tanadbhavasaMmadAya // 158 // cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) zrIparamaguruoM kI kRpA se bhavyajana isa loka meM| nija sukha sudhAsAgara nimajjita AtamA ko jAnakara|| nita prApta karate sahajasukha nirbheda dRSTivaMta ho| usa apUraba tattva ko maiM bhA rahA ati prIti se||157|| nijAtmA ke Azraya se utpanna sukharUpI amRta ke sAgara meM DubakI lagAte hae isa zuddhAtmA ko jAnakara bhavyajIva paramaguru ke sahayoga se zAzvata sukha ko prApta karate haiM; isalie bheda ke abhAva kI dRSTi se jo siddhi se utpanna sukha se zuddha hai ha aise sahaja tattva ko maiM bhI atyapUrva rIti se atyanta bhAtA huuN| isa chanda meM sahajatattva arthAt nija zuddhAtmA kI bhAvanA bhAI gaI hai| kahA gayA hai ki Ananda ke kanda, jJAna ke ghanapiNDa nija zuddhAtmA ke jJAna, zraddhAna evaM anuSThAna se ananta atIndriya Ananda kI prApti hotI hai; isalie maiM ukta sahajatattva kI anubhUti karane kI bhAvanA bhAtA hU~, kAmanA karatA huuN||157|| pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) saba grantha se nirgrantha zudha parabhAvadala se mukta hai| nirmoha hai niSpApa hai vaha parama Atamatattva hai|| nirvANavanitAjanyasukha ko prApta karane ke lie| usa tattva ko karatA namana nita bhAvanA bhI usI kI||158|| sabhI prakAra ke parigrahoM se mukta, nirmoharUpa, pApoM se rahita aura parabhAvoM se mukta paramAtmatattva ko; muktirUpI strI se utpanna honevAle atIndriyasukha kI prApti ke lie nitya namana karatA hU~, sambhAvanA karatA hU~, samyakrUpa se bhAtA huuN| isa chanda meM mukti prApta karane kI bhAvanA se paramAtmatattva kI saMbhAvanA kI gaI hai, use
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra vasaMtatilakA) tyaktvA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinnaM cinmAtramekamamalaM paribhAvayAmi / nityaM saMsArasAgarasamuttaraNAya nirmuktimArgamapi naumyavibhedamuktam / / 159 / / kammamahIruhamUlacchedasamattho sakIyapariNAmo / sAhINo samabhAvo AluMchaNamidi samuddiTTha / / 110 / / namana kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki aMtaraMga aura bahiraMga hna sabhI 24 parigrahoM se mukta, pApabhAvoM se rahita, parabhAvoM se bhinna, nirmohI paramAtmatattva ko; zivaramaNI ke ramaNa se prApta honevAle atIndriya Ananda kI bhAvanA se namana karatA hU~ aura unakI bhalI prakAra saMbhAvanA karatA huuN||158|| chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) bhinna jo nijabhAva se una vibhAvoM ko chor3akara / maiM karU~ nita cinmAtra nirmala AtamA kI bhAvanA | kara jor3akara maiM namana karatA mukti mAraga ko sadA / isa dukhamayI bhava- udadhi se basa pAra pAne ke lie || 159|| 273 nijabhAva se bhinna sabhIprakAra ke vibhAva bhAvoM ko chor3akara eka nirmala cinmAtra bhAva ko bhAtA hU~ / saMsAra sAgara se pAra utarane ke lie jinAgama meM bheda se rahita kahe gaye muktimArga ko bhI maiM nitya namana karatA hU~ / isa chanda meM nijabhAvarUpa cinmAtrabhAva kI bhAvanApUrvaka muktimArga ko namana kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki maiM nijabhAva se bhinna sabhIprakAra ke vibhAvabhAvoM se rahita nirmala cinmAtrabhAva kI bhAvanA bhAtA hU~ aura saMsArasAgara se pAra utarane ke lie abhedarUpa muktimArga ko bAraMbAra namana karatA hU~ / / 159 // vigata gAthA meM parama-AlocanA ke prathama bheda Alocana kI carcA kI gaI aura aba isa gAthA meM parama-AlocanA ke dUsare bheda AluMchana kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) karmataru kA mUla chedaka jIva kA pariNAma jo / samabhAva hai basa isalie hI use AluMchana kahA ||110||
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 niyamasAra karmamahIruhamUlacchedasamarthaH svakIyapariNAmaH / svAdhIna: samabhAva: AluJchanamiti samuddiSTam / / 110 / / paramabhAvasvarUpAkhyAnametat / bhavyasya pAriNAmikabhAvasvabhAvena paramasvabhAvaH audayikAdicaturNAM vibhAvasvabhAvAnAmagocara: sa paMcamabhAva: / ata evodayodIraNakSayakSayopazamavividhavikAravivarjitaH / ataH kAraNAdasyaikasya paramatvam itareSAM caturNAM vibhAvAnAmaparamatvam / nikhilakarmaviSavRkSamUlanirmUlanasamartha: trikAlanirAvaraNanijakAraNaparamAtmasvarUpazraddhAnapratipakSatIvramithyAtvakarmodayabalena kuddaSTerayaM paramabhAvaH sadA nizcayato vidyamAno'pyavidyamAna eva / nityanigodakSetrajJAnAmapi zuddhanizcayanayena sa paramabhAvaH abhavyatvapAriNAmika ityanenAbhidhAnena na saMbhavati / yathA meroradhobhAgasthitasuvarNarAzerapi suvarNatvaM, abhavyAnAmapi tathA paramasvabhAvatvaM; vastuniSThaM, na vyavahArayogyam / suddazAmatyAsannabhavyajIvAnAM saphalIbhUto'yaM paramabhAvaH sadA niraMjanatvAt; yataH sakalakarmarUpI vRkSa ke mUla (jar3a) ko chedane meM samartha samabhAvarUpa pariNAmako AluMcha kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha paramabhAva ke svarUpa kA kathana hai / bhavyajIvoM kA paramapAriNAmikabhAvarUpa svabhAva hone se jo paramasvabhAva hai; vaha paramasvabhAva audayikAdi cAra vibhAvasvabhAvoM se agocara hone se paMcamabhAva kahA jAtA hai| vaha paMcamabhAva udaya, udIraNA, kSaya, kSayopazama hna ina vividha vikAroM se rahita hai| isakAraNa se isa eka paMcamabhAva ko hI paramapanA hai, zeSa cAra vibhAvabhAva aparamabhAva haiM / samasta karmarUpI viSavRkSa ko mUla se ukhAr3a dene meM samartha vaha paramabhAva; trikAla nirAvaraNa nija kAraNaparamAtmA ke svarUpa kI zraddhA se pratipakSa (viruddha) tIvra mithyAtvakarma ke udaya ke kAraNa kudRSTiyoM ko, sadA vidyamAna hone para bhI nizcayanaya se avidyamAna hI hai / nityanigoda ke jIvoM ko bhI, vaha paramabhAva zuddhanizcayanaya se abhavyatvapAriNAmika nAma se saMbhava nahIM hai| jisaprakAra sumeru parvata ke adhobhAga meM sthita suvarNarAzi ko bhI svarNapanA hai; usIprakAra abhavyoM ko bhI paramasvabhAvapanA hai| dhyAna rahe vaha paramasvabhAva vastuniSTha hai, vyavahArayogya nahIM hai / tAtparya yaha hai ki jisaprakAra sumeru kI talahaTI meM vidyamAna sonA yadyapi vidyamAna hai; tathApi vaha kabhI upayoga meM nahIM lAyA jA sakatA; usIprakAra yadyapi abhavya ke bhI paramasvabhAva vidyamAna hai; tathApi usake Azraya se paryAya meM mukti prApta nahIM kI jA sakatI / sudRSTiyoM ko arthAt ati Asanna bhavyajIvoM ko yaha paramasvabhAva sadA niraMjanapane ke
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 275 karmaviSamaviSadrumapRthumUlanirmUlanasamarthatvAt nizcayaparamAlocanAvikalpasaMbhavAluMchanAbhidhAnam anena paramapaMcamabhAvena atyAsannabhavyajIvasya sidhyatIti / (maMdAkrAMtA) eko bhAva: sa jayati sadA paMcama: zuddhazuddhaH karmArAtisphuTitasahajAvasthayA saMsthito yH| mUlaM mukternikhilayaminAmAtmaniSThAparANAM ekAkAraH svarasavisarApUrNapuNyaH purANaH / / 160 / / kAraNa arthAt niraMjanarUpa se pratibhAsita hone ke kAraNa saphala huA hai; isakAraNa isa paramapaMcamabhAva dvArA ati-Asanna bhavyajIva ko nizcaya parama-AlocanA ke bhedarUpa utpanna honevAlA AluMchana nAma siddha hotA hai; kyoMki vaha paramabhAva samasta karmarUpI viSama viSavRkSa ke vizAla mUla (moTI jar3a) ko ukhAr3a dene meM samartha hai|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha batAyA gayA hai ki paramapAriNAmikabhAva ke Azraya se utpanna huA AtmAvalokana (AtmAnubhUti) rUpa paryAya hI AluMchana nAmaka AlocanA hai| yaha nizcaya AluMchanarUpa AlocanA kA svarUpa hai| paramapAriNAmikabhAvarUpa paramabhAva puNya-pAparUpa samasta karmarUpI viSavRkSa ko jar3amUla se ukhAr3a phekane meM samartha hai| yadyapi yaha paramabhAva mithyAdRSTiyoM ke bhI vidyamAna hai; tathApi avidyamAna jaisA hI hai; kyoMki usake hone kA lAbha unheM prApta nahIM hotaa| isa bAta ko yahA~ sumeru parvata kI talahaTI meM vidyamAna svarNarAzi ke udAharaNa ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| vidyamAna hone para bhI jisaprakAra ukta svarNa kA upayoga saMbhava nahIM hai; usIprakAra abhavyoM aura dUrAnudUrabhavyoM ke lie ukta paramabhAva kA upayoga saMbhava nahIM hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki nityanigoda ke jIvoM ko bhI, vaha paramabhAva zuddhanizcayanaya se abhavyatvapAriNAmikabhAva nAma se saMbhava nahIM hai hna TIkA meM samAgata isa kathana kA bhAva khyAla meM nahIM AyA / ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki yadyapi paramabhAva sabhI jIvoM ke pAyA jAtA hai aura vaha paramabhAva paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| isakAraNa paramazuddhanizcayanaya se vyavahAranaya ke viSayabhUta abhavyatvapAriNAmikabhAva ko paramabhAva nahIM kahA jA sakatA; kyoMki abhavyatvarUpapAriNAmikabhAva ke Azraya se samyagdarzanAdi kI utpatti saMbhava nahIM hai|||110|| isake bAda TIkAkAra do chaMda likhate haiN| jinameM se pahale chaMda kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta ) haiM AtmaniSThA parAyaNa jo mUla unakI mukti kA / jo sahajavasthArUpa puNya-pApa ekAkAra hai| jo zuddha hai nita zuddha evaM svarasa se bharapUra hai| jayavaMta paMcamabhAva vaha jo AtmA kA nUra hai||160||
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 maMdAkrAMtA ) AsaMsArAdakhila - janatA - tIvramohodayAtsA mattA nityaM smaravazagatA svAtmakAryapramugdhA / jJAnajyotirdhavalitakakumbhamaMDalaM zuddhabhAvaM mohAbhAvAtsphuTitasahajAvasthameSA prayAti / / 161 / / karma se dUrI ke kAraNa pragaTa sahajAvasthArUpa vidyamAna hai, AtmaniSTha sabhI munirAjoM kI mukti kA mUla hai, ekAkAra hai, nijarasa ke vistAra se bharapUra hone ke kAraNa pavitra hai, sanAtana purANa puruSa hai; vaha zuddha-zuddha eka paMcamabhAva sadA jayavaMta hai / isa chanda meM sadA jayavanta paMcamabhAva kA mAhAtmya batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki yaha paramapAriNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva AtmaniSTha munirAjoM kI mukti kA mUla hai, paramapavitra hai, ekAkAra hai, anAdi-ananta sanAtana satya hai / aisA yaha eka zuddha-zuddha paMcamaparamabhAva sadA jayavaMta hai| dhyAna rahe yahA~ paramapaMcamabhAva kI zuddhatA para vizeSa vajana DAlane ke lie zuddha pada kA prayoga do bAra kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yaha paramabhAva svabhAva se to zuddha hai hI, paryAya kI zuddhatA kA bhI ekamAtra AzrayabhUta kAraNa hai / / 160 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai niyamasAra ( harigIta ) isa jagatajana kI jJAnajyoti are kAla anAdi se / re mohavaza madamatta evaM mUDha hai nijakArya meM / nirmoha to vaha jJAnajyoti prApta kara zudhabhAva ko / ujjvala kare saba ora se taba sahajavasthA prApta ho / 161 // anAdi saMsAra se samasta janasamUha kI tIvra moha ke udaya ke kAraNa jo jJAnajyoti niraMtara matta hai, kAma ke vaza hai aura nijakArya meM vizeSarUpa se mugdha hai, mUDha hai; vahI jJAnajyoti moha ke abhAva se usa zuddhabhAva ko prApta karatI hai ki jisa zuddhabhAva ne sabhI dizAoM ko ujjvala kiyA hai aura sahajAvasthA prApta kI hai| ukta chanda meM jJAnajyoti kI mahimA batAI gaI hai| kahA gayA hai ki moha ke sadbhAva meM anAdikAla se samasta saMsArIjIvoM kI jo jJAnajyoti matta ho rahI thI, kAma ke vaza ho rahI thI; vahI jyoti moha ke abhAva meM zuddhabhAva ko pragaTa karatI huI sabhI dizAoM ko ujjvala karatI hai aura sahajAvasthA ko prApta karatI hai| jJAnajyoti kA samyagjJAna ke rUpa sphurAyamAna honA hI AluMchana hai, AluMchana nAma kI AlocanA hai, nizcaya AlocanA hai / / 161 / /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra kammAdo appANaM bhiNNaM bhAvei vimalaguNaNilayaM / majjhatthabhAvaNAe viyaDIkaraNaM ti viNNeyaM / / 111 / / karmaNa: AtmAnaM bhinnaM bhAvayati vimalaguNanilayam / madhyasthabhAvanAyAmavikRtikaraNamii vijJeyam / / 111 / / 277 iha hi zuddhopayogino jIvasya pariNativizeSaH proktaH / yaH pApATavIpAvako dravyabhAvanokarmabhyaH sakAzAd bhinnamAtmAnaM sahajaguNa (nilayaM madhyasthabhAvanAyAM bhAvayati tasyAvikRtikaraNa) abhidhAnaparamAlocanAyAH svarUpamastyeveti / vigata do gAthAoM meM paramAlocanA ke AraMbhika do bheda Alocana evaM AluMchana kI kramaza: carcA kii| aba isa gAthA meM tIsare bheda avikRtikaraNa kI carcA karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) nirmalaguNoM kA nilaya Atama karma se bhina jIva ko / bhAtA sadA jo AtamA avikRtikaraNa vaha jAnanA / / 111 / / jo madhyasthabhAvanA meM karma se bhinna, vimalaguNoM ke AvAsarUpa apane AtmA ko bhAtA hai; usa jIva ko avikRtikaraNa jAnanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ zuddhopayogI jIva kI pariNati vizeSa kA kathana hai / pAparUpI aTavI ko jalAne ke lie agni ke samAna jo jIva; dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se bhinna; sahajaguNoM ke AvAsa nija AtmA ko mAdhyasthabhAva se bhAtA hai; usa jIva ko avikRtikaraNa nAmaka parama-AlocanA kA svarUpa vartatA hI hai / " parama-AlocanA ke avikRtikaraNa nAmaka bheda kI carcA karanevAlI isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki pAparUpI bhayAnaka jaMgala ko jalAne meM samartha yaha AtmA; jaba dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se bhinna evaM sahaja guNoM ke AvAsa isa bhagavAna AtmA ko madhyastha bhAva se bhAtA hai, usakI ArAdhanA karatA hai; taba vaha ArAdhaka AtmA avikRtikaraNasvarUpa hI haihra aisA jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki ukta AtmA avikRtikaraNa nAmaka AlocanA karanevAlA hai, paramAlocaka hai||111|| isake bAda TIkAkAra munirAja nau chanda likhate haiM; jisameM pahale aura dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 niyamasAra (maMdAkrAMtA) AtmA bhinno bhavati satataM dravyanokarmarAzeranta:zuddhaH zamadamaguNAmbhojinIrAjahaMsaH / mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti so'yaM nityAnaMdAdyanupamaguNazciccamatkAramUrtiH / / 162 / / akSayyAntarguNamaNigaNa: zuddhabhAvAmRtAmbhorAzau nityaM vizadavizade kSAlitAMhaH kalaMkaH / zuddhAtmA yaH prahatakaraNagrAmakolAhalAtmA jJAnajyoti:pratihatatamovRttiruccaizcakAsti / / 163 / / ( harigIta) are anta:zuddha zama-damaguNakamalanI haMsa jo| Ananda guNa bharapUra karmoM se sadA hai bhinna jo|| caitanyamUrti anUpa nita chor3e na jJAnasvabhAva ko| vaha AtmA na grahe kiMcit kisI bhI parabhAva ko||162|| are nirmalabhAva amRta udadhi meM DubakI lgaa| dhoye haiM pApakalaMka evaM zAnta kolAhala kiyA | indriyoM se janya akSaya alakha guNamaya aatmaa| resvayaM antaryoti se tama nAza jagamaga ho rahA / / 163|| dravyakarma aura nokarma ke samUha se sadA bhinna, anta:zuddha, zama-dama Adi guNarUpI kamalaniyoM kA rAjahaMsa, nityAnaMdAdi anupama guNoMvAlA aura caitanyacamatkAra kI mUrtihna aisA yaha AtmA moha ke abhAva ke kAraNa sabhI prakAra ke sabhI parabhAvoM ko grahaNa hI nahIM krtaa| jisane atyanta nirmala zuddhabhAvarUpI amRta ke samudra meM pApakalaMkoM ko dho DAlA hai aura indriyasamUha ke kolAhala ko naSTa kara diyA hai tathA jo akSaya antaraMga guNa maNiyoM kA samUha hai; vaha zuddha AtmA jJAnajyoti dvArA aMdhakAradazA kA nAza karake atyanta prakAzamAna ho rahA hai| ukta donoM chandoM meM bhagavAna AtmA ke hI gIta gAye gaye haiN| pahale chanda meM AtmA ko zama-dama Adi guNarUpI kamalaniyoM kA rAjahaMsa kahA gayA hai| jisaprakAra mAnasarovara jaise sarovaroM meM khilanevAlI kamalaniyoM ke sAtha vahA~ rahanevAlA rAjahaMsa krIr3AyeM karatA rahatA hai;
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 279 (vasaMtatilakA) saMsAraghorasahajAdibhireva raudrai duHkhAdibhiH pratidinaM pritpymaane| loke zamAmRtamayImiha tAM himAnIM yAyAdayaM munipati: samatAprasAdAt / / 164 / / usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svayaM meM hI jo zama-dama Adi guNarUpI kamalanI haiM; unake sAtha krIr3A karatA hai| yahA~ AtmA ke dravyasvabhAva ko sarovara, usameM rahanevAle guNoM ko kamalanI aura vartamAna nirmala paryAya ko rAjahaMsa ke sthAna para rakhA gayA hai| tAtparya yaha hai ki nirmala paryAya ke dhanI jJAnIjana apane AtmA meM vidyamAna guNoM ke sAtha hI keli kiyA karate haiN| unheM bAhara nikalane kI AvazyakatA hI nahIM pdd'tii| yahA~ maiM ApakA dhyAna eka bAta kI ora vizeSa khIMcanA cAhatA hU~ ki yahA~ 'zamadamaguNAmbhojanI' pada hai, jisakA artha zama-dama guNarUpI kamalanI hI ho sakatA hai, kamala nhiiN| haMsa kA kamala ke sAtha krIr3A karane ke sthAna para kamalanI ke sAtha krIr3A kI bAta hI adhika upayukta lagatI hai| pahale chanda meM bAhara nikalane kI AvazyakatA nahIM par3atI; kyoMki atIndriya Ananda kI sabhI sAmagrI andara vidyamAna hai hna yaha kahA hai aura dUsare chanda meM svayaM svayaM meM hI prakAzita hotA rahatA hai hna yaha kahA hai| tAtparya yaha hai ki use prakAzita hone ke lie bhI para kI AvazyakatA nahIM hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA svayaM meM hI paripUrNa hai, use anya kI koI AvazyakatA nhiiN| yahA~ prazna ho sakatA hai ki jaba Apane kamalanI artha kiyA hI hai to phira isa spaSTIkaraNa kI kyA AvazyakatA hai ? __are bhAI ! abataka zamadamaguNAmbhojanI kA artha zama-damaguNarUpI kamala kiyA jAtA rahA hai| ambhoja kA artha hotA hai kamala / jisakI utpatti aMbha mAne jala meM ho, vaha ambhoja / ambhoja kA strI liMga ambhojanI huaa| isaprakAra ambhojanI kA artha kamalanI hotA hai / / 162-163 / / tIsare aura cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) are sahaja hI ghora duHkha saMsAra ghora meN| pratidina tapate jIva anaMte ghora duHkhoM se|| kintu munijana to nita samatA ke prasAda se| are zamAmRta hima kI zItalatA pAte haiN||164||
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 niyamasAra (vasaMtatilakA) muktaH kadApi na hi yAti vibhAvakAyaM taddhetubhUta-sukRtAsukRta-praNAzAt / tasmAdahaM sukRtaduSkRtakarmajAlaM __muktvA mumukSupathamekamiha vrajAmi / / 165 / / (anuSTubh ) prapadye'haM sadAzuddhamAtmAnaM bodhavigraham / bhavamUrtimimAM tyaktvA pudgalaskandhabandhurAm / / 166 / / (rolA) re vibhAvatana mukta jIva to kabhI na paate| ___ kyoMki unhoMne sukRta-duSkRta nAza kiye haiN|| isIlie to sukRta-duSkRta karmajAla taja| are jA rahA hU~ mumukSuoM ke mAraga meM ||165 / / ghora saMsAra meM sahaja hI honevAle bhayaMkara duHkhoM se pratidina paritapta honevAle isa loka meM munirAja samatAbhAva ke prasAda se samatArUpI amRtamayI barpha ke Dhera jaisI ThaMDaka arthAt zAnti prApta karate haiN| muktajIva vibhAvarUpa kAya (zarIra) ko kabhI prApta nahIM hote; kyoMki unhoMne zarIra saMyoga ke hetubhUta sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) kA nAza kara diyA hai| isalie aba maiM sukRta aura duSkRta karmajAla ko chor3akara eka mumukSumArga meM jAtA huuN| ukta donoM chandoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yadyapi isa apAra ghora saMsAra meM ananta jIva AkulatArUpI bhaTTI meM niraMtara jala rahe haiM, ananta duHkha bhoga rahe haiM; tathApi munijana to samatAbhAva ke prasAda se samatArUpI amRta ke barphIle giri para virAjamAna haiM aura anaMta zItalatA kA anubhava kara rahe haiM, sukha-zAnti meM lIna haiN| sabhI prakAra ke sukRta aura duSkRtoM se mukta siddha jIva kabhI bhI vibhAvabhAvarUpa kAyA meM praveza nahIM karate, isalie maiM bhI aba sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) ke karmajAla ko chor3akara mumukSu mArga meM jAtA huuN| jisa niSkarma vItarAgI mArga para mumukSu loga calate haiM; maiM bhI usI mArga ko aMgIkAra karatA huuN||164-165|| pA~caveM aura chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra ( anuSTubh ) anAdimamasaMsArarogasyAgadamuttaptam / zubhAzubhavinirmuktazuddhacaitanyabhAvanA / / 167 / / ( mAlinI ) atha vividhavikalpaM paMcasaMsAramUlaM zubhamazubhasukarma prasphuTaM tadviditvA / bhavamaraNavimuktaM paMcamuktipradaM yaM tamahamabhinamAmi pratyahaM bhAvayAmi / / 168 / / (dohA) asthira pudgalavaMdha tana taja bhavamUrata jAna | sadA zuddha jo jJAnatana pAyA Atama rAma || 166|| zudha cetana kI bhAvanA rahita zubhAzubhabhAva / auSadhi hai bhava roga kI vItarAgamaya bhAva || 167 // 281 paudgalika skaMdhoM se nirmita yaha asthira zarIra bhava kI mUrti hai, mUrtimAna saMsAra hai| ise chor3akara maiM jJAnazarIrI sadA zuddha bhagavAna AtmA kA Azraya grahaNa karatA hU~ / zubhAzubhabhAvoM se rahita zuddhacaitanya kI bhAvanA mere anAdi saMsAra roga kI utkRSTa auSadhi hai / ukta chandoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki saMsAra kI sAkSAt mUrti yaha zarIra paudgalika skandhoM se banA huA hai, isalie asthira hai; ise chor3akara maiM jJAnazarI sadA zuddha bhagavAna AtmA kI zaraNa meM jAtA hU~; kyoMki mere isa anAdi saMsAra roga kI ekamAtra acUka auSadhi zubhAzubhabhAvoM se rahita eka zuddha caitanya bhAvanA hI hai / / 166-167 / / sAtaveM, AThaveM aura nauveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( rolA ) are paMcaparivartanavAle bhava ke kAraNa / vividha vikalpoMvAle zubha ara azubha karma haiM / are jAnakara aisA janama-maraNa se virahita / mukti pradAtA zuddhatama ko namana karU~ maiM / / 168 / / vividha vikalpoM vAlA zubhAzubha karma; dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva hna ina pA~ca parivartanoMvAle saMsAra kA mUla kAraNa hai hra aisA jAnakara janma-maraNa se rahita aura pA~ca
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 niyamasAra (mAlinI) atha sulalitavAcAM satyavAcAmapItthaM na viSayamidamAtmajyotirAdyantazUnyam / tadapi guruvacobhiH prApya yaH zuddhadRSTiH sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 169 / / jayati sahajateja:prAstarAgAndhakAro manasi munivarANAM gocaraH zuddhazuddhaH / viSayasukharatAnAM durlabhaH sarvadAyaM paramasukhasamudraH zuddhabodho'stanidraH / / 170 / / prakAra kI mukti denevAle zuddhAtmA ko maiM namana karatA hU~ aura pratidina use bhAtA hU~, usakI bhAvanA karatA huuN| (rolA) yadyapi Adi-anta se virahita Atamajyoti / satya aura samadhara vANI kA viSaya nahIM hai| phira bhI guruvacanoM se Atamajyoti prApta kr| samyagdRSTi jIva muktivadhu vallabha hote||169|| are rAgatama sahajateja se nAza kiyA hai| munimanagocara zuddha zuddha unake mana bstaa|| viSayI jIvoM ko durlabha jo sukha samudra hai| zuddha jJAnamaya zuddhAtama jayavaMta vartatA ||170|| isaprakAra Adi-anta se rahita yaha Atmajyoti; samadhura aura satya vANI kA bhI viSaya nahIM hai; tathApi guru ke vacanoM dvArA usa Atmajyoti ko prApta karake jo zuddhadRSTivAlA hotA hai, vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| jisane sahaja teja se rAgarUpI aMdhakAra kA nAza kiyA hai, jo zuddha-zuddha hai, jo munivaroM ko gocara hai, unake mana meM vAsa karatA hai, jo viSaya-sukha meM lIna jIvoM ko sarvadA durlabha hai, jo paramasukha kA samudra hai, jo zuddhajJAna hai tathA jisane nidrA kA nAza kiyA hai, vaha zuddhAtmA jayavaMta hai| ukta tInoM chandoM meM zuddhAtmA aura usakI ArAdhanA karanevAloM ke gIta gAye haiN| prathama chanda meM kahA gayA hai ki saMsAra ke mUla kAraNa zubhAzubhabhAva haiN| isalie maiM janma-maraNa kA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 283 madamANamAyalohavivajjiyabhAvo dubhAvasuddhi tti / parikahiyaM bhavvANaM loyAloyappadarisIhiM / / 112 / / madamAnamAyAlobhavivarjitabhAvastu bhAvazuddhiriti / parikathito bhavyAnAM lokAlokapradarzibhiH / / 112 / / bhAvazuddhayabhidhAnaparamAlocanAsvarUpapratipAdanadvAreNa zuddhanizcayAlocanAdhikAropasaMhAropanyAso'yam / tIvracAritramohodayabalena puMvedAbhidhAnanokaSAyavilAso madaH / atra madazabdena madana: kAmapariNAmaH ityarthaH / caturasaMdarbhagarbhIkRtavaidarbhakavitvena AdeyanAmakarmodaye sati sakalajanapUjyatayA, mAtRpitRsambandhakulajAtivizuddhyA vA, zatasahasrakoTiabhAva karane ke lie zuddhAtmA kI ArAdhanA karatA hU~, usakI bhAvanA bhAtA hU~, usakA dhyAna karatA huuN| dUsare chanda meM kahA gayA hai ki yadyapi yaha bhagavAna AtmA vANI kI pakar3a meM nahIM AtA; tathApi gurUpadeza se Atmajyoti ko prApta karanevAlA muktiramA kA varaNa karatA hai| isIprakAra tIsare chanda meM rAgAndhakAra kA nAzaka, munijanoM ke mana kA vAsI, paramasukha ke sAgara AtmA ke jayavaMta hone kI bhAvanA bhAI hai||168-170|| vigata gAthAoM meM parama-AlocanA ke Alocana, AluMchana aura avikRtikaraNa hna ina bhedoM kI carcA kI gaI hai; aba isa gAthA meM cauthA bheda bhAvazuddhi kI carcA karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) madamAnamAyAlobha virahita bhAva ko jinamArga meN| bhAvazuddhi kahA loka-alokadarzI deva ne||112|| mada, mAna, mAyA aura lobha rahita bhAva bhAvazaddhi hai ta aisA bhavyoM se lokAloka ko dekhanevAloM ne kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha bhAvazuddhi nAmaka parama-AlocanA ke svarUpa dvArA zuddha-nizcaya AlocanA adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| tIvra cAritramoha ke udaya ke kAraNa puruSaveda nAmaka nokaSAya kA vilAsa mada hai| yahA~ mada kA artha madana arthAt kAmavilAsa hai| vaidarbhI rIti meM kiye gaye caturavacanaracanAvAle kavitva ke kAraNa, Adeya nAmaka nAmakarma kA udaya hone para samasta janoM dvArA pUjyatvapane se; mAtA-pitA saMbaMdhI kula-jAti kI vizuddhi
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 niyamasAra bhaTAbhidhAnapradhAnabrahmacaryavratopArjitanirupamabalena ca, dAnAdizubhakarmopArjitasaMpatvRddhivilAsena athavA buddhitapovaikurvaNauSadharasabalAkSINaddhibhiH saptabhirvA, kamanIyakAminIlocanAnandena vapurlAvaNyarasavisareNa vA AtmAhaMkAro mAnaH / guptapApato mAyA / yuktasthale dhanavyayAbhAvo lobhaH, nizcayena nikhilaparigrahaparityAgalakSaNaniraMjananijaparamAtmatattvaparigrahAt anyat paramANumAtradravyasvIkAro lobhaH / ebhizcaturbhirvA bhAvaiH parimuktaHzuddhabhAva eva bhAvaza pradarzibhiH paramavItarAgasukhAmRtapAnaparitRptairbhagavaddhirarhadbhirabhihita iti / (mAlinI) atha jinapatimArgAlocanAbhedajAlaM parihRtaparabhAvo bhavyalokaH samantAt / tadakhilamavalokya svasvarUpaMca buddhvA sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 171 / / se; brahmacarya vrata dvArA upArjita zatasahastrakoTibhaTa subhaTa samAna nirupama bala se; dAnAdi zubhakarma dvArA upArjita sampatti kI vRddhi ke vilAsa se; buddhi, bala, vikriyA, auSadhi, rasa, bala aura akSINa hna ina sAta RddhiyoM se athavA sundara kAmaniyoM ke locana ko Ananda prApta karAnevAle zarIra lAvaNya rasa ke vistAra se honevAlA Atma-ahaMkAra mAna hai| gupta pApa se mAyA hotI hai| yogya sthAna para dhana vyaya nahIM karanA lobha hai| nizcaya se samasta parigraha kA parityAga jisakA lakSaNa hai ha aise niraMjana nija paramAtmatattva ke parigraha se anya paramANumAtra dravya kA svIkAra lobha hai| ina cAroM bhAvoM se rahita zuddhabhAva hI bhAvazuddhi hai hna aisA bhavyajIvoM ko; lokAlokadarzI paramavItarAga sukharUpI amRta ke pIne se tRpta arahaMta bhagavAnoM ne kahA hai|" ___ isa gAthA aura isakI TIkA meM bhAvazuddhi nAmaka parama-AlocanA kA svarUpa spaSTa karate hue mAtra yahI kahA gayA hai ki mada, mAna, mAyA aura lobha rahita pariNAma hI bhAvazuddhi hai| TIkA meM mada, mAna, mAyA aura lobha kA svarUpa ukta prakaraNa ke saMdarbha meM spaSTa kiyA gayA hai| yahA~ kAma-vAsanA ko mada kahA gayA hai| mAna kA svarUpa spaSTa karate huechaha bindu rakhe gaye haiN| pUjyatva, kula-jAti saMbaMdhI vizuddhi, subhaTapanA, sampatti, RddhiyA~ aura zArIrika sundaratA ke kAraNa honevAle abhimAna ko mAna kahA hai| isIprakAra vyavahAranaya se yogyasthAna meM dhana vyaya ke abhAva ko aura nizcayanaya se nija zuddhAtmA ko chor3akara anya paramANumAtra paradravya ke svIkAra ko lobha kahA gayA hai||112|| 1. zata sahastra mAne eka lAkha aura koTi mAne karor3a hra isaprakAra eka lAkha karor3a yoddhAoM ke barAbara bala dhAraNa karanevAle ko zatasahastrakoTibhaTa kahate haiN|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 285 (vasaMtatilakA) AlocanA satatazuddhanayAtmikA yA nirmuktimArgaphaladAyaminAmajasram / zuddhAtmatattva-niyatA-caraNAnurUpA syAtsaMyatasya mama sA kila kAmadhenuH / / 172 / / isa parama-AlocanA adhikAra kI antima gAthA kI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja nau chanda likhate haiM, jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) jinavara kathita AlocanA ke bheda saba pahicAna kr| bhavya ke zraddheya jJAyakabhAva ko bhI jAnakara|| jo bhavya chor3e sarvata: parabhAva ko para jaankr| ho vahI vallabha paramazrI kA paramapada ko prApta kara ||171|| jo bhavyaloka jinendra bhagavAna ke mArga meM kahe gaye AlocanA ke samasta bhedajAla ko dekhakara tathA nijasvarUpa ko jAnakara sarva ora se parabhAvoM ko chor3atA hU~; vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| isa chanda meM samyak AlocanA kA phala mukti kI prApti honA batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki jo bhavyajIva jainamArga meM batAye gaye AlocanA kA svarUpa bhalIbhA~ti jAnatA hai aura tadanusAra parabhAvoM ko chor3atA hai; vaha mukti prApta karatA hai||171|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) saMyamadhArI santoM ko phala muktimaargkaa| jo detI hai aura svayaM ke Atmatattva meN|| niyata AcaraNa ke anurUpa aacrnnvaalii| vaha AlocanA mere mana ko kAmadhenu ho||172|| jo AlocanA saMyamI santoM ko nirantara mokSamArga kA phala denevAlI hai, zuddha Atmatattva meM niyata AcaraNa ke anurUpa hai, nirantara zuddhanayAtmaka hai; vaha AlocanA mujha saMyamI ko vastutaH kAmadhenurUpa ho| isa chanda meM TIkAkAra manirAja padmaprabhamaladhArideva yaha bhAvanA vyakta karate haiM ki jo AlocanA Atmatattva ke anurUpa AcaraNavAlI hai, mokSamArga kA phala denevAlI hai; vaha zuddhanayAtmaka AlocanA mujha saMyamI ko kAmadhena jaisI phala denevAlI ho|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ( zAlinI ) zuddhaM tattvaM buddhalokatrayaM yad buddhvA buddhvA nirvikalpaM mumukSuH / tatsiddhyarthaM zuddhazIlaM caritvA siddhiM yAyAt siddhisImantinIzaH / / 173 / / ( sragdharA ) sAnandaM tattvamajjajjinamunihRdayAmbhojakiMjalkamadhye nirvyAbAdhaM vizuddhaM smarazaragahanAnIkadAvAgnirUpam / zuddhajJAna- pradIpa - prahata - yamimanogeha - ghorAndhakAraM tadvande sAdhuvandyaM jananajalanidhau laMghane yAnapAtram / / 174 / / dhyAna rahe jisaprakAra loka meM cintAmaNiratna ko cintAoM ko haranevAlA, kalpavRkSa ko icchAnusAra phala denevAlA mAnA jAtA hai; usIprakAra kAmadhenu gAya ko sabhI kAmanAyeM pUrI karanevAlA mAnA gayA hai / / 172 // tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) tIna loka ke jJAyaka nirvikalpa tattva ko / mumukSu jAna usI kI siddhi ke lie / / zuddha zIla Acare rame nija Atama meM nita / niyamasAra siddhi prApta kara muktivadhu ke svAmI hote // 173 // mumukSu jIva tIna loka ko jAnanevAle zuddha nirvikalpatattva ko bhalIbhA~ti bAraMbAra jAnakara, usakI siddhi ke lie zuddha zIla kA AcaraNa karake siddhirUpI strI kA svAmI hotA hai, siddhi ko prApta karatA hai| isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJasvabhAvI bhagavAna AtmA kA jJAna, zraddhAna aura usI meM lInatArUpa cAritra hI mukti kA mArga hai, mokSa prApta karane kA saccA upAya hai / / 173 / / cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( rolA ) Atmatattva meM magna munijanoM ke mana meM jo / vaha vizuddha nirbAdha jJAnadIpaka nija Atama || munimanata kA nAzaka naukA bhavasAgara kI / sAdhujanoM se vaMdya tattva ko vaMdana karatA || 174||
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra 287 (hariNI) abhinavamidaM pApaM yAyA: samagradhiyo'pi ye vidadhati paraM brUmaH kiM te tapasvina eva hi / hRdi vilasitaM zuddhaM jJAnaM ca piMDamanuttamaM padamidamaho jJAtvA bhUyo'pi yAnti sarAgatAm / / 175 / / jo Atmatattva Atmatattva meM magna munirAjoM ke hRdayakamala kI kezara meM Ananda sahita virAjamAna hai, bAdhA rahita hai, vizuddha hai, kAmabANoM kI gahana senA ko jalA dene meM dAvAgni ke samAna hai aura jisane zuddha jJAnarUpa dIpaka dvArA muniyoM ke manarUpI ghara ke ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai; jo sAdhuoM dvArA vaMdanIya aura janma-maraNarUpI bhavasAgara ko pAra karane meM nAva ke samAna hai; usa zuddha Atmatattva ko maiM vaMdana karatA huuN| ___ isaprakAra Atmatattva kI mahimA ke pratipAdaka isa chanda meM munijanoM ke hRdayakamala meM virAjamAna usa Atmatattva ko vizuddha aura bAdhArahita batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki vaha Atmatattva kAmabANoM kI gahana senA ko jalA dene meM dAvAgni ke samAna hai| muniyoM ke mana ke aMdhakAra ko nAza karanevAlA vaha tattva sAdhujanoM se bhI vaMdanIya hai, abhinandanIya hai, saMsAra samadra se pAra hone ke lie nAva ke samAna hai| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki maiM bhI usa zuddha Atmatattva kI vaMdanA karatA huuN||174|| pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) buddhimAna hone para bhI kyA koI tapasvI / aisA kaha sakatA ki karo tuma naye paapko| are kheda Azcarya zaddha Atama ko jaane| phira bhI aisA kahe samajha ke bAhara hai yaha / / 175|| hama pUchate haiM ki kyA ve vAstava meM tapasvI haiM; jo samagrarUpa se buddhimAna hone para bhI dUsaroM se yaha kahate haiM ki tuma isa naye pApa ko kro| Azcarya hai, kheda hai ki ve hRdaya meM vilasita zuddhajJAnarUpa aura sarvottama piNDarUpa isa pada ko jAnate hue bhI sarAgatA ko prApta hote haiN| ___TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa bAta para Azcarya hI vyakta kara rahe haiM, kheda pragaTa kara rahe haiN| ho sakatA hai ki unake samaya meM kucha aise loga rahe hoM; jo isaprakAra kI anargala bAteM karate hoN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 niyamasAra (hariNI) jayati sahajaM tattvaM tattveSu nityamanAkulaM satatasulabhaM bhAsvatsamyagdRzAM samatAlayam / paramakalayA sArdhaM vRddhaM pravRddhaguNairnijaiH sphuTitasahajAvasthaM lInaM mahimni nije'nizam / / 176 / / sahajaparamaM tattvaM tattveSu saptasu nirmalaM sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNaM zivam / vizadavizadaM nityaM bAhyaprapaMcaparAGmukhaM kimapi manasAM vAcAM dUraM munerapi tannumaH / / 177 / / kabhI-kabhI aura kahIM-kahIM aisA kahate loga to Aja bhI mila jAte haiM ki yadi tuma pApa ke samAna puNya ko tyAgane yogya kahoge to phira hama yA to puNya kArya karanA bhI chor3a deMge yA phira jisaprakAra puNya kA upadeza karate haiM, usIprakAra pApa kA upadeza karane lgeNge| unase kahate haiM ki upadeza to sadA hI Upara caDhane kA hI diyA jAtA hai. nIce girane kA nhiiN| ata: puNya ko chor3ane ke upadeza se pApa karane kA upadeza dene kA bhAva grahaNa karanA to ThIka nahIM hai| ho sakatA hai ki isIprakAra kI koI pravRtti usa samaya rahI ho, jisake kAraNa TIkAkAra munirAja ko isaprakAra kA chaMda likhane kA bhAva AyA ho / jo bhI ho, para zuddhajJAnaghana sarvottama Atmatattva ke jAnakAra to isaprakAra kI sarAgatA ko prApta nahIM ho sakate / / 175 / / chaThaveM aura sAtaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA) saba tattvoM meM sahaja tattva nija Atama hI hai| sadA anAkula satat sulabha nija Atama hI hai| paramakalA sampanna pragaTa ghara samatA kA jo| nija mahimArata Atmatattva jayavaMta sadA hai||176|| sAta tattva meM pramukha sahaja sampUrNa vimala hai| nirAvaraNa ziva vizada nitya atyaMta amala hai|| use namana jo ati dUra muni-mana-vacanoM se| parapaMcoM se vilaga Atma Ananda magana hai||177|| tattvoM meM vaha sahaja Atmatattva sadA jayavanta hai; jo sadA anAkula hai, nirantara sulabha hai, prakAzamAna hai, samyagdRSTiyoM ko samatA kA ghara hai, paramakalA sahita vikasita, nijaguNoM se
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAlocanAdhikAra ( drutavilaMbita) jayati zAMtarasAmRtavAridhipratidinodayacAruhimadyutiH / atulabodhadivAkaradIdhitiprahatamohatamassasamitirjinaH / / 178 / / vijitajanmajarAmRtisaMcayaH prahatadAruNarAgakadambakaH / aghamahAtimiravajrabhAnumAnjayati yaH paramAtmapadasthitaH / / 179 / / praphullita hai aura jisakI sahaja avasthA sphuTita hai, pragaTa hai aura jo nirantara nija mahimA meM lIna hai| 289 sAta tattvoM meM vaha sahaja paramatattva nirmala hai, sampUrNata: vimala jJAna kA ghara hai, nirAvaraNa hai, ziva hai, vizada - vizada hai arthAt atyanta spaSTa hai, nitya hai, bAhya prapaMcoM se aura munijanoM ko bhI mana va vANI se ati dUra hai; use hama namana karate haiN| parAGgamukha hai isaprakAra ina do chaMdoM meM bhagavAna AtmA ko satata jayavaMta batAte hue namaskAra kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki apanA yaha bhagavAna AtmA sadA anAkula hai, niraMtara sulabha hai, prakAzamAna hai, samatA kA ghara hai, paramakalA sahita vikasita hai, pragaTa hai aura nija mahimArata hai / yaha paramatattva atyanta nirmala hai, nirAvaraNa hai, ziva hai, vizada hai, nitya hai, bAhya prapaMcoM se parAGgamukha hai aura munijanoM kI vANI aura mana se bhI ati dUra hai| aise jayavaMta paramatattva ko hama namana karate haiM / / 176 - 177 / / AThaveM aura nauveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) are zAntarasarUpI amRta ke sAgara ko / nitya ullasita karane ko tuma pUrNacanda ho / mohatimira ke nAzaka dinakara bhI to tuma ho / jina nija meM lIna sadA jayavaMta jagata meM / / 178 / / ve jinendra jayavanta paramapada meM sthita jo / jinane jarA janama-maraNa ko jIta liyA hai / are pApatama ke nAzaka ne rAga-dveSa kA / nirmUlana kara pUrNa mUla se hanana kiyA hai / / 179|| jo zAntarasarUpI amRta ke sAgara ko uchAlane ke lie pratidina udita honevAle sundara candramA ke samAna haiM aura jinhoMne atulanIya jJAnarUpI sUrya kI kiraNoM se mohAndhakAra ko nAza kiyA hai; ve jinendra bhagavAna jayavaMta haiM /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 niyamasAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau paramAlocanAdhikAraH saptamaH zrutaskandhaH / jisane janma - jarA-mRtyu ke samUha ko jIta liyA hai, dAruNa rAga ke samUha kA hanana kara diyA hai, jo pAparUpI mahAndhakAra ke samUha ko nAza karane ke lie sUrya ke samAna haiM aura paramAtmapada meM sthita haiM; ve jinendra jayavaMta haiM / ukta donoM chandoM meM se prathama chanda meM jinendra bhagavAna kI upamA candramA aura sUrya se dI kahA gayA hai ki bhagavan ! Apa zAnta rasarUpI amRta ke sAgara ko ullasita karane ke lie candramA ke samAna ho aura mohAndhakAra ke nAza ke lie jJAnarUpI sUrya ho / dUsare chaMda meM kahA gayA hai ki janma, jarA aura mRtyu ko jItanevAle, bhayaMkara rAgadveSa ke nAzaka, pAparUpI aMdhakAra ke nAzaka sUrya aura paramapada meM sthita jinendradeva jayavaMta haiM / / 178-179 / / paramAlocanAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai " isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramAlocanAdhikAra nAmaka sAtavA~ zrutaskandha samApta huA / " yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM paramAlocanAdhikAra nAmaka sAtavA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai / ... eka hI bhUmikA ke jJAniyoM ke saMyogoM aura saMyogIbhAvoM meM mahAna aMtara ho sakatA hai / kahA~ kSAyika samyagdRSTi saudharma indra aura kahA~ sarvArthasiddhi ke kSAyika samyagdRSTi ahamindra / saudharma indra to janmakalyANaka meM Akara nAbhirAya ke darabAra meM tANDava nRtya karatA hai aura sarvArthasiddhi ke ahamindra dIkSAkalyANaka, jJAnakalyANaka aura mokSakalyANaka meM bhI nahIM Ate, divyadhvani sunane taka nahIM aate| saMyoga aura saMyogIbhAvoM meM mahAn antara hone para bhI donoM kI bhUmikA eka hI haiM, eka sI hI hai| ataH saMyogIbhAvoM ke AdhAra para rAga yA vairAgya kA nirNaya karanA ucita nahIM hai, jJAnI - ajJAnI kA nirNaya bhI saMyoga aura saMyogIbhAvoM ke AdhAra para nahIM kiyA jA sktaa| hna paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, pRSTha-39
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra (gAthA 113 se gAthA 127 taka) athAkhiladravyabhAvanokarmasaMnyAsahetubhUtazuddhanizcayaprAyazcittAdhikAraH kathyate / vadasamidisIlasaMjamapariNAmo karaNaNiggaho bhaavo| so havadi pAyachittaM aNavarayaM ceva kAyavvo // 113 / / vratasamitizIlasaMyamapariNAma: karaNanigraho bhaavH|| sa bhavati prAyazcittam anavarataM caiva karttavyaH / / 113 / / nizcayaprAyazcittasvarUpAkhyAnametat / paMcamahAvratapaMcasamitizIlasakalendriya vAGmana:kAyasaMyamapariNAma: paMcendriyanirodhazca sa khalu pariNativizeSaH, prAya: prAcuryeNa nirvikAraM vigata sAta adhikAroM meM kramaza: jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna aura parama-AlocanA kI carcA huii| aba isa AThaveM adhikAra meM zuddhanizcayaprAyazcitta kI carcA karate haiN| __isa adhikAra kI pahalI aura niyamasAra kI 113vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue tAtparyavRtti TIkA meM likhate haiM hra "aba samasta dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarma ke saMnyAsa ke hetubhUta zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra kahA jAtA hai|" gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) jo zIla saMyama vrata samiti ara karaNa nigrahabhAva haiN| satat karane yogya ve saba bhAva hI prAyazcitta haiN|113|| vrata, samiti, zIla aura saMyamarUpa pariNAma tathA indriyanigraharUpa bhAva prAyazcitta hai aura vaha prAyazcitta niraMtara kartavya hai, karane yogya kArya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha nizcayaprAyazcitta ke svarUpa kA kathana hai| pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, zIla aura sabhI indriyoM ke tathA mana-vacana-kAya ke saMyamarUpa pariNAma evaM paMcendriya ke nirodharUpa pariNati vizeSa prAyazcitta hai| prAyaH pracurarUpa se nirvikAra citta hI prAyazcitta hai|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 cittaM prAyazcittam / anavarataM cAntarmukhAkAraparamasamAdhiyuktena paramajinayogIzcareNa pApATavIpAvakena paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheNa sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNinA paramAgamamakaraMdaniSyandimukhapadmaprabheNa kartavya iti / (maMdAkrAMtA ) prAyazcittaM bhavati satataM svAtmaciMtA munInAM muktiM yAntisvasukharatayastena nirdhUtapApA: / anyA ciMtA yadi ca yaminAM te vimUDhAH smarArttAH pApA: pApaM vidadhati muhuH kiM punazcitrametat / / 180 / / niyamasAra antarmukhAkAra paramasamAdhi se yukta, paramajinayogIzvara, pAparUpI aTavI ko jalAne ke lie agni ke samAna, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigraha ke dhArI, sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi samAna aura paramAgamarUpI makaraMda (puSpa rasa) jharate hue mukhavAle padmaprabha ko yaha nirantara karane yogya hai, karttavya hai / " ukta gAthA aura usakI TIkA meM paMca mahAvrata, pA~ca samiti, zIla aura indriyoM ke tathA mana-vacana-kAya ke saMyamarUpa pariNAmoM tathA paMcendriyoM ke nirodharUpa pariNati ko prAyazcitta kahA hai / yahA~ mahAvratAdi meM zubhabhAvarUpa mahAvratAdi ko na lekara vItarAgabhAvarUpa mahAvratAdi ko lenA cAhie; kyoMki nizcayaprAyazcitta vItarAgabhAvarUpa hI hotA hai / TIkA ke uttarArddha meM TIkAkAra munirAja ne nizcayaprAyazcittadhArI munirAja kI jo prazaMsA kI hai, vaha paramavItarAgI munirAjoM ke samyak svarUpa kA hI nirUpaNa hai| usake sAtha svayaM ke nAma ko jor3a dene se aisA lagatA hai ki munirAja svayaM kI prazaMsA kara rahe haiM; parantu ve apane bahAne parama vItarAgI bhAvaliMgI sacce munirAjoM ke svarUpa kA hI varNana kara rahe haiN| unake ukta kathana ko AtmazlAghA ke rUpa meM na dekhakara AtmavizvAsa ke rUpa meM hI dekhA jAnA cAhie / 'mere mukha se paramAgama kA makaraMda jharatA hai' hra yaha kathana na kevala unake adhyAtmaprema ko pradarzita karatA hai; apitu unake adhyAtma ke prati samarpaNa bhAva ko bhI siddha karatA hai / / 113 / / isake uparAMta TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) munijanoM ke citta meM jo svAtmA kA nirantara / ho rahA hai cintavana basa yahI prAyazcitta hai | ve santa pAveM mukti para jo anya cintAmUDha hoM / kAmArtta ve munirAja bA~dhe pApa kyA Azcarya hai ? // 180 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 293 kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe NiggahaNaM / pAyacchittaM bhaNidaM NiyaguNaciMtA ya nnicchydo||114|| krodhAdisvakIyabhAvakSayaprabhRtibhAvanAyAM nirgrhnnm| prAyazcittaM bhaNitaM nijaguNaciMtA ca nizcayataH / / 114 / / ___ munirAjoM ke citta meM niraMtara honevAlA svAtmA kA cintavana hI prAyazcitta hai| nijasukha meM rativAle ve munirAja ukta prAyazcitta ke dvArA pApoM ko dhokara mukti prApta karate haiN| yadi munirAjoM ko apane AtmA ke atirikta anya cintA ho, anya padArthoM kA hI cintavana ho; to ve vimUDha, kAmAta evaM pApI munirAja puna: pApa ko utpanna karate haiM hna isameM kyA Azcarya hai ? isa chanda meM atyanta sarala bhASA meM yaha bAta hI kahI gaI hai ki santoM ke citta meM nirantara honevAlA AtmaciMtana hI prAyazcitta hai aura ve munirAja ukta prAyazcitta ke bala para puNyapAparUpa vikArI bhAvoM ko dhokara mukti prApta karate haiN| isase viparIta bAta yaha hai ki munipada dhAraNa karake bhI yadi koI munirAja Atmacintana chor3akara anya cintAoM meM hI ulajhe rahe to ve tattva ke saMbaMdha meM mUDha hI haiM, laukika vAcchAoM se dukhI haiM; isaprakAra eka taraha se puNya-pAparUpa vikAroM meM lipta hone se pApa kA hI baMdha karate haiM; ata: saMsAra meM hI bhaTakeMge, unheM mukti kI prApti honA saMbhava nahIM hai| yadi aisA hotA hai to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai| yahA~ citta meM eka bAta AtI hai ki bhale hI kucha bhI kyoM na ho, para munirAjoM ke lie vimUDha, kAmAta aura pApI kahanA kucha ThIka nahIM lagatA; para kyA kareM, mUla chanda meM hI ukta zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| ata: anuvAda karanevAle isameM kyA kara sakate haiM ? hamArA kahanA to yahI hai ki mUla bAta to yahI hai ki jo loga Atmacintana chor3akara para kI cintA meM magna rahate haiM, ve muktimArga se cyuta haiM; unheM mukti kI prApti saMbhava nahIM hai / / 180 / / vigata gAthA meM nizcaya prAyazcitta kI carcA karake aba isa gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) prAyazcitta krodhAdi ke kSaya Adi kI sdbhaavnaa| ara nijaguNoM kA cintavana yaha niyatanaya kA hai kathana ||114|| krodha Adi svakIya vikArI bhAvoM ke kSayAdika kI bhAvanA meM rahanA aura nijaguNoM kA cintavana karate rahanA hI nizcaya se prAyazcitta kahA gayA hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 niyamasAra iha hi sakalakarmanirmUlanasamarthanizcayaprAyazcittamuktam / krodhAdinikhilamoharAgadveSavibhAvasvabhAvakSayakAraNanijakAraNaparamAtmasvabhAvanAyAM satyAM nisargavRttyA prAyazcittamabhihitam athavA paramAtmaguNAtmakazuddhAntastattvasvarUpasahajajJAnAdisahajaguNaciMtA prAyazcittaM bhvtiiti| (zAlinI) prAyazcittamuktamuccairmunInAM kAmakrodhAdyanyabhAvakSaye ca / kiMcasvasya jJAnasabhAvanA vA santojAnantyedAtmapravAde / / 181 / / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ sampUrNa karmoM ko jar3a se ukhAr3a dene meM samartha nizcayaprAyazcitta kA svarUpa kahA gayA hai| krodhAdika samasta moha-rAga-dveSarUpa vibhAvabhAvoM ke kSaya ke kAraNabhUta nijakAraNaparamAtmA ke svabhAva kI bhAvanA hone para sahajapariNati ke hone ke kAraNa prAyazcitta kahA gayA hai athavA paramAtmA ke guNAtmaka zuddha anta:tattvarUpa svarUpa ke sahaja jJAnAdika sahaja guNa kA cintavana honA prAyazcitta hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki nija guNoM kA cintavana aura krodhAdi vikArI bhAvoM ke kSaya, kSayopazama aura upazama karane kI bhAvanA rakhanA athavA krodhAdi bhAvoM ke kSaya, kSayopazama upazamarUpa se pariNamita honA hI nizcaya prAyazcitta hai||114|| isake bAda TIkAkAra manirAja eka chaMda likhate haiN| jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (rolA) kAmakrodha Adika jitane bhI anya bhAva haiN| unake kSaya kI athavA apane jJAnabhAva kii| prabala bhAvanA hI ko prAyazcitta kahA hai| AtmapravAda pUrva ke jJAyaka saMtagaNoM ne ||181|| santoM ne AtmapravAda nAmaka pUrva ke AdhAra se aisA jAnA hai aura kahA bhI hai ki munirAjoM ko kAmakrodhAdi anya bhAvoM ke kSaya kI athavA apane jJAna kI ugra saMbhAvanA, samyakbhAvanA hI prAyazcitta hai| ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki AtmapravAda nAmaka pUrva meM samAgata prAyazcitta kI carcA meM yaha kahA gayA hai ki kAma, krodha Adi vikArIbhAvoM ke kSaya, kSayopazama aura upazama karane kI ugra bhAvanA ke sAtha-sAtha jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA kA samyak jJAna, zraddhAna aura dhyAna hI nizcaya prAyazcitta hai||181||
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 295 kohaM khamayA mANaM samaddaveNajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa ya lohaM jayadi khu e cahuvihakasAe / / 115 / / krodhaM kSamayA mAnaM svamArdavena Arjavena mAyAM ca / saMtoSeNa ca lobhaM jayati khalu caturvidhakaSAyAn / / 115 / / catuSkaSAyavijayopAyasvarUpAkhyAnametat / jaghanyamadhyamottamabhedAtkSamAstisro bhavanti / akAraNAdapriyavAdino mithyAdRSTerakAraNena mAM trAsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuNyeneti prathamA kSamA / akAraNena saMtrAsakarasya tADanavadhAdipariNAmo'sti, ayaM cApagato matsukRteneti dvitIyA kSamA / vadhe satyamUrtasya paramabrahmarUpiNo mamApakArahAniriti paramasamarasIbhAvasthitiruttamA kSamA / AbhiH kSamAbhiH krodhakaSAyaM jitvA, mAnakaSAyaM mArdavena ca, mAyAkaSAyaM cArjaveNa, paramatattvalAbhasantoSeNa lobhakaSAyaM ceti / vigata gAthA meM kahA gayA hai ki kAmakrodhAdi bhAvoM ke kSaya karane saMbaMdhI jJAna bhAvanA hI prAyazcitta hai aura aba isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki ve krodhAdi kaise jIte jAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) ve kaSAyoM ko jItate uttamakSamA se krodha ko / mAna mAyA lobha jIte mRdu sarala saMtoSa se ||115 / / krodha ko kSamA se, mAna ko svayaM ke mArdava se, mAyA ko Arjava se aura lobha ko saMtoSa se hra cAra prakAra kI kaSAyoM ko yogIjana isaprakAra jItate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha cAra kaSAyoM ko jItane ke upAya ke svarUpa kA vyAkhyAna hai / jaghanya, madhyama aura uttama ke bheda se kSamA tIna prakAra kI hotI hai| akAraNa apriya bolanevAle mithyAdRSTiyoM ke dvArA akAraNa hI mujhe takalIpha pahu~cAne kA jo prayAsa huA hai; vaha mere puNyodaya se dUra huA hai hra aisA socakara kSamA karanA prathama (jaghanya ) kSamA hai / akAraNa trAsa denevAle ko mujhe tAr3ana karane yA merA vadha (hatyA) karane kA jo bhAva vartatA hai, vaha mere sukRta (puNya) se dUra huA hai hra aisA socakara kSamA karanA dvitIya (madhyama) kSamA hai / merA vadha hone se amUrta paramabrahmarUpa mujhe kucha bhI hAni nahIM hotI hra aisA samajhakara paramasamarasIbhAva meM sthita rahanA uttama kSamA hai I ina tIna prakAroM dvArA krodha ko jItakara, mArdavabhAva dvArA mAna kaSAya ko, ArjavabhAva se mAyA kaSAya ko aura paramatattva kI prAptirUpa saMtoSa se lobha kaSAya ko yogIjana jItate haiN|"
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 niyamasAra vasaMtatilajAbaddhayA tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhiH hna (vasaMtatilakA) cittasthamapyanavabuddhya hareNa jADyAt kruddhvA bahiH kimapi dgdhmnNgbuddhyaa| ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthAM krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH / / 60 / / ukta gAthA kI TIkA meM TIkAkAra munirAja kSamA ko tIna rUpoM meM prastuta karate haiM hna jaghanya, madhyama aura uttama / yadyapi ukta tInoM prakAra kI kSamA samyagdRSTi jJAniyoM meM hI pAI jAtI hai; tathApi unameM jo antara spaSTa kiyA gayA hai; usa para jaba dhyAna dete haiM to yaha bAta spaSTa hotI hai ki yaha antara mAtra isa bAta kA hai ki kina paristhitiyoM meM kisa prakAra ke cintana se ukta kSamAbhAva pragaTa huA hai| jaba koI ajJAnI kisI jJAnI ko akAraNa trAsa dene lagatA hai to jJAnI socatA hai ki yaha trAsa to mere puNyodaya se dUra huA hai yA hogaa| isaprakAra ke cintana ke AdhAra para jo kSamA bhAva pragaTa hotA hai; vaha jaghanya uttamakSamA hai| isIprakAra jaba vaha trAsa akAraNa hI tAr3ana-mArana kI sImA taka pahu~ca jAtA hai, taba bhI jaba jJAnI usIprakAra ke cintana se zAnta rahatA hai, kSamAbhAva dhAraNa kiye rahatA hai to vaha kSamA madhyama kSamA hai| kintu jaba usIprakAra kI paristhitiyoM meM vaha yaha socatA hai ki jAna se mAra dene para bhI paramabrahmasvarUpa amUrta AtmA kI arthAt merI koI hAni nahIM hotii| jo jJAnI isaprakAra ke cintana ke AdhAra para samatAbhAva banAye rakhatA hai, samarasI bhAva meM sthita rahatA hai; taba usa jJAnI ke uttama kSamA hotI hai||115|| isake bAda tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhiH hna tathA zrI guNabhadra svAmI dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara cAroM kaSAyoM ke pariNAma saMbaMdhI AtmAnuzAsana graMtha ke cAra chanda prastuta karate haiM; jinameM krodha se utpanna honevAlI hAni ko pradarzita karanevAle pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) are hRdaya meM kAmabhAva ke hone para bhii| __ krodhita hokara kisI puruSa ko kAma smjhkr| jalA diyA ho mahAdeva ne phira bhI vihvala | krodhabhAva se nahIM huI hai kisakI hAni ?||60|| 1. guNabhadrasvAmI : AtmAnuzAsana, chanda 216
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra (vasaMtatilakA) cakraM vihAya nijadakSiNabAhusaMsthaM yatprAvrajannanu tadaiva sa tena mucyet / klezaM tamApa kila bAhubalI cirAya mAno manAgapi hatiM mahatI karoti / / 61 // 297 kAmavAsanA apane citta meM vidyamAna hone para bhI apanI jar3abuddhi ke kAraNa use na pahicAna kara zaMkara ne kruddha hokara bAhya meM kisI vyakti ko kAmadeva samajha kara jalA diyA aura hRdaya meM sthita kAmavAsanA se vihvala ho utthe| isIlie kahA hai ki krodha ke udaya se kise kAryahAni nahIM hotI ? tAtparya yaha hai ki krodhiyoM ke kAma to bigar3ate hI haiN| ukta chanda meM krodha kaSAya se honevAlI hAni kI carcA karake krodha na karane kI preraNA dI gaI hai| apanI bAta ko bala pradAna karane ke lie mahAdeva dvArA kAmadeva ko jalAne saMbaMdhI lokaprasiddha ghaTanA kA udAharaNa diyA gayA hai / loka meM yaha bAta prasiddha hai ki kAmadeva kI kuceSTA se krodhita hokara zaMkara mahAdeva ne apane mAthe para tIsarA netra kholakara usase nikalI huI bhayaMkara jvAlA se kAmadeva ko bhasma kara diyA thaa| aisA hone para bhI usake bAda mahAdeva ko kAmabhAva se vihvala hote dekhA gayA / ata: yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jaba svayaM kAmabhAva se pIr3ita rahe to phira kAma ko jalAne se kyA lAbha huA ? krodhita hone kA kyA pariNAma huA ? are bhAI krodha se to sabhI kI hAni hI hotI hai, lAbha nahIM // 60 // mAna kaSAya se honevAle doSoM kA nirUpaka dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra (vIra) are hastagata cakraratna ko bAhubalI ne tyAga diyA / yadi na hotA mAna unheM to muktiramA tatkSaNa varate // kintu mAna ke kAraNa hI ve eka barasa taka khar3e rahe / isase hotA siddha tanika sA mAna aparimita dukha detA / 61 / / apane dAhine hAtha meM samAgata cakra ko chor3akara jaba bAhubalI ne dIkSA lI thI, yadi mAna kaSAya nahIM hotI to ve usI samaya mukti prApta kara lete; kintu ve mAna kaSAya ke kAraNa cirakAla taka kleza ko prApta hue| isase siddha hotA hai ki thor3A bhI mAna bahuta hAni karatA hai / 1. guNabhadrasvAmI : AtmAnuzAsana, chanda 217
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 niyamasAra ( anuSTubh ) bheyaM mAyAmahAganmithyAghanatamomayAt / yasmin lInA na lakSyante krodhAdiviSamAhayaH / / 62 / / (hariNI) vanacarabhayAddhAvana daivAllatAkulavAladhi: kila jaDatayA lolovAlavraje'vicalaM sthitH| bata sa camarastena prANairapi praviyojitaH pariNatatRSAM prAyeNaivaMvidhA hi vipattayaH / / 63 // ukta chanda meM bAhubalI munirAja ke udAharaNa ke mAdhyama se yaha siddha kiyA gayA hai ki thor3A-sA bhI mAna cirakAla taka duHkha bhogane ko bAdhya kara detA hai||61|| mAyA kaSAya se honevAle doSoM kA nirUpaka tIsare chaMda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (vIra) are dekhanA sahaja nahIM krodhAdi bhayaMkara sAMpoM ko| kyoMki ve saba chipe hue haiM mAyArUpI gauM meN|| mithyAtama hai ghora bhayaMkara Darate rahanA hI samacita / yaha saba mAyA kI mahimA hai bacake rahanA hI samucita ||62|| jisa mAyArUpI gaDDhe meM chipe krodhAdi bhayaMkara sAMpoM ko dekhanA sahaja nahIM hai; mithyAtvarUpI ghora aMdhakAravAle usa mAyArUpI mahAna gaDDhe se Darate rahanA yogya hai| isa chanda meM mAyA kaSAya ko mithyAtvarUpI ghora aMdhakAravAlA gaDDhA (gata) batAyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki usa mAyArUpI gaDDhe meM krodhAdi kaSAyarUpI bhayaMkara viSaile sAMpa chuperahate haiN| vaha mAyA krodhAdika kaSAyoMrUpI sAMpoM kA ghara hai; ata: mAyA kaSAya se sAvadhAna rahanA atyanta Avazyaka hai||62|| lobha kaSAya ke doSoM kA nirUpaka cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIra) vanacara bhaya se bhAga rahI para ulajhI pU~cha latAoM meN| daivayoga se camara gAya vaha mugdha pU~cha ke bAloM meM / / khar3I rahI vaha vahIM mAra DAlA vanacara ne use vhiiN| isaprakAra kI vikaTa vipatti milatI sabhI lobhiyoM ko||63|| 1. guNabhadrasvAmI : AtmAnuzAsana, chanda 221 2. vahI, chanda 223
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 299 tathA hi hna (AryA) kSamayA krodhakaSAyaM mAnakaSAyaM ca mArdavenaiva / mAyAmArjavalAbhAllobhakaSAyaM ca zaucato jayatu / / 182 / / vana meM rahanevAle zikArI bhIla Adi manuSya aura zera Adi mAMsAhArI pazuoM ke bhaya se bhAgatI huI gAya kI pUMcha durbhAgya se kAMToMvAlI latA meM ulajha jAne para jar3atA ke kAraNa bAloM ke gucche ke prati lobha ke vaza vaha gAya vahIM khar3I raha gaI aura are re usa gAya ko vanacara dvArA mAra DAlA gyaa| tAtparya yaha hai ki bAloM ke gucche ke lobha meM gAya ne prANa gaMvA diye| jo loga lobha, lAlaca aura tRSNA ke vaza haiM, unakI aisI hI durdazA hotI hai, una para aisI hI vipattiyA~ AtI rahatI haiN|| vana meM rahanevAlI nIla gAyoM meM kucha gAyoM kI pU~cha ca~varoM jaisI hotI hai, unakI pU~cha meM sundaratama bAloM ke gucche hote haiN| bAloM ke una gucchoM se ca~vara banAye jAte haiN| isIkAraNa una gAyoM ko camarI gAya kahA jAtA hai| mAMsAhArI jaMgalI jAnavara aura bhIla Adi zikArI unake pIche par3e rahate haiN| ve becArI unake bhaya se Akula-vyAkula hokara yahA~-vahA~ bhAgatI rahatI haiN| aisI hI eka gAya, jisake pIche vanacara zikArI lage hue the; jAna bacAkara bhAga rahI thii| usakI pU~cha ke bAla kisI jhAr3I meM ulajha gye| yadi vaha cAhatI to una bAloM kI paravAha kiye binA bhAga sakatI thI; kintu apane sundaratama bAloM ke moha meM vaha vahIM khar3I rahI aura zikAriyoM kI zikAra ho gii| vanavAsI santoM ko aisI ghaTanAyeM dekhane ko prAya: pratidina milatI rahatI haiN| ata: AcAryadeva ne ukta ghaTanA ke mAdhyama se lobha kaSAya kI dukhamayatA ko spaSTa kiyA hai| unakA kahanA yaha hai ki yaha bAta kisI eka gAya kI nahIM hai| sabhI lobhiyoM kI prAyaH aisI hI durdazA hotI hai| ata: lobha kaSAya jitanI jaldI chor3a dI jAve, utanA hI acchA hai| isaprakAra yahA~ TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva ne AcArya guNabhadra ke AtmAnuzAsana meM samAgata cAra kaSAyoM kI nirarthakatA batAnevAle chandoM meM se cAra kaSAya saMbaMdhI cAra chanda prastuta kara diye haiM; jo atyanta upayogI aura prasaMgAnurUpa haiN||63|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi likhakara eka chanda svayaM bhI likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (soraThA) kSamAbhAva se krodha, mAna mArdava bhAva se| jIto mAyA-lobha Arjava evaM zauca se ||182 / /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 niyamasAra ukkiTTho jo bohoNANaM tasseva appaNo cittaM / jo dharai muNI NiccaM pAyacchittaM have tassa / / 116 / / utkRSTo yo bodho jJAnaM tasyaivAtmanazcittam / yo dharati munirnityaM prAyazcittaM bhavettasya / / 116 / / atra zuddhajJAnasvIkAravataH prAyazcittamityuktam / utkRSTo yo viziSTadharmaH sa hi paramabodha: ityarthaH / bodhojJAnaM cittamityanarthAntaram / ata eva tasyaiva paramadharmiNo jIvasya prAyaHprakarSaNa cittaM / ya: paramasaMyamI nityaM tAdRzaM cittaM dhatte, tasya khalu nizcayaprAyazcittaM bhvtiiti| krodha kaSAya ko kSamA se, mAna kaSAya ko mArdava se, mAyA kaSAya ko Arjava se aura lobha kaSAya ko zauca se jiito| isa chanda meM cAroM kaSAyoM ke jItane kI bAta kahI hai| kahA hai ki krodha ko kSamA se, mAna ko mArdava se, mAyA ko Arjava se aura lobha ko zaucadharma se jItanA caahie||18|| vigata gAthA meM cAroM kaSAyoM ko jItane kA upAya batAkara aba isa gAthA meM kahate haiM ki zuddhajJAna ko svIkAra karanevAle ko prAyazcitta hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) utkRSTa nija avabodha athavA jJAna athavA citta jo| vaha citta jo dhAraNa kare vaha saMta hI prAyazcitta hai||116|| jo munirAja anaMtadharmavAle usa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kA utkRSTabodha, jJAna athavA citta ko nitya dhAraNa karate haiM; una munirAja ko prAyazcitta hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ zuddhajJAna ko svIkAra karanevAle ko prAyazcitta hai ha aisA kahA hai| jo vizeSa dharma utkRSTa hai, vastuta: vahI paramabodha hai ha aisA artha hai / bodha, jJAna aura citta alaga-alaga padArtha nahIM haiM, eka hI haiN| aisA hone se hI usa paramadharmI jIva ko prAyazcitta hai arthAt utkRSTarUpa se citta hai, jJAna hai| jo paramasaMyamI isaprakAra ke citta ko dhAraNa karatA hai, use vastutaH nizcayaprAyazcitta hotA hai|" ukta gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utkRSTa jJAna kA nAma hI citta hai; kyoMki jJAna, bodha aura citta ekArthavAcI hI haiN| prAyaH zabda utkRSTatA kA sUcaka hai; isaprakAra utkRSTa jJAna hI prAyazcitta hai| yahI kAraNa hai ki utkRSTajJAna ko dhAraNa karanevAle paramasaMyamI santoM ke hI nizcaya-prAyazcitta hotA hai||116||
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha nizcayaprAyazcittAdhikAra ( zAlinI ) ya: zuddhAtmajJAnasaMbhAvanAtmA prAyazcittamatra cAstyeva tasya / nirdhUtAMhaH saMhatiM taM munIndraM vande nityaM tadguNaprAptaye'ham / / 183 / / kiMbahuNA bhaNiNa duvaratavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchittaM jANaha aNeyakammANa khayaheU / / 117 / / kiMbahunA bhaNitena tu varatapazcaraNaM maharSINAM sarvam / prAyazcittaM jAnIAnekakarmaNAM kssyhetuH||117|| 301 isake bAda TIkAkAra eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) zuddhAtmA ke jJAna kI saMbhAvanA jisa saMta meM / Atmarata usa santa ko to nitya prAyazcitta hai / dho diye saba pApa ara nija meM rame jo saMta nita / guNoM ko prApta karane ke lie || 183 || isa loka meM jo munirAja zuddhAtmajJAna kI samyak bhAvanA rakhate haiM; una munirAja ko prAyazcitta hai hI / jinhoMne pApasamUha ko dho DAlA hai, una munirAja ko unameM upalabdha guNoM kI prApti hetu maiM namaskAra karatA hU~ / isa kalaza meM do bAteM kahI gaI haiN| prathama to yaha ki jo vItarAgI saMta zuddhAtmajJAna kI samyak bhAvanA rakhate haiM; unake prAyazcitta sadA hI hai aura dUsarI bAta yaha ki una jaise guNa mujhe bhI prApta ho jAveM hna isa bhAvanA se sampUrNa pApa bhAvoM se rahita bhAvaliMgI santoM ko maiM namaskAra karatA huuN||183|| vigata gAthA meM 'AtmajJAna evaM AtmadhyAna hI prAyazcitta hai' hna yaha kahane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki muniyoM kA tapazcaraNa hI prAyazcitta hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) karmakSaya kA hetu jo hai RSigaNoM kA tapacaraNa / vaha pUrNa prAyazcitta hai isase adhika hama kyA kaheM // 117 // adhika kahane se kyA lAbha hai ? itanA kahanA hI paryApta hai ki aneka karmoM ke kSaya kA hetu jo maharSiyoM kA tapazcaraNa hai, usa sabhI ko prAyazcitta jAno /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 niyamasAra iha hi paramatapazcaraNanirataparamajinayogIzvarANAM nizcayaprAyazcittam / evaM samastAcaraNAnAM paramAcaraNamityuktam / bahubhirasatpralApairalamalam / punaH sarvaM nizcayavyavahArAtmakaparamatapazcaraNAtmakaM paramajinayoginAmAsaMsArapratibaddhadravyabhAvakarmaNAM niravazeSeNa vinAzakAraNaM zuddhanizcayaprAyazcittamiti he ziSya tvaM jAnIhi / (drutavilambita) anazanAditapazcaraNAtmakaM sahajazuddhacidAtmavidAmidam / sahajabodhakalAparigocaraM sahajatattvamaghakSayakAraNam / / 184 // isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ paramatapazcaraNa meM lIna paramajinayogIzvaroM ko nizcayaprAyazcitta hai| isaprakAra nizcayaprAyazcitta hI samasta AcaraNoM meM parama AcaraNa hai ha aisA kahA hai| bahuta asat pralApoM se basa hoo, basa hoo| nizcaya-vyavahAra svarUpa paramatapazcaraNAtmaka, paramajinayogiyoM ko anAdi saMsAra se baMdhe hue dravya-bhAvakarmoM ke sampUrNa vinAza kA kAraNa, ekamAtra zuddhanizcayaprAyazcitta hai hna isaprakAra he ziSya tU jaan|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki adhika vistAra meM jAne se kyA lAbha hai aura eka hI bAta bAra-bAra duharAne se bhI kyA upalabdha honevAlA hai? samajhane kI bAta to ekamAtra yahI hai ki muni-avasthA meM honevAlI tIna kaSAya ke abhAvarUpa vItarAgapariNati aura zuddhopayogarUpadharma hI nizcayaprAyazcitta hai||117|| isake bAda TIkAkAra munirAja pA~ca chanda likhate haiN| unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) anazanAdi tapacaraNamaya aura jJAna se gamya | aghakSayakAraNa tattvanija sahajazuddhacaitanya ||184|| anazanAdi tapazcaraNAtmaka sahaja zuddha caitanyasvarUpa ko jAnane vAloM ko sahaja jJAnakalA ke gocara sahajatattvarUpa bhagavAna AtmA puNya-pApa ke kSaya kA kAraNa hai| dhyAna rahe yahA~ agha zabda kA prayoga puNya aura pApa ha donoM ke artha meM kiyA gayA hai; kyoMki zuddhAtmA ke dhyAnarUpa nizcayaprAyazcitta puNya aura pApa ha donoM kA nAza karanevAlA hai| jisaprakAra ka kA artha pRthvI, kha kA artha AkAza hotA hai; usIprakAra gha kA artha bhagavAna AtmA hotA hai / gha arthAt bhagavAna AtmA kI virAdhanA kA jo bhI kAraNa bane, vaha sabhI agha haiN| cUMki puNya aura pApa donoM hI AtmA ke virAdhaka bhAva haiM; ata: ve donoM hI agha haiN| yadyapi sAmAnya loka meM agha zabda kA artha pApa kiyA jAtA hai; tathApi adhyAtmaloka meM agha kA artha aura puNya aura pApa donoM hI hotA hai||184||
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 303 (zAlinI) prAyazcittaM jhuttamAnAmidaM syAt svadravye'smin cintanaM dharmazuklam / karmavrAtadhvAntasadbodhatejolInaM svasminnirvikAre mahimni / / 185 / / (maMdAkrAMtA) AtmajJAnAdbhavati yaminAmAtmalabdhiH krameNa jJAnajyoti-nihatakaraNa-grAmaghorAndhakArA / kAraNyodbhavadava-zikhAjAlakAnA-majasraM pradhvaMse'smin zamajalamayImAzu dhArAMvamantI / / 186 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) are prAyazcitta uttama puruSoM ko jo hotaa| dharmadhyAnamaya zukladhyAnamaya cintana hai vh|| karmAndhakAra kA nAzaka yaha sadabodha teja hai| nirvikAra apanI mahimA meM lIna sadA hai||185|| uttama puruSoM ko honevAlA yaha prAyazcitta vastutaH svadravya kA dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa cintana hai, karmasamUha ke aMdhakAra ko naSTa karane ke lie samyagjJAnarUpI teja hai aura apanI nirvikAra mahimA meM lInatArUpa hai| ukta chanda meM svadravya ke cintanAtmaka dharmadhyAna aura zukladhyAna ko prAyazcitta kahA hai; jabaki mahAzAstra tattvArthasUtra meM cintana ke nirodha ko dhyAna kahA hai| yadyapi dharmadhyAna ke sabhI bheda cintanAtmaka hI haiM, tathApi zukladhyAna to mA ciMtahahna cintavana mata karo ke rUpa meM pratiSThita hai| eka bAta aura bhI hai ki yahA~ prAyazcitta ko cintanarUpa kahakara bhI nija mahimA meM lInatArUpa bhI kahA hai| yaha prAyazcitta kI mahimA vAcaka chanda hai; ata: nizcayavyavahAra prAyazcitta kI saMdhi biThAkara yathAyogya samajha lenA cAhie / / 185 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) Atma kI upalabdhi hotI AtamA ke jJAna se| munijanoM ke karaNarUpI ghoratama ko nAzakara|| karmavana udbhava bhavAnala nAza karane ke lie| vaha jJAnajyoti satat zamajaladhAra ko hai chodd'tii||186|| 1. dravyasaMgraha, gAthA 56
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 niyamasAra (upajAti) adhyAtmazAstrAmRtavArirAzermayoddhatA sNymrtnmaalaa| babhUva yA tattvavidAM sukaNThe sAlaMkRtirmuktivadhUdhavAnAm / / 187 / / saMyamI janoM ko AtmajJAna se kramaza: Atmopalabdhi hotI hai| usa Atmopalabdhi ne jJAnajyoti dvArA indriyasamUha ke ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai aura vaha Atmopalabdhi karmavana se utpanna bhavarUpI dAvAnala kI zikhAoM ke samUha kA nAza karane ke lie usa para niraMtara samatArUpI jala kI dhArA ko tejI se chor3atI hai, barasAtI hai| ukta chanda kA sAra yaha hai ki nizcayaprAyazcitta AtmopalabdhirUpa hai aura Atmopalabdhi trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna aura anubhavarUpa hai| yaha Atmopalabdhi arthAt nizcayaprAyazcitta paMcendriya bhogoM saMbaMdhI ghora aMdhakAra kA nAzaka hai aura karmarUpI bhayaMkara jaMgala meM lage hue saMsArarUpI dAvAnala kI zikhAoM ko zAnta karanevAlA hai tathA ukta dAvAnala arthAt bhayaMkara Aga ko bujhAne ke lie mUsalAdhAra barasAta hai; kyoMki jaMgala meM lagI Aga ko mUsalAdhAra barasAta ke alAvA kauna bujhA sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki nizcayaprAyazcittarUpa Atmopalabdhi hI viSaya-kaSAya kI Aga ko bujhA sakatI hai, anya koI nahIM / / 186 / / cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (bhujaMgaprayAta) jinazAstrarUpI amRta udadhi se| bAhara huI saMyama ratnamAlA || muktivadhU vallabha tttvjnyaanii| ke kaNTha kI vaha zobhA banI hai||187|| adhyAtmazAstrarUpI amRtasAgara meM se mere dvArA jo saMyamarUpI ratnamAlA nikAlI gaI hai, vaha ratnamAlA muktivadhU ke vallabha tattvajJAniyoM ke sundara kaNTha kA AbhUSaNa banI hai| isa chanda meM AcAryadeva kaha rahe haiM ki adhyAtmazAstroM ke gaMbhIra adhyayana se, usameM pratipAdita bhagavAna AtmA ke svarUpa ko jAnakara jo loga usameM hI apanApana sthApita karate haiM; ve tattvajJAnI jIva nizcayarUpa se paramasaMyama ko dhAraNa kara mukti ko prApta kara anaMtakAla taka anaMta atIndriya Ananda kA upabhoga karate haiN||187|| pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha nizcayaprAyazcittAdhikAra upendravajrA ) nAmAmi nityaM paramAtmatattvaM munIndracittAmbujagarbhavAsam / vimuktikAMtAratasaukhyamUlaM vinaSTasaMsAradrumamUlametat / / 188 / / NaMtANaMtabhaveNa samajjiyasuhaasuhakammasaMdoho / tavacaraNeNa viNassadi pAyacchittaM tavaM tamhA / / 118 / / anantAnantabhavena samarjitazubhAzubhakarmasaMdohaH / tapazcaraNena vinazyati prAyazcittaM tapastasmAt / / 118 / / ( bhujaMgaprayAta ) bhavarUpa pAdapa jar3a kA vinAzaka / munIrAja ke cita kamala meM rahe nita // ara muktikAMtAratijanya sukha kA / hai mUla Atama usako namana ho || 188 || 305 munirAjoM ke cittakamala ke bhItara jisakA AvAsa hai, jo muktirUpI kAntA kI rati ke sukha kA mUla hai aura jisane saMsArarUpI vRkSa ke mUla (jar3a) kA nAza kiyA hai; aise isa paramAtmatattva ko maiM nitya namana karatA hU~ / ukta chanda meM; jisakA AvAsa munirAjoM ke cittakamala hai; usa nijAtmArUpa paramAtmatattva ko namaskAra kiyA gayA hai; kyoMki sabhI munirAja nirantara usakA hI dhyAna karate haiN| unake dhyAna kA ekamAtra dhyeya vaha bhagavAna AtmA hI hai| vaha paramAtmatattva muktikAntA kI rati ke sukha kA mUla hai| tAtparya yaha hai ki usameM apanApana sthApita karane se, usake jJAna-zraddhAnapUrvaka usakA dhyAna karane se mukti meM prApta honevAle atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| ukta paramAtmatattva ke zraddhAna, jJAna aura dhyAna se saMsArarUpI vRkSa kI to jar3a hI ukhar3a jAtI hai; ata: ekamAtra vahI zraddheya hai, paramajJAna kA jJeya aura dhyAna kA dhyeya bhI vahI hai / / 188 / / vigata gAthA meM tapazcaraNa ko prAyazcitta kahA thA / usI bAta ko isa gAthA meM bhI kaha rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) anaMta bhava meM upArjita saba karamarAzi zubha - azubha | bhasama ho tapacaraNa se ataeva tapa prAyazcitta hai // 118 // vigata anantAnanta bhavoM meM upArjita zubhAzubha karmarAzi tapazcaraNa se naSTa hotI hai; isalie tapa hI prAyazcitta hai /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra atra prasiddhazuddhakAraNaparamAtmatattve sadAntarmukhatayA pratapanaM yattattapaH prAyazcittaM bhavatItyuktam / AsaMsArata eva samupArjitazubhAzubhakarmasaMdoho dravyabhAvAtmaka: paMcasaMsArasaMvardhanasamarthaH paramatapazcaraNena bhAvazuddhilakSaNena vilayaM yAti tataH svAtmAnuSThAnaniSThaM paramatapazcaraNameva zuddhanizcayaprAyazcittamityabhihitam / ( maMdAkrAMtA ) prAyazcittaM na punaraparaM karma karmakSayArthaM prAhuH santastapa iti cidAnaMdapIyUSapUrNam / AsaMsArA-dupacita-mahatkarmakAntAravahnijvAlAjAlaM zamasukhamayaM prAbhRtaM mokSalakSmyAH / / 189 / / 306 isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ yaha kahA gayA hai ki prasiddha zuddhakAraNaparamAtmatattva meM sadA antarmukha rahakara jo pratapana hotA hai, vaha tapa hai aura vaha tapa hI prAyazcitta hai / bhAvazuddhi lakSaNavAle paramatapazcaraNa se paMcaparAvartanarUpa pA~ca prakAra ke saMsAra kA saMvardhana karane meM samartha anAdi saMsAra se hI upArjita dravyabhAvAtmaka zubhAzubha karmoM kA samUha vilaya ko prApta hotA hai; isalie svAtmAnuSThAnaniSTha (nija AtmA ke AcaraNa meM lIna) paramatapazcaraNa hI zuddhanizcayaprAyazcitta hai hra aisA kahA gayA hai| " yahA~ mAtra yahI kahA gayA hai ki tapa se zubhAzubha karmoM kA nAza hotA hai aura zuddhAtmA kI prApti hotI hai; isalie paramatapa hI nizcayaprAyazcitta hai | | 118 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (bhujaMgaprayAta ) re re anAdi saMsAra se jo samRddha karmoM kA vana bhayaMkara / use bhasma karane meM hai sabala jo mokSalakSmI kI bheMTa hai jo // zamasukhamayI caitanya amRta AnandadhArA se jo labAlaba / aisA jo tapa hai use saMtagaNa saba prAyazcita kahate haiM nirantara || 189 || jo tapa anAdi saMsAra se samRddha karmoM kI mahA aTavI ko jalA dene ke lie agni kI jvAlA ke samUha samAna hai, samatArUpI sukha se sampanna hai aura mokSalakSmI ke lie bheMTasvarUpa
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha nizcayaprAyazcittAdhikAra 307 appasarUvAlaMbaNabhAveNa du savvabhAvaparihAraM / sakkadi kArTu jIvo tamhA jhANaM have savvaM / / 119 / / AtmasvarUpAlambanabhAvena tu sarvabhAvaparihAram / zaknoti kartuM jIvastasmAd dhyAnaM bhavet sarvam / / 119 / / atra sakalabhAvAnAmabhAvaM kartuM svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnameva samarthamityuktam / akhilaparadravyaparityAgalakSaNalakSitAkSuNNanityanirAvaraNasahajaparamapAriNAmikabhAvabhAvanayA bhAvAntarANAM caturNAmaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikAnAM parihAraM kartumatyAsannabhavyajIvaH samartho yasmAt, tata eva pApATavIpAvaka ityuktam / ata: paMcamahAvratapaMcasamititriguptipratyAkhyAnaprAyazcittAlocanAdikaM sarvaM dhyAnameveti / hai; usa cidAnandarUpI amRta se bhare hue tapa ko saMta karmakSaya karanevAlA prAyazcitta kahate haiM; anya kisI kArya ko prAyazcitta nahIM kahate / isa chanda meM bhI gAthA kI bAta duharAte hue yahI kahA gayA hai ki cidAnandarUpI amRta se bharA huA tapa hI nizcayaprAyazcitta hai; kyoMki vaha karmoM kA nAzaka hai, samatAsukha aura mokSarUpI lakSmI ko denevAlA hai / / 189 // vigata gAthAoM meM tapa ko prAyazcitta sthApita karane ke uparAnta aba isa gAthA meM dhyAnarUpa tapa ko hI prAyazcitta kaha rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) nija AtamA ke dhyAna se saba bhAva ke parihAra kI / isa jIva meM sAmarthya hai nijadhyAna hI sarvasva hai / / 119 // nijAtmasvarUpa ke avalambana se yaha AtmA sabhI anya bhAvoM kA parihAra kara sakatA hai; isalie dhyAna hI sarvasva ( sabakucha) hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ svAtmA ke AzrayarUpa nizcayadharmadhyAna hI sabhI bhAvoM kA abhAva karane meM samartha hai hra aisA kahA hai / samasta paradravyoM ke parityAgarUpa lakSaNa se lakSita, akhaNDa, nitya, nirAvaraNa, sahaja, paramapAriNAmikabhAva kI bhAvanA se; audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika hna ina cAra bhAvAntaroM kA parihAra karane meM samartha ati-Asanna bhavyajIva ko pAparUpI aTavI ko jalAnevAlI agni kahA hai| aisA hone se yaha sahaja siddha hai ki pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, prAyazcitta, AlocanA Adi saba dhyAna hI haiM / "
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 niyamasAra (maMdAkrAMtA) yaH zuddhAtmanyavicalamanA: zuddhamAtmAnamekaM nityajyoti:pratihatatama:puMjamAdyantazUnyam / dhyAtvAjasraM paramakalayA sArdhamAnandamUrti jIvanmukto bhavati tarasA so'yamAcArarAziH / / 190 / / paramapAriNAmikabhAvarUpa nija bhagavAna AtmA ke samyak jJAna aura usameM hI apanepana ke zraddhAnapUrvaka honevAle dharmadhyAnarUpa zuddhabhAva hI nizcayaprAyazcitta haiN| dhyAna rahe ki isa gAthA kI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ekamAtra parama-pAriNAmikabhAva ko chor3akara zeSa sabhI bhAva parabhAva haiN| audayikabhAva to parabhAva haiM hI, kintu dharmarUpa aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikabhAva bhI parabhAva haiM; kyoMki unake Azrayase, unameM apanApana sthApita karane se, unakA dhyAna karane se samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa mokSamArga kI prApti nahIM hotI; ata: unake Azraya se mokSa kI bhI prApti nahIM hotii| yadyapi ve prApta karane kI apekSA se to upAdeya haiM, para dhyAna ke dhyeya nahIM haiN| isa saba kathana kA sAra yaha hai ki ukta paramabhAvarUpa nijakAraNaparamAtmA ke dhyAna meM sabhI dharma samA jAte haiM; ata: ukta dhyAna hI nizcayaprAyazcitta hai||119|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) paramakalA yuta zuddha eka AnandamUrti hai| tamanAzaka jo nityajyoti Adyanta zunya hai| usa Atama ko jo bhavijana avicala mnvaalaa| dhyAve to vaha zIghra mokSa padavI ko pAtA ||190|| Adi-aMta rahita aura paramakalA sahita, nityajyoti dvArA aMdhakAra ke samUha kA nAzaka, eka, zuddha aura AnandamUrti AtmA ko jo jIvazuddha AtmA meM avicala manavAlA hokara niraMtara dhyAtA hai; vaha cAritravAna jIva zIghra jIvanmukta hotA hai| isa chanda meM mAtra itanA hI kahA hai ki jo bhavyajIva zuddha AtmA meM aTUTa zraddhA rakhanevAlA hai; vaha bhavyajIva jaba Adi-aMtarahita, Ananda mUrti eka AtmA kA dhyAna karatA hai to nizcitarUpa se ati zIghra muktipada prApta karatA hai||190|| vigata gAthA meM yaha kahA thA ki dhyAna hI prAyazcitta hai aura aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki AtmA kA dhyAna karanevAle ke niyama se niyama (cAritra) hotA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 309 suhaasuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi tassa duNiyamaM have nniymaa||120|| zubhAzubhavacanaracanAnAM rAgAdibhAvavAraNaM kRtvaa| AtmAnaM yo dhyAyati tasya tu niyamo bhaveniyamAt / / 120 / / zuddhanizcayaniyamasvarUpAkhyAnametat / ya: paramatattvajJAnI mahAtapodhano dainaM saMcitasUkSmakarmanirmUlanasamarthanizcayaprAyazcittaparAyaNo niyamitamanovAkkAyatvAdbhavavallImUlakaMdAtmakazubhAzubhasvarUpaprazastAprazastasamastavacanaracanAnAM nivAraNaM karoti, na kevalamAsAM tiraskAraM karoti kintu nikhilamoharAgadveSAdiparabhAvAnAM nivAraNaMca karoti, punaranavaratamakhaMDAdvaitasundarAnandaniSyandyanupamaniraMjananijakAraNaparamAtmatattvaM nityaM zuddhopayogabalena saMbhAvayati, tasya niyamena zuddhanizcayaniyamo bhavatItyabhiprAyo bhagavatAM suutrkRtaamiti| (harigIta) zubha-azubha racanA vacana vA rAgAdibhAva nivaarike| jo kareM Atama dhyAna nara unake niyama se niyama hai||120|| zubhAzubhavacanaracanA aura rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake jo bhavyajIva AtmA ko dhyAtA hai, use niyama se niyama hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha zuddhanizcayanaya ke svarUpa kA kathana hai| jo paramatattvajJAnI mahAtapodhana sadA saMcita sUkSma karmoM ko mUla se ukhAr3a dene meM samartha nizcayaprAyazcitta meM parAyaNa rahatA huA mana-vacana-kAya ko saMyamita kiyA hone se saMsArarUpI bela ke mUlakaMdAtmaka zubhAzubhasvarUpa samasta prazasta-aprazasta vacana racanAoM kA nivAraNa karatA hai; kevala usa vacanaracanA kA hI tiraskAra nahIM karatA; kintu samasta moha-rAga-dveSAdi bhAvoM kA nivAraNa karatA hai aura anavaratarUpa se akhaNDa, advaita, jharate hue sundara AnandavAle, anupama, niraMjana nijakAraNaparamAtmatattva kI sadA zuddhopayoga ke bala se saMbhAvanA karatA hai, samyak bhAvanA karatA hai; usa mahAtapodhana ko niyama se zuddhanizcayaniyama haihna aisA bhagavAna sUtrakAra kA abhiprAya hai|" grantha ke Arambha meM hI niyama ke svarUpa ko spaSTa karate hue tIsarI gAthA meM kahA gayA thA ki niyama se karane yogya jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra haiM, ve hI niyama haiN| yahA~ isa gAthA meM kahA jA rahA hai ki zubhAzubhavacanaracanA kA aura rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake apane bhagavAna AtmA kA dhyAna karanA hI niyama hai| ukta donoM bAtoM meM koI vizeSa antara nahIM hai| kyoMki nija bhagavAna AtmA kI
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 niyamasAra (hariNI) vacanaracanAM tyaktvA bhavyaHzubhAzubhalakSaNAM sahajaparamAtmAnaM nityaM subhAvayati sphuTam / paramayaminastasya jJAnAtmano niyamAdayaM bhavati niyama:zuddho muktyaMganAsukhakAraNam / / 191 / / (mAlinI) anavaratamakhaMDAdvaitacinnirvikAre nikhilanayavilAsona sphuratyeva kiMcit / apagata iha yasmin bhedavAdassamasta: tamahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi / / 192 / / ArAdhanA kA nAma hI samyakdarzana-jJAna-cAritra hai aura AtmA kA dhyAna bhI to vItarAgabhAva rUpa hai, cAritrarUpa hai, cAritraguNa kI paryAya hai, svAtmA meM jJAna kI sthiratArUpa hai| yahA~ prAyazcittAdhikAra hone se dhyAna ko hI nizcayaprAyazcitta batAyA jA rahA hai aura niyama kI carcA bhI ukta saMdarbha meM hI hai| ata: jisaprakAra AtmadhyAna nizcayaprAyazcitta hai; usIprakAra nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa niyama bhI nizcayaprAyazcitta hai||120|| isake bAda TIkAkAra munirAja cAra chanda likhate haiM; jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ha (harigIta) jo bhavya bhAveM sahaja samyaka bhAva se prmaatmaa| jJAnAtmaka usa parama saMyamavaMta ko Anandamaya || zivasundarI ke sukkha kA kAraNa prmprmaatmaa| ke lakSya se sadbhAvamaya zudhaniyama hotA niyama se||191|| jo bhavyajIva zubhAzubhavacanaracanA ko chor3akara sadA sphuTarUpa se sahaja paramAtmA ko samyak prakAra se bhAtA hai; usa jJAnAtmaka paramasaMyamI ko mukti sundarI ke sukha kA kAraNarUpa yaha zuddhaniyama niyama se hotA hai| isa chanda meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki jo bhavyajIva vacana vikalpoM se virakta ho nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karatA hai; usa paramasaMyamI saMta ko mukti prApta karAnevAlA zuddhaniyama arthAt nizcayaprAyazcitta yA dhyAna niyama se hotA hai||191|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra ( anuSTubh ) idaM dhyAnamidaM dhyeyamayaM dhyAtA phalaM ca tat / ebhirvikalpajAlairyannirmuktaM tannamAmyaham / / 193 / / bhedavAdAH kadAcitsyuryasmin yogaparAyaNe / tasya muktirbhavenno vA ko jAnAtyArhate mate / / 194 / / ( harigIta ) jo anavarata advaita cetana nirvikArI hai sadA / usa Atma ko naya kI taraMgeM sphurita hotI nahIM / vikalpoM se pAra eka abheda jo zuddhAtamA / ho namana, vaMdana, stavana ara bhAvanA ho bhavyatama // 192 // 311 jo anavaratarUpa se arthAt nirantara akhaNDa, advaita caitanya ke kAraNa nirvikAra hai; usa bhagavAna AtmA ko nayoM kA vilAsa kiMcit mAtra bhI sphurita nahIM hotA; jisameM samasta bhedavAda arthAt naya saMbaMdhI vikalpa dUra hue haiM; usa paramapadArtha ko maiM namana karatA hU~, maiM usakA stavana karatA hU~ aura maiM use bhalIprakAra se bhAtA hU~ / ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki akhaNDa, advaita aura nirvikArI cetanatattvarUpa bhagavAna AtmA meM nayoM kA vilAsa raMcamAtra bhI nahIM hai; kyoMki vaha to naya vikalpoM se pAra hai| aise bhagavAna AtmA ko maiM namana karatA hU~, usakA stavana karatA hU~ aura usakI bhAvanA bhAtA huuN| tAtparya yaha hai ki namana karane yogya, stavana karane yogya evaM bhAvanA bhAne yogya ekamAtra nija bhagavAna AtmA hI hai; kyoMki usake Azraya se hI baMdha kA abhAva hotA hai; anya kisI ko namana karane se, usakI vaMdanA karane se, usakI bhAvanA bhAne se baMdha kA abhAva nahIM hotA, apitu baMdha hI hotA hai / / 192 / / tIsare va cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta yaha dhyAna hai yaha dhyeya hai aura yaha dhyAtA are / yaha dhyAna kA phala isataraha ke vikalpoM ke jAla se / / jo mukta hai zraddheya hai ara dhyeya evaM dhyAna hai| usa parama Atmatattva ko mama namana bAraMbAra hai || 193 || trividha yogoM meM parAyaNa yogiyoM ko kadAcit / ho bheda kI ulajhana are bahu vikalpoM kA jAla ho / una yogiyoM kI mukti hogI yA nahIM kaise kheN| kauna jAne kyA kahe hna yaha samajha meM AtA nahIM || 194 ||
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 niyamasAra kAyAIparadavve thirabhAvaM pariharattu appANaM / tasya have tasaggaM jo jhAyar3a NivviyappeNa / / 121 / / kAyAdiparadravye sthirabhAvaM parihRtyAtmAnam / tasya bhavettanUtsargo yo dhyAyati nirvikalpena / / 121 / / nizcayakAyotsargasvarUpAkhyAnametat / sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvavyaMjanaparyAyAtmaka: svasyAkAraH kAya: / Adizabdena kSetravAstukanakaramaNIprabhRtayaH / eteSu sarveSu yaha dhyAna hai, yaha dhyeya hai, yaha dhyAtA hai aura yaha dhyAna kA phala hai hra aise vikalpajAloM se jo mukta hai, usa paramAtmatattva ko maiM namana karatA hU~ / jisa yogaparAyaNa yogI ko kadAcit bhedavAda utpanna hotA hai; usakI Arhatamata meM mukti hogI yA nahIM hogI hna yaha kauna jAnatA hai ? ukta chandoM meM yaha kahA gayA hai ki dhyAna, dhyAtA aura dhyeya aura dhyAna kA phala hna ina vikalpoM se AtmadhyAna nahIM hotA, nizcayaprAyazcitta bhI nahIM hotA; kyoMki nizcayaprAyazcitta yA nizcayadharmadhyAna to nirvikalpadazA kA nAma hai| isalie aba ukta vikalpajAla se mukta paramAtmatattva ko maiM namaskAra karatA hU~, use hI dhyAna kA dhyeya jAnatA hU~, mAnatA huuN| dUsare chanda meM bhedavikalpoM meM ulajhe santoM ko mukti hogI yA nahIM hna yaha kahakara yaha nahIM kahA ki hama nahIM jAnate kyA hogA ? apitu yahI kahA hai ki yaha to spaSTa hI hai ki bhedavAda meM ulajhe logoM ko mukti honevAlI nahIM; kyoMki mukti kA mArga to nirvikalpadazArUpa AtmadhyAna hI hai / / / 193-194 // yadyapi sampUrNa adhikAra meM nizcayaprAyazcitta kA svarUpa hI spaSTa kiyA gayA hai; tathApi isa adhikAra kI isa antima gAthA meM upasaMhAra ke rUpa meM eka bAra phira nizcayaprAyazcitta kA svarUpa spaSTa karate haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo jIva sthirabhAva taja kara tanAdi paradravya meM / kare AtamadhyAna kAyotsarga hotA hai use // 121 // zarIrAdi paradravya meM sthirabhAva ko chor3akara jo AtmA ko nirvikalparUpa se dhyAtA hai; use kAyotsarga hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha nizcayakAyotsarga ke svarUpa kA kathana hai / sAdi - sAnta, mUrta, vijAtIya vibhAvavyaMjanaparyAyAtmaka apanA AkAra hI kAya (zarIra) hai| Adi zabda se kSetra, ghara, sonA, strI Adi lenA caahie|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 313 sthirabhAvaM sanAtanabhAvaM parihRtya nityaramaNIyaniraMjananijakAraNaparamAtmAnaM vyavahArakriyAkAMDADambaravividhavikalpakolAhalavinirmuktasahajaparamayogabalena nityaM dhyAyati yaH sahajatapazcaraNakSIravArAMrAzinizIthinIhRdayAdhIzvaraH, tasya khalu sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNenizcayakAyotsargo bhvtiiti| (maMdAkrAMtA) kAyotsargo bhavati satataM nizcayAtsaMyatAnAM kAyodbhUtaprabalataratatkarmamukteH sakAzAt / vAcAM jalpaprakaraviratermAnasAnAM nivRtteH svAtmadhyAnAdapi ca niyataM svAtmaniSThAparANAm / / 195 / / zarIra, strI, putra, kheta, makAna aura sonA, cA~dI Adi sabhI paradravyoM meM sthirabhAva chor3akara; vyAvahArika kriyAkANDa saMbaMdhI ADambara aura vividha vikalparUpa kolAhala se rahita hokara; sahaja paramayoga ke bala se; sahajatapazcaraNarUpI kSIrasAgara kA candramArUpa jo jIva; nitya ramaNIya, niraMjana nijakAraNaparamAtmA ko nitya dhyAtA hai; vaha sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara kA ziromaNirUpa jIva vastuta: nizcayakAyotsarga hai|" yadyapi isa zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra meM Adi se arthAt gAthA 113 se lekara gAthA 118 taka nizcayaprAyazcitta kI hI carcA calatI rahI hai; tathApi antima tIna gAthAoM meM kramaza: dhyAna, zuddhanizcayaniyama aura nizcayakAyotsarga kI carcA huI hai| __isase pratIta hotA hai ki zuddhanizcayanaya se dhyAna, nizcayaniyama aura nizcayakAyotsarga eka prakAra se zuddhanizcayaprAyazcitta ke hI rUpAntara haiN| isa gAthA aura usakI TIkA meM nizcayakAyotsarga kA svarUpa samajhAte hae kahA gayA hai ki zarIra, strI-putrAdi, makAnAdi evaM svarNAdi parapadArthoM meM sthirabhAva (kAyAdi sthira haiM hna isaprakAra kI mAnyatA) chor3akara, vyavahArika kriyAkANDa evaM vikalpoM ke kolAhala se rahita hokara, paramayoga ke bala se, jo jIva nijakAraNaparamAtmA ko dhyAtA hai; vaha jIva hI nizcayakAyotsarga hai||121|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva pA~ca chanda likhate haiM; unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) resabhI kAraja kAyakRta mana ke vikalpa analpa jo| ara jalpavANI ke sabhI ko chor3ane ke heta se / / nija AtmA ke dhyAna se jo svaatmnisstthaapraaynn| he bhavyajana una saMyamI ke satat kAyotsarga hai||195||
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ( mAlinI ) jayati sahajateja:puMjanirmagnabhAsvatsahajaparamatattvaM muktamohAndhakAram / sahajaparamadRSTyA niSThitanmoghajAtaM ( ? ) bhavabhavaparitApai: kalpanAbhizca muktam / / 196 / / bhavabhavasukhamalpaM kalpanAmAtraramyaM tadakhilamapi nityaM saMtyajAmyAtmazaktyA / sahajaparamasaukhyaM ciccamatkAramAtraM sphuTitanijavilAsaM sarvadA cetayeham / / 197 / / jo svAtmaniSThAparAyaNa haiM; una saMyamiyoM ko kAyA se utpanna honevAle ati prabala kAryoM ke tyAga ke kAraNa, vANI ke jalpasamUha kI virati ke kAraNa aura mAnasika vikalpoM kI nivRtti ke kAraNa tathA nija AtmA kA dhyAna ke kAraNa nizcaya se satat kAyotsarga hai| niyamasAra ukta chanda meM atyanta sarala zabdoM meM yaha bAta kahI gaI hai ki apane AtmA meM salaMgna saMyamIjanoM ke na to kAyAsaMbaMdhI ati prabala kArya hote haiM; na vacanasaMbaMdhI anargala pralApa hotA hai aura na mana meM vikalpoM kA aMbAra hotA hai / isaprakAra mana-vacana-kAya saMbaMdhI vikRti ke abhAva ke kAraNa aura AtmA ke satat dhyAna ke kAraNa nizcayanayAzrita vItarAgI santoM ke niraMtara nizcayakAyotsarga hotA hai / / 195 / / dUsare va tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) mohata se mukta Atamateja se abhiSikta hai| dRSTi se paripUrNa sukhamaya sahaja Atamatattva hai| saMsAra meM paritApa kI parikalpanA se mukta hai| are jyotirmAna nija paramAtamA jayavaMta hai / / 196 // saMsArasukha ati alpa kevala kalpanA meM ramya hai / maiM chor3atA hU~ use samyak rIti Atamazakti se maiM cetatA hU~ sarvadA caitanya ke sadjJAna meM / sphurita hU~ maiM paramasukhamaya AtamA ke dhyAna meM / / 197 / / sahajatejapuMja meM nimagna, mohAndhakAra se mukta, sahaja prakAzamAna paramatattva sadA jayavaMta
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 315 (pRthvI ) nijAtmaguNasaMpadaM mama hRdi sphurantImimAM samAdhiviSayAmaho kSaNamahaM na jAne purA / jagatritaya-vaibhava-pralayahetu-duHkarmaNAM prabhutvaguNazaktita: khalu hatosmi hA saMsRtau / / 198 / / hai| vaha paramatattva sahaja paramadRSTi se paripUrNa hai aura vRthA utpanna bhava-bhava ke paritApa se tathA kalpanAoM se mukta hai| kalpanAmAtra ramaNIya tuccha sAMsArika sukha ko maiM Atmazakti se bhalIprakAra chor3atA hU~ tathA sphurAyamAna svayaM ke vilAsa se sahaja paramasukhavaMta caitanyacamatkAramAtra Atmatattva kA maiM sarvadA anubhava karatA huuN| ukta chandoM meM AtmA ke zAzvata svarUpa kA udghATana karate hue viSaya-kaSAyoM se virakta ho AtmArAdhanA karane kA saMkalpa vyakta kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA sahajateja kA puMja, mohAndhakAra se mukta, sahajaprakAzanamAtra paripUrNa paramatattva hai| yaha paramAtmatattva maiM svayaM hI huuN| ata: aba maiM kalpanAmAtra ramaNIka saMsArasukhoM ko tilAMjali dekara paramasukhamaya AtmA kI ArAdhanA meM saMlagna hotA huuN||196-197|| cauthe va pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) samAdhi kI hai viSaya jo mere hRdaya meM sphurit| svAtama guNoM kI saMpadA ko eka kSaNa jAnA nhiiN|| trailokya vaibhava vinAzaka duSkarma kI guNazakti ke| nimitta se re hAya maiM saMsAra meM mArA gayA ||198|| (dohA) sAMsArika viSavRkSaphala dukha ke kAraNa jAna | AtmA se utpanna sukha bhogUM maiM bhagavAna ||199 / / mere hRdaya meM sphurAyamAna, samAdhi kI viSayabhUta apane AtmA ke guNoM kI saMpadA ko maiMne pahale eka kSaNa ko bhI nahIM jAnA / tIna loka ke vaibhava ko nAza karane meM nimittarUpa duSTa karmoM kI prabhutvaguNazakti se maiM saMsAra meM mArA gayA hU~, hairAna ho gayA huuN| saMsAra meM utpanna honevAle viSavRkSa ke samasta phala ko duHkha kA kAraNa jAnakara maiM caitanyAtmaka AtmA meM utpanna vizuddha sukha kA anubhava karatA huuN| ukta chandoM meM adhikAra kA samApana karate hue apane AtmA ko nahIM jAnane se Aja
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 niyamasAra ( AryA ) bhavasaMbhavaviSabhUruhaphalamakhilaM duHkhakAraNaM buddhvA / Atmani caitanyAtmani saMjAtavizuddhasaukhyamanubhuMje / / 199 / / iti sukavijanapayogajamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAraH aSTamaH zrutaskandhaH / taka huI apanI durdazA kA citraNa kiyA gayA hai| sAtha meM isa sthiti se ubarane ke lie AtmA se utpanna vizuddha sukha kA anubhava karane kI bAta bhI kahI gaI hai| ukta do chandoM meM se pahale chanda meM isa bAta para kheda vyakta kiyA gayA hai ki jo mujhe ananta sukhasamAdhi ko prApta karAne meM samartha hai, samAdhirUpa dhyAna kA dhyeya hai; aise bhagavAna AtmA aura usakI saMpadA ko maiMne Ajataka eka kSaNa ko bhI nahIM jAnA / yahI kAraNa hai ki tIna loka ke vaibhava kA nAza karane meM hetubhUta duSTa karmoM kI prabhutvaguNazakti se maiM saMsAra meM mArA gayA hU~, mArA-mArA bhaTaka rahA hU~, anaMta duHkha uThA rahA hU~ / dUsare aura isa adhikAra ke antima chanda meM saMsAra meM utpanna honevAle paMcendriya ke viSaya aura kaSAyarUpa viSavRkSa ke phaloM ko duHkharUpa aura duHkha kA kAraNa jAnakara santoM dvArA jJAnAnandasvabhAvI AtmA meM utpanna vizuddha atIndriya Ananda ke bhogane kI, anubhava ra kI bAta kahI gaI hai| isaprakara nizcayaprAyazcitta kA svarUpa spaSTa karanevAlA yaha zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra samApta hotA hai / / 198-199 / / zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hra "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra nAmaka AThavA~ zrutaskandha samApta huA / " yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra nAmaka AThavA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai| ...
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhi adhikAra (gAthA 122 se gAthA 133 taka) atha akhilamoharAgadveSAdiparabhAvavidhvaMsahetubhUtaparamasamAdhyadhikAra ucyate / vayaNoccAraNakiriyaM paricattA vIyarAyabhAveNa / jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tassa / / 122 / / vacanoccAraNakriyAM parityaktvA vItarAgabhAvena / yo dhyAyatyAtmAnaM paramasamAdhirbhavettassa / / 122 / / paramasamAdhisvarUpAkhyAnametat / kvacidazubhavaMcanArthaM vacanaprapaMcAMcitaparamavItarAgasarvajJastavanAdikaM kartavyaM paramajinayogIzvareNApi / paramArthata: prazastAprazastasamastavAgviSaya vigata ATha adhikAroM meM kramaza: jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA aura zuddhanizcaya prAyazcitta kI carcA huii| aba isa nauveM adhikAra meM paramasamAdhi kI carcA AraMbha karate haiN| isa paramasamAdhi adhikAra ko AraMbha karate hue TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna "aba samasta moha-rAga-dveSAdi parabhAvoM ke vidhvaMsa kA hetubhUta paramasamAdhi adhikAra kahA jAtA hai|" aba niyamasAra kI gAthA 122vIM evaM paramasamAdhi adhikAra kI pahalI gAthA meM paramasamAdhi ke dhAraka kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) vacana uccAraNa kriyA taja vItarAgI bhAva se| dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use ||122 / / vacanoM ke uccAraNa kI kriyA chor3akara vItarAgabhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai; use paramasamAdhi hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha paramasamAdhi ke svarUpa kA kathana hai| yadyapi azubha se bacane ke lie kabhIkabhI divyadhvani se maMDita paramavItarAgI tIrthaMkara sarvajJa deva kA stavanAdi parama jinayogIzvaroM ko bhI karane yogya kahA gayA hai; tathApi paramArtha se prazasta-aprazasta sabhI vacana saMbaMdhI
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 niyamasAra vyApAro na kartavyaH / ata eva vacanaracanAM parityajya sakalakarmakalaMkapaMkavinirmuktapradhvastabhAvakarmAtmakaparamavItarAgabhAvena trikAlanirAvaraNanityazuddhakAraNaparamAtmAnaM svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnena TaMkotkIrNajJAyakaikasvarUpanirataparamazukladhyAnena ca yaH paramavItarAgatapazcaraNanirataH niruparAgasaMyata: dhyAyati, tasya khalu dravyabhAvakarmavarUthinIluMTAkasya prmsmaadhirbhvtiiti| (vaMzastha) samAdhinA kenaciduttamAtmanAM hRdi sphurantIMsamatAnuyAyinIm / yAvanna vidmaH sahajAtmasaMpadaM na mAdRzAM yA viSayA vidAmahi / / 200 / / vyApAra (kriyA) karane yogya nahIM hai| isalie samasta vacanaracanA ko chor3akara samasta karmarUpI kalaMkarUpa kIcar3a se mukta bhAva se evaM bhAvakarma se rahita bhAva se arthAt parama vItarAgabhAva se tathA trikAla nirAvaraNa nitya zuddha kAraNaparamAtmA ko; apanI AtmA ke Azraya se utpanna nizcaya dharmadhyAna se evaM TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAva meM lIna parama zukladhyAna se jo parama vItarAga tapazcaraNa meM lIna nirvikAra saMyamI dhyAtA hai; usa dravyakarma aura bhAvakarma kI senA ko lUTanevAle saMyamI ko vastuta: paramasamAdhi hotI hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM mUlata: yahI kahA gayA hai ki parama samAdhi kI prApti una zuddhopayogI vItarAgI santoM ko hI hotI hai; jo mana, vacana aura kAya saMbaMdhI sabhI rAgAtmaka vikalpoM se pAra hokara pUrNa vItarAgabhAva se nirvikalpa zuddhopayoga meM samA jAte haiN| yadyapi yaha parama satya hai ki sabhI prakAra ke zubhAzubhabhAva karane yogya nahIM haiM; tathApi chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle santoM ke azubhabhAva se bacane ke lie kabhI-kabhI vItarAgI sarvajJa paramAtmA kI bhakti aura unakI vANI ke zravaNa, adhyayana, manana-cintana Adi ke bhAva bhI Ate rahate haiM; para ve upAdeya nahIM haiM, vidheya nahIM haiN| ata: paramasamAdhi ke upAsaka santoM ko unameM adhika ulajhanA, nirantara ulajhe rahanA ucita nahIM hai||12|| isa gAthA kI TIkA samApta karate hae TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) samAdhi bala se mumukSu uttamajanoM ke hRdaya meN| sphurita samatAbhAvamaya nija AtamA kI saMpadA / / jabataka na anubhava kareMhama tabataka hamAre yogya jo| nija anubhavana kA kArya hai vaha hama nahIM haiM kara rahe||200||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 319 saMjamaNiyamataveNa dudhammajjhANeNa sukkjhaannenn| jo jhAyai appANaM paramasamAhI have tassa / / 123 / / saMyamaniyamatapasA tu dharmadhyAnena zukladhyAnena / yo dhyAyatyAtmAnaM paramasamAdhirbhavettasya / / 123 / / iha hi samAdhilakSaNamuktam / saMyamaH sakalendriyavyApAraparityAgaH / niyamena svaatmaaraadhnaattprtaa| AtmAnamAtmanyAtmanA saMdhatta ityadhyAtmaM tapanam / sakalabAhyakriyAkAMDADambaraparityAgalakSaNAnta:kriyAdhikaraNamAtmAnaM niravadhitrikAlanirupAdhisvarUpaM yojAnAti, tatpariNativizeSa: svAtmAzraya nizcayadharmadhyAnam / dhyAnadhyeyadhyAtRtatphalAdivividha kisI aisI akathanIya paramasamAdhi dvArA zreSTha AtmAoM ke hRdaya meM sphurAyamAna samatA kI anugAminI sahaja AtmasampadA kA jabataka hama (munirAja) anubhava nahIM karate; tabataka hama jaise munirAjoM kA jo viSaya hai, usakA hama anubhava nahIM krte| __ tAtparya yaha hai ki munirAjoM kA mUladharma to yahI hai ki ve apane AtmA ke jJAna-dhyAna meM raheM; kyoMki usake binA ve usa mahattvapUrNa kAma se vaMcita raha jAveMge; jisake lie unhoMne yaha munidharma dhAraNa kiyA hai||200|| paramasamAdhi kA svarUpa batAnevAlI 123vIM gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) saMyama niyama tapadharama evaM zukla samyak dhyAna se| dhyAve nijAtama jo samAdhi parama hotI hai use ||123|| saMyama, niyama, tapa, dharmadhyAna aura zukladhyAna se jo AtmA ko dhyAtA hai; use paramasamAdhi hotI hai| isa 123vIM gAthA kI dUsarI paMkti to 122vIM gAthA ke samAna hI hai; jisameM kahA gayA hai ki jo AtmA ko dhyAtA hai, use paramasamAdhi hotI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "isa gAthA meM samAdhi kA lakSaNa kahA gayA hai| sabhI indriyoM ke vyApAra kA parityAga saMyama hai aura nija AtmA kI ArAdhanA meM tatparatA niyama hai| AtmA ko AtmA meM svayaM se dhAraNa kie rahanA hI adhyAtma hai. tapa hai| sampUrNa bAhya kriyAkANDa ke ADambara ke parityAga lakSaNavAlI anta:kriyA ke AdhArabhUta AtmA ko niravadhi trikAla nirupAdhisvarUpa jAnanevAle jIva kI pariNati vizeSa svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna hai aura dhyAna, dhyeya, dhyAtA aura dhyAna kA phala Adi
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 vikalpanirmuktArmukhAkAranikhilakaraNa grAmAgocaraniraMjananijaparamatattvAvicalasthitirUpaM nizcayazukladhyAnam / ebhi: sAmagrIvizeSaiH sArdhamakhaMDAdvaitaparamacinmayamAtmAnaM yaH paramasaMyamI nityaM dhyAyati, tasya khalu paramasamAdhirbhavatIti / niyamasAra ( anuSTubh ) nirvikalpe samAdhau yo nityaM tiSThati cinmaye / dvaitAdvaitavinirmuktamAtmAnaM taM namAmyaham / / 201 / / kiM kAhadi vaNavAso kAyakileso vicittauvavAso / ajjhayaNamoNapahudI samadArahiyassa samaNassa / / 124 / / ke vikalpoM se rahita, antarmukhAkAra, samasta indriyoM se agocara, niraMjana nija paramAtmatattva meM avicala sthiti nizcaya zukladhyAna hai| isaprakAra vizeSa sAmagrI se sahita, akhaMDa, advaita, paramacaitanyamaya AtmAko, jo paramasaMyamI nitya dhyAtA hai; use vastutaH paramasamAdhi hai / " isa gAthA aura isakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki indriyoM ke vyApAra ke parityAgarUpa saMyama, AtmA kI ArAdhanA meM tatparatArUpa niyama, svayaM ko svayaM meM dhAraNarUpa tapa, svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna aura niraMjana nija paramAtmatattva meM avicala sthitirUpa zukladhyAnarUpa vizeSa sAmagrI sahita, akhaNDa, advaita, paramacaitanya AtmA kA dhyAna hI paramasamAdhi hai / / 123 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna ( harigIta ) nirvikalpaka samAdhi meM nita raheM jo AtamA / gAthA usa nirvikalpaka AtamA ko namana karatA hU~ sadA || 201 || jo sadA caitanyamaya nirvikalpa samAdhi meM rahatA hai; usa dvaitAdvaita ke vikalpoM se mukta AtmA ko maiM namana karatA hU~ / ukta chanda meM samAdhirata AtmA ko atyanta bhaktibhAva se namaskAra kiyA gayA hai / / 201 / / vigata do gAthAoM meM paramasamAdhi kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa 124vIM yaha batA rahe haiM ki samatA rahita zramaNa ke anya sabhI bAhyAcAra nirarthaka haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) vanavAsa kAyaklezamaya upavAsa adhyayana mauna se / are samatAbhAva bina kyA lAbha zramaNAbhAsa ko || 124||
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra kiM kariSyati vanavAsa: kAyaklezo vicitropavAsaH / adhyayanamaunaprabhRtayaH samatArahitasya zramaNasya / / 124 / / atra samatAmantareNa dravyaliMgadhAriNaH zramaNAbhAsinaH kimapi paralokakAraNaM nAstItyuktam / sakalakarmakalaMkapaMkavinirmuktamahAnaMdahetubhUtaparamasamatAbhAvena vinA kAntAravAsAvAsena prAvRSi vRkSamUle sthityA ca grISme'titIvrakarakarasaMtaptaparvatAgragrAvaniSaNNatayA vA hemante ca rAtrimadhye hyAzAMbaradazAphalena ca, tvagasthibhUtasarvAMgaklezadAyinA mahopavAsena vA, sadAdhyayanapaTutayA ca, vAgviSayavyApAranivRttilakSaNena saMtatamaunavratena vA kimapyupAdeyaM phalamasti kevaladravyaliMgadhAriNaH zramaNAbhAsasyeti / tathA coktam amRtAzItau hra ( mAlinI ) girigahanaguhAdyAraNyazUnyapradezasthitikaraNanirodhadhyAnatIrthopasevA / prapaThanajapahomairbrahmaNo nAsti siddhi: 321 mRgaya tadaparaM tvaM bhoH prakAraM gurubhyaH / / 64 / / ' vanavAsa, kAyaklezarUpa anekaprakAra ke upavAsa, adhyayana, mauna Adi kriyAyeM samatA rahita zramaNa ko kyA kareMge arthAt kucha nahIM kara sakate / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki samatAbhAva ke binA dravyaliMgadhArI zramaNAbhAsa ko raMcamAtra bhI paraloka (mokSa) kA sAdhana nahIM hai / kevala dravyaliMgadhArI zramaNAbhAsa ko; sabhI prakAra ke sabhI karmakalaMkarUpa kIcar3a se rahita, mahA Ananda ke hetubhUta parama samatA bhAva binA vanavAsa meM basakara varSA Rtu meM vRkSa ke nIce baiThane se, grISma Rtu meM pracaNDa sUrya kI kiraNoM se saMtapta parvata ke zikhara kI zilA para baiThane se aura hemanta Rtu meM arddha rAtri meM nagna digambara dazA meM rahane se, haDDI aura camar3I mAtra raha gaye zarIra ko klezadAyaka mahA upavAsa se, nirantara adhyayana karate rahane se athavA vacana vyApAra kI nivRttirUpa mauna se kyA raMca mAtra bhI kucha honevAlA hai ? nahIM, kucha bhI honevAlA nahIM hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahA gayA hai ki AtmajJAnapUrvaka hue vItarAgI samatAbhAva ke binA vanavAsa, upavAsa, paThana-pAThana, adhyayana-manana aura mauna Adi bAhya kriyAe~ kucha bhI nahIM kara sakatIM / / 124 / / 1. yogIndradeva : amRtAzIti, zloka 59
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 niyamasAra tathA hita (drutavilaMbita) anazanAditapazcaraNaiH phalaM samatayA rahitasya yatena hi| tata idaM nijatattvamanAkulaM bhaja munai samatAkulamaMdiram / / 202 / / virado savvasAvajje tigutto pihididio| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 125 / / isake bAda amRtAzIti meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) vipina zUnya pradeza meM gaharI guphA ke vAsa se| indriyoM ke rodha athavA tIrtha ke AvAsa se|| paThana-pAThana homa se japajApa athavA dhyAna se| hai nahIM siddhi khojalo patha anya guru ke yoga se ||64|| parvata kI gahana guphA Adi meM athavA vana ke zUnya pradeza meM rahane se, indriyoM ke nirodha se, dhyAna se, tIrthoM meM rahane se, paThana se, japa aura homa se brahma (AtmA) kI siddhi nahIM hai| isalie he bhAI! guruoM ke sahayoga se bhinna mArga kI khoja kr| isIprakAra kA bhAva zrImad rAjacandra ne bhI vyakta kiyA hai; jo isaprakAra hai hna yama niyama saMyama Apa kiyo puni tyAga virAga athAga lahyo, banavAsa liyo mukhamauna rahyo dRr3ha Asana padama lagAya diyo| mana pauna nirodha svabodha kiyo haTha joga prayoga sutAra bhayo, japa bheda jape tapa tyauhi tape urase hi udAsi lahI sabase / / saba zAstrana ke naya dhArihiye mata maNDana khaNDana bheda liye, vaha sAdhana bAra ananta kiyo, tadapI kachu hAtha hajU na pryo| aba kyauM na vicArata hai mana meM kachu aura rahA una sAdhana se ? isameM kahA gayA hai ki tUne apanI samajha se sukha-zAnti prApta karane ke aneka upAya kiye, para saphalatA hAtha nahIM lgii| aisI sthiti meM bhI tU yaha vicAra kyoM nahIM karatA ki kucha aisA bAkI raha gayA hai, jo kAryasiddhi kA asalI kAraNa hai||64|| isake bAda eka chanda svayaM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra virata: sarvasAva triguptaH pihitendriyaH / tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 125 / / 323 iha hi sakalasAvadyavyApArarahitasya triguptiguptasya sakalendriyavyApAravimukhasya tasya ca mune: sAmAyikaM vrataM sthAyItyuktam / ( harigIta ) anazanAdi tapasyA samatA rahita munijanoM kI / niSphala kahI hai isalie gaMbhIratA se socakara // aura samatAbhAva kA maMdira nijAtamarAma jo / usa hI nirAkulatattva ko bhaja lo nirAkulabhAva se || 202 || samatAbhAva rahita anazanAdi tapazcaraNoM se kucha bhI phala nahIM hai| isalie he muni ! samatAbhAva kA kulamaMdira arthAt vaMza paramparAgata uttama ghara yaha anAkula nijatattva hai; use bhaja, usakA bhajana kara, usakI ArAdhanA kara / isaprakAra hama dekhate haiM ki 124vIM gAthA kI TIkA aura TIkA meM uddhRta tathA TIkAkAra dvArA likhe gaye chandoM meM eka hI bAta jora dekara kahI jA rahI hai ki AtmAnubhava ke binA bAhya kriyAkANDa se kucha bhI honevAlA nahIM hai / ataH isase virakta hokara jo Ajataka nahIM kara pAyA, sadguru ke sahayoga se vaha karane kA prayAsa kara, sacce mArga kI khoja kara / bAhya kriyAkANDa meM ulajhe rahane se koI lAbha nahIM hai / / 202 / / paramasamAdhi kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa adhikAra kI AgAmI sabhI gAthAoM meM arthAt 9 gAthAoM meM samAdhirUpa sAmAyika kina logoM ko hotI hna yaha samajhAte haiN| ina sabhI gAthAoM kI dUsarI paMkti lagabhaga eka samAna hI hai| ukta nau gAthAoM meM sabase pahalI arthAt 125vIM gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo virata haiM sAvadya se ara tIna gupti sahita haiN| jitendriya saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA || 125 || jo sarva sAvadya se virata hai, tIna guptivAlA hai aura jisane indriyoM ko baMda kiyA hai, niruddha kiyA hai, kaida kiyA hai; use sAmAyika sthAyI hai, sadA hai hna aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "isa gAthA meM sakala sAvadya se rahita, trigupti dvArA gupta tathA sabhI indriyoM ke vyApAra se vimukha munirAjoM ko sAmAyika vrata sthAyI hai hra aisA kahA hai /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 niyamasAra ___ athAtraikendriyAdiprANinikuraMbaklezahetubhUtasamastasAvadhavyAsaMgavinirmuktaH, prazastAprazastasamastakAyavAGmanasAM vyApArAbhAvAt triguptaH, sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAbhidhAnapaMcendriyANAM mukhaistattadyogyaviSayagrahaNAbhAvAt pihitendriyaH, tasya khalu mahAmumukSoH paramavItarAgasaMyaminaH sAmAyikaM vrataM zazvat sthAyi bhvtiiti|| (maMdAkrAMtA) itthaM muktvA bhavabhayakaraM sarvasAvadyarAziM nItvA nAzaM vikRtimanizaM kAyavAGmAnasAnAm / anta:zuddhyA paramakalayA sAkamAtmAnamekaM buddhvA jantuH sthirazamamayaM zuddhazIlaM prayAti / / 203 / / isa loka meM jo ekendriyAdi prANiyoM ko kleza ke hetubhUta samasta sAvadha kI Asakti se mukta haiM; mana-vacana-kAya ke prazasta-aprazasta samasta vyApAra ke abhAva ke kAraNa tIna guptivAle haiM aura sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmaka pA~ca indriyoM dvArA usa-usa indriya ke yogya viSaya grahaNa kA abhAva hone se indriyoM ke nirodhaka haiM; una mahA mumukSu parama vItarAgI saMyamiyoM ko vastutaH sAmAyika vrata zAzvata hai, sthAyI hai|" ___mudde kI bAta yaha hai ki mithyAtva aura kaSAyoM ke abhAva meM jisa bhUmikA meM jitanI zuddhi pragaTa huI hai; vaha eka prakAra se sAmAyika hI hai| ata: bhUmikAnusAra zubhAzubhabhAva ke sadabhAva meM bhI mithyAtva aura bhUmikAnusAra kaSAya ke abhAva meM zuddhapariNatirUpa sAmAyika vidyamAna rahatI hai| tAtparya yaha hai ki zuddhopayoga ke kAla meM to sAmAyika hai hI; jJAnI ke anya kAla meM bhI zuddhapariNatirUpa sAmAyika hai| isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki ve bhAvaliMgI munirAja sadA sAmAyika meM hI haiM ki jo samasta sAvadha se mukta haiM, trigupta haiM aura paMcendriya viSayoM ke nirodhaka haiM / / 125 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) saMsArabhaya ke hetu jo sAvadha unako chodd'kr| manavacanatana kI vikRti se pUrNata: mukha mor3akara|| are antazuddhi se sadjJAnamaya shuddhaatmaa| ko jAnakara samabhAvamayacAritra ko dhAraNa kreN||203|| isaprakAra sadA sAmAyika meM rahanevAle munirAja, bhavabhaya karanevAle samasta sAvadha ko chor3akara, mana-vacana-kAya kI vikRti ko naSTa kara, aMtaraMga zuddhi se jJAnakalA sahita eka AtmA ko jAnakara sthira samatAmaya zaddha zIla ko prApta karate haiN|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 325 jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vA / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 126 / / yaH samaH sarvabhUteSu sthAvareSu traseSu vaa| tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 126 / / paramamAdhyasthyabhAvAdyArUDhasthitasya paramamumukSoHsvarUpamatroktam / ya: sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNi: vikArakAraNanikhilamoharAgadveSAbhAvAdbhedakalpanApoDhaparamasamarasIbhAvasanAthatvAttrasasthAvarajIvanikAyeSusamaH, tasya ca paramajinayogIzvarasya sAmAyikAbhidhAnavrataM sanAtanamiti vItarAgasarvajJamArge siddhamiti / isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki mithyAtva aura kaSAya ke abhAva meM bhAvaliMgI munirAja bhUmikAnusAra sadA hI sAmAyika meM rahate haiM, samAdhi meM rahate haiN||203|| aba isa gAthA meM mAdhyasthabhAva meM ArUr3ha mumukSu kA svarUpa kahate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) trasa aura thAvara ke prati ara sarvajIvoM ke prati / samabhAvadhAraka saMta ko jina kaheMsAmAyikasadA ||126|| jo sthAvara athavA trasahna sabhI jIvoM ke prati samabhAva dhAraNa karate haiM, unheM sAmAyika sthAyI hai ha aisA kevalI zAsana meM kahA hai| isa gAthA kI TIkA TIkAkAra munirAja atyanta saMkSepa meM karate haiM; jo isaprakAra hai hra "yahA~, paramamAdhyasthabhAva meM ArUr3ha hokara sthita parama mumukSuoM kA svarUpa kahA hai| jo munirAja sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi haiM; ve munirAja, vikAra ke kAraNabhata samasta moha-rAga-dveSa ke abhAva se bhedakalpanA se mukta aura paramasamarasIbhAva se sahita hone se samasta trasa-sthAvara jIva nikAyoM ke prati samatAbhAvavAle haiN| una paramajina yogIzvaroM ko; sAmAyika nAma kA vrata sanAtana hai, sadA hai, sthAyI hai tU aisA vItarAga-sarvajJa ke mArga meM siddha hI hai|" vaise to hama dhyAna avasthA ko hI sAmAyika kahate haiM; kintu yahA~ sabhI prakAra ke samabhAva ko sAmAyika kahA jA rahA hai| yahI kAraNa hai ki trasa-sthAvara jIvoM ke prati sadA samatAbhAvavAle santoM ko sthAyI sAmAyika hotI hai ha yaha kahA gayA hai / / 126 / / isake bAda TIkAkAra munirAja ATha chanda likhate haiM, jinameM tIna zloka, do mAlinI, do zikhariNI evaM eka pRthvI hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ( mAlinI ) cittamuccairajasram / trasahatiparimuktaM sthAvarANAM vadhairvA paramajinamunInAM api caramagataM yannirmalaM karmamuktyai tadahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi / / 204 / / ( anuSTubh ) kecidadvaitamArgasthA: kecid dvaitapathe sthitAH / dvaitAdvaitavinirmuktamArge vartAmahe vayam / / 205 / / kAMkSaMtyadvaitamanyepi dvaitaM kAMkSanti cApare / dvaitAdvaita-vinirmuktamAtmAna -mabhinaumyaham / / 206 / / ukta ATha chandoM meM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) jina munivaroM kA citta nita trasa thAvaroM ke trAsa se / mukta ho sampUrNataH antima dazA ko prApta ho / una munivaroM ko namana karatA bhAvanA bhAtA sadA / stavana karatA hU~ nirantara mukti pAne ke lie || 204|| jina parama jina muniyoM kA citta trasa jIvoM ke ghAta aura sthAvara jIvoM ke vadha se atyanta mukta hai, nirmala hai tathA antima avasthA ko prApta hai| karmoM se mukta hone ke lie maiM una munirAjoM ko namana karatA hU~, unakI stuti karatA hU~ aura unheM samyakrUpa se bhAtA hU~, vaisA banane kI bhAvanA karatA hU~ / niyamasAra ukta chanda meM trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA se virakta cittavAle munirAjoM ko atyanta bhaktibhAvapUrvaka namaskAra kiyA gayA hai, unakI stuti karane kI bhAvanA vyakta kI gaI hai aura usIprakAra ke pariNamana hone kI saMbhAvanA bhI vyakta kI gaI hai / / 204 / / isake bAda tIna zloka (anuSTubh) haiM, jinakA padyAnuvAda isaprakAra haiM (dohA) koI varte dvaita meM ara koI advaita / dvaitAdvaita vimuktama hama varteM samaveta // 205 // kaI loga advaita mArga meM sthita haiM aura kaI loga dvaita mArga meM sthita haiM; parantu hama to dvaita aura advaita mArga se vimukta mArga meM vartate haiN|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 327 (anuSTubh ) ahamAtmA sukhAkAMkSI svAtmAnamajamacyutam / AtmanaivAtmani sthitvA bhAvayAmi muhurmuhaH / / 207 / / (zikhariNI) vikalpopanyAsairalamalamamIbhirbhavakaraiH akhaNDAnandAtmA nikhilnyraashervissyH| ayaM dvaitAdvaito na bhavati tataH kazcidacirAt tamekaM vande'haM bhavabhayavinAzAya satatam / / 208 / / (dohA) koI cAhe dvaita ko ara koI advaita / dvaitAdvaita vimukta jiya maiM vaMdUM samaveta ||206|| (soraThA) thira raha sukha ke hetu aja avinAzI Atma meN| bhAU~ bAraMbAra nija ko nija se nirantara ||207|| kaI loga advaita kI cAha karate haiM aura kaI loga dvaita ko cAhate haiM, kintu maiM to dvaita aura advaita mArga se vimukta mArga ko namana karatA huuN| sukha kI AkAMkSA rakhanevAlA AtmA arthAt maiM ajanme aura avinAzI arthAt janmamaraNa se rahita anAdi-anaMta nija AtmA ko AtmA dvArA, AtmA meM sthita rakhakara bArambAra bhAtA huuN| ukta tInoM chandoM meM dvaita aura advaita ke vikalpajAla se mukta bhagavAna AtmA ko prApta karane kI bhAvanA bhAyI gayI hai / / 205-207 / / isake bAda AnevAle do zikhariNI chandoM kA padyAnavAda isaprakAra hai hna (harigIta) saMsAra ke jo hetu haiM ina vikalpoM ke jAla se| kyA lAbha hai hama jA rahe nayavikalpoM ke pAra aba || nayavikalpAtIta sukhamaya agama AtamarAma ko| vandana karU~ kara jor3a bhavabhaya nAza karane ke lie||208|| saMsAra ko bar3hAnevAle ina vikalpa kathanoM se basa hoo, basa hoo| samasta nayasamUha kA aviSaya yaha akhaNDAnandasvarUpa AtmA dvaita yA advaitarUpa nahIM hai: dvaita aura advaita
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 niyamasAra (zikhariNI) sukhaM duHkhaM yonau sukRtaduritavrAtajanitaM zubhAbhAvo bhUyo'zubhapariNatirvA na ca na ca / yadekasyApyuccairbhavaparicayo bADhamiha no ya evaM saMnyasto bhavaguNagaNaiH staumi tamaham / / 209 / / (mAlinI) idamihamaghasenAvaijayantI harettAM ___sphuttitshjtej:puNjduuriikRtaaNhH| prabalataratamastomaM sadA zuddhazuddhaM jayati jagati nityaM ciccamatkAramAtram / / 210 / / saMbaMdhI vikalpoM se pAra hai| isa eka nija AtmA ko maiM bhavabhaya kA nAza karane ke lie bArambAra vaMdana karatA huuN| (harigIta) acche bure nijakArya se sukha-duHkha ho saMsAra meN| para AtamA meM haiM nahIM ye zabhAzabha pariNAma saba / / kyoMki AtamarAma to inase sadA vyatirikta hai| stuti karU~ maiM usI bhava se bhinna AtamarAma kI||209|| saMsAra meM cAra gati aura 84 lAkha yoniyoM meM honevAle sukha-dukha, puNya-pApa se hote haiN| yadi nizcayanaya se vicAra kareM to zubha aura azubhapariNati AtmA meM hai hI nahIM; kyoMki isa loka meM ekarUpa AtmA ko bhava (saMsAra) kA paricaya hI nahIM hai| isalie maiM zubha-azubha, rAga-dveSa Adi bhava guNoM arthAt vibhAvabhAvoM se rahita nija zuddha AtmA kA stavana karatA huuN| ina chandoM meM bhI vahI dvaita-advaita ke bhedabhAvoM se rahita AtmA ke ArAdhanA kI bAta kahI gaI hai||208-209|| isake bAda AnevAle do chandoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) pragaTa apane teja se ati prabala timira samUha ko| dUra kara kSaNamAtra meM hI pApasenA kI dhvajA / / haraNa kara lI jisa mahAzaya prabala AtamarAma ne| jayavaMta hai vaha jagata meM citcamatkArI AtamA ||210||
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra (pRthvI) jayatyanaghamAtmatattvamidamastasaMsArakaM mahAmunigaNAdhinAthahRdayAravindasthitam / vimuktabhavakAraNaM sphuTitazuddhamekAntataH sadA nijamahimni lInamapi saddazAM gocaram / / 211 / / jassa saNihido appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 127 / / 329 ( harigIta ) gaNadharoM ke manakamala thita pragaTa zudha ekAntataH / bhavakAraNoM se mukta cit sAmAnya meM hai rata sadA // saddRSTiyoM ko sadAgocara AtmamahimAlIna jo / jayavaMta hai bhava antakAraka anagha AtamarAma vaha / / 211|| pragaTa hue sahaja tejapuMja dvArA, ati prabalamohatimira samUha : ko dUra karanevAlA tathA puNya-pAparUpI aghasenA kI dhvajA kA haraNa karane vAlA sadA zuddha, citcamatkAramAtra Atmatattva jagata meM nitya jayavaMta hai / jisane saMsAra kA asta kiyA hai, jo mahAmunirAjoM ke nAyaka gaNadharadeva ke hRdaya kamala meM sthita hai, jisane bhava ke kAraNa ko chor3a diyA hai, jo pUrNata: zuddha pragaTa huA hai tathA jo sadA nijamahimA meM lIna hone para bhI samyagdRSTiyoM ko gocara hai; vaha puNya-pApa se rahita Atmatattva jayavaMta hai / yahA~ eka prazna saMbhava hai ki loka meM to agha pApa ko kahate haiM, para Apa yahA~ aghA artha puNya-pApa ke bhAva kara rahe haiN| isakA kyA kAraNa hai ? yadyapi loka meM agha zabda kA artha mAtra pApa kiyA jAtA hai; tathApi jisaprakAra ka kA artha pRthvI, kha kA artha AkAza hotA hai; usIprakAra gha kA artha bhI AtmA hotA hai / ata: AtmA ke Azraya se utpanna vItarAgabhAva ke abhAvarUpa zubhAzubharAgarUpa puNya-pApa ke bhAva agha kahe jAte haiN| isaprakAra puNya-pApa hna donoM agha haiN| isaprakAra ina ATha chandoM meM atyanta bhAvavibhora hokara sahaja - vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva nijakAraNaparamAtmA ke Azraya kI bhAvanA vyakta kara rahe haiM / / 210- 211 // isa AgAmI gAthA meM bhI yahI batA rahe haiM ki ekamAtra AtmA hI upAdeya hai /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 niyamasAra yasya sannihitaH AtmA saMyame niyame tpsi| tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 127 / / atrApyAtmaivopAdeya ityuktaH / yasya khalu bAhyaprapaMcaparAGgamukhasya nirjitAkhilendriyavyApArasya bhAvijinasya pApakriyAnivRttirUpe bAhyasaMyame kAyavAGmanoguptirUpasakalendriyavyApAravarjite'bhyantarAtmani parimitakAlAcaraNamAtreniyame paramabrahmacinmayaniyatanizcayAntargatAcAre svarUpe'vicalasthitirUpe vyavahAraprapaMcitapaMcAcAre paMcamagatihetubhUte kiMcanabhAvaprapaMcaparihINe sakaladurAcAranivRttikAraNe paramatapazcaNeca paramaguruprasAdAsAditaniraMjananijakAraNaparamAtmA sadA sannihita iti kevalinAMzAsane tasya paradravyaparAGmukhasya paramavItarAgasamyagdRSTervItarAgacAritrabhAja: sAmAyikavrataM sthAyi bhavatIti / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta) AtamA hai pAsa jinake niyama-saMyama-tapa vidd'eN| una AtmadarzIsaMta ko jina kaheM sAmAyika sadA ||127|| jise saMyama meM, niyama meM, tapa meM AtmA hI samIpa hai; use sAmAyika sthAyI hai ta aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ isa gAthA meM bhI AtmA hI upAdeya hai ha aisA kahA gayA hai| bAhya prapaMca se parAGgamukha aura samasta indriyavyApAra ko jItanevAle jisa bhAvI jina ko pApakriyA kI nivRttirUpa bAhya saMyama meM; kAya, vacana aura manoguptirUpa samasta indriyavyApAra rahita abhyantara saMyama meM; mAtra sImita kAla ke niyama meM; nijasvarUpa meM avicala sthitirUpa cinmaya paramabrahmasvarUpa meM nizcala AcAra meM; vyavahAra se vistAra se nirUpita paMcAcAra meM; paMcamagati ke hetubhUta, sampUrNa parigraha se rahita, samasta durAcAra kI nivRtti ke kAraNabhUta paramatapazcaraNa meM paramaguru ke prasAda se prApta nijakAraNaparamAtmA sadA samIpa hai; una paradravya se parAGgamukha parama vItarAga samyagdRSTi evaM vItarAga cAritravanta ko sAmAyika vrata sthAyI hai hna aisA kevaliyoM ke zAsana meM kahA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki bhAvaliMgI munirAjoM ko honevAle antarbAhya yama, niyama, saMyama, tapa Adi sabhI bhAvoM meM ekamAtra AtmA kI ArAdhanA hI mukhya rahatI hai| AtmA kI ArAdhanA se ye sabhI sanAtha haiM, usake binA inakA koI artha nahIM hai||127|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 331 (maMdAkrAMtA) AtmA nityaM tapasi niyame saMyame saccaritre tiSTatyuccaiH paramayaminaH zuddhadRSTermanazcet / tasmin bADhaM bhavabhayahare bhAvitIrthAdhinAthe sAkSAdeSA sahajasamatA prAstarAgAbhirAme / / 212 / / jassa rAgo du doso du vigaDiMNa jaNei du| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 128 / / yasya rAgastu dveSastu vikRtiM na janayati tu| tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 128 / / (harigIta ) zuddha samyagdRSTijana jAne ki saMyamavaMta ke| tapa-niyama-saMyama-carita meM yadi AtamA hI mukhya hai| to sahaja samatAbhAva nizcita jAniye he bhavyajana | bhAvitIrthaMkara zramaNa ko bhavabhayoM se mukta jo||212|| yadi zuddhadRSTivAle samyagdRSTi jIva aisA samajhate haiM ki paramamuniyoM ke tapa meM, niyama meM, saMyama meM aura saccAritra meM sadA eka AtmA hI Urdhva rahatA hai; to yaha siddha hotA hai ki rAga ke nAza ke kAraNa usa saMsAra ke bhaya kA haraNa karanevAle bhaviSya ke tIrthaMkara bhagavanta ko sahaja samatA sAkSAt hI hai, nizcita hI hai| TIkA aura TIkA meM samAgata ukta chanda meM yaha dhvanita hotA hai ki TIkAkAra ko aisA vizvAsa hai ki ve bhaviSya meM tIrthaMkara honevAle haiM; isakAraNa hI ve bhAvi tIrthanAtha ko yAda karate haiM; kyoMki ukta sthiti to sabhI tIrthakaroM kI hotI hai; taba phira ve bhAvI tIrthAdhinAtha ko do-do bAra kyoM yAda karate haiM / / 212 / / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) rAga evaM dveSa jisakA citta vikRta na kreN| una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA / / 128|| jise rAga yA dveSa vikRti utpanna nahIM karate; use sAmAyika sthAyI hai ha aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 niyamasAra iha hirAgadveSAbhAvAdaparispaMdarUpatvaM bhavatItyuktam / yasya paramavItarAgasaMyaminaH pApATavIpAkasya rAgovA dveSo vA vikRtinAvatarati, tasya mahAnandAbhilASiNa: jIvasya paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya sAmAyikanAmavrataM zAzvataM bhavatIti kevalinAMzAsane prasiddha bhvtiiti| (maMdAkrAMtA) rAgadveSau vikRtimiha tau naiva kartuM samarthoM jnyaanjyoti:-prhtduritaaniik-ghoraandhkaare| ArAtIye sahajaparamAnandapIyUSapUre tasminnitye samarasamaye ko vidhi: ko niSedhaH / / 213 / / TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ yaha kaha rahe haiM ki rAga-dveSa ke abhAva se aparispaMdarUpatA, samatA, akaMpatA, akSubdhatA hotI hai| pAparUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) ko jalAne meM agni samAna jisa parama vItarAgI saMyamI ko rAga-dveSa vikRti utpanna nahIM karate; usa pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI Ananda ke abhilASI jIva ko sAmAyika nAma kA vrata zAzvata hai tU aisA kevaliyoM ke zAsana meM prasiddha hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jina vItarAgI santoM ko rAga-dveSa bhAva, vikRti utpanna nahIM karate; unheM sadA sAmAyika hI hai / / 128 / / isa gAthA kI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( rolA) kiyA pApatama nAza jJAnajyoti se jisne| paramasukhAmRtapUra AtamA nikaTa jahA~ hai| rAga-dveSa na samartha use vikRta karane meM| usa samarasamaya Atama meM hai vidhi-niSedha kyA / / 213|| jisane jJAnajyoti dvArA pApasamUharUpa ghora aMdhakAra kA nAza kiyA hai, sahaja paramAnaMda kA pUra jahA~ nikaTa hai; vahA~ rAga-dveSa vikRti karane meM samartha nahIM haiN| usa zAzvata samarasabhAvarUpa Atmatattva meM vidhi kyA aura niSedha kyA ? tAtparya yaha hai ki use rAga-dveSa nahIM hote haiN| 'yaha aisA hai yA hameM aisA karanA cAhie' ha isaprakAra ke vikalpa vidhi saMbaMdhI vikalpa haiM aura yaha aisA nahIM hai yA hameM aisA nahIM karanA cAhie' ha isaprakAra ke vikalpa niSedha saMbaMdhI vikalpa haiN| 2sayAma
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra jo du aTuM ca rudaM ca jhANaM vajjedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 129 / / yastvArtaM ca raudraM ca dhyAnaM varjayati nityshH| ___tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 129 / / ArtaraudradhyAnaparityAgAt sanAtanasAmAyikavratasvarUpAkhyAnametat / yastu nityaniraMjananijakAraNasamayasArasvarUpaniyatazuddhanizcayaparamavItarAgasukhAmRtapAnaparAyaNo jIva: tiryagyonipretAvAsanArakAdigatiprAyogyatAnimittam ArttaraudradhyAnadvayaM nityazaHsaMtyajati, tasya khalu kevaladarzanasiddhaM zAzvataM sAmAyikavrataM bhavatIti / yaha AtmA svabhAva se to vikalpAtIta hai hI aura paryAya meM bhI vikalpAtItadazA ko bhI prApta ho gayA ho to phira usameM vidhi-niSedha saMbaMdhI vikalpoM ko avakAza hI kahA~ rahatA hai ? / / 213 / / aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki jo Arta aura raudradhyAna se rahita hai; use sAmAyika sadA hI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) Arta evaM raudra se jo santa nita varjita rheN| una AtmadhyAnI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||129|| jo Artta aura raudradhyAna ko sadA chor3atA hai; use sAmAyika vrata sthAyI hai ha aisA kevalI zAsana meM kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha Arta aura raudradhyAna ke parityAga dvArA sanAtana sAmAyika vrata ke svarUpa kA kathana hai| nitya niraMjana nijakAraNaparamAtmA ke svarUpa meM niyata, zuddhanizcaya paramavItarAga sukhAmRta ke pAna meM parAyaNa jo jIva tiryaMca yoni, pretavAsa va narakAdi gati kI yogyatA ke hetubhUta Artta va raudra hna ina do dhyAnoM ko nitya chor3atA hai; use vastuta: kevaladarzana siddha zAzvata sAmAyika vrata hai|" iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, vedanA aura nidAna ke nimitta se jo khedarUpa pariNAma hote haiM, ve ArtadhyAna haiM aura nirdayatA/krUratA meM hone vAle AnandarUpa pariNAma raudradhyAna haiN| ArtadhyAna ko zAstroM meM tiryaMca gati kA kAraNa batAyA gayA hai aura raudradhyAna ko narakagati kA kAraNa kahA gayA hai| yahA~ inake phala meM pretayoni ko bhI jor3a diyA hai| 1. AcArya pUjyapAda : sarvArthasiddhi, adhyAya 6, sUtra 15 va 16 kI TIkA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 niyamasAra (AryA) iti jinazAsanasiddha sAmAyikavratamaNuvrataM bhavati / yastyajati munirnityaM dhyAnadvayamArtaraudrAkhyam / / 214 / / jo du puNNaM ca pAvaM ca bhAvaM vajedi Niccaso / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 130 / / jinake ye Arta aura raudradhyAna nahIM hoMge, unake dharmadhyAna aura zukladhyAna hoNge| dharma aura zukladhyAna ko mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| isase yaha sahaja hI siddha hai ki jinake Arta aura raudradhyAna nahIM hoMge; unake mokSaprApti kI hetubhUta sAmAyika sadA hogI hI / / 129 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (soraThA ) jo muni chor3e nitya Artta-raudra ye dhyAna do| sAmAyikavrata nitya unako jinazAsana kathita||214|| isaprakAra jo munirAja Artta aura raudra nAma ke do dhyAnoM ko chor3ate haiM; unheM jinazAsana meM kahe gaye aNuvratarUpa sAmAyika vrata hotA hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki munirAjoM kI sAmAyika (AtmadhyAna) ko yahA~ aNuvrata kyoM kahA jA rahA hai ? zrAvakoM ke bAraha vratoM meM eka sAmAyika nAmaka zikSAvrata hai aura zrAvakoM kI gyAraha pratimAoM meM tIsarI pratimA kA nAma bhI sAmAyika hai| unakI carcA yahA~ nahIM haiN| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ke jo gyAraha pratimAyeM hotI haiM; unameM dUsarI pratimA meM bAraha vrata hote haiN| pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ha isaprakAra kula bAraha vrata hote hai| sAmAyika nAma kA vrata aNuvratoM meM nahIM hai, zikSA vratoM meM hai| isalie yahA~ prayukta aNuvrata kA saMbaMdha zrAvaka ke aNuvratoM se honA saMbhava hI nahIM hai| jaisA ki AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ne kahA ki yahA~ ullikhita sAmAyika vrata ko aNuvrata yathAkhyAtacAritra kI apekSA kahA hai| ata: svAmIjI kA yaha kathana Agamasammata aura yuktisaMgata hI hai||214|| 1. AcArya pUjyapAda : sarvArthasiddhi, adhyAya 9, sUtra 29
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 335 yastu puNyaM ca pApaM ca bhAvaM varjayati nityshH| tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 130 / / zubhAzubhapariNAmasamupajanitasukRtaduritakarmasaMnyAsavidhAnAkhyAnametat / bAhyAbhyaMtaraparityAgalakSaNalakSitAnAM paramajinayogIzvarANAM caraNanalinakSAlanasaMvAhanAdivaiyAvRttyakaraNajanitazubhapariNativizeSasamupArjitaM puNyakarma, hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahapariNAmasaMjAtamazubhakarma, yaH sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNiH saMsRtipuraMdhrikAvilAsavibhramajanmabhUmisthAnaM tatkarmadvayamiti tyajati, tasya nityaM kevalimatasiddha sAmAyikavrataM bhavatIti / aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki puNya-pAparUpa vikArIbhAvoM ko chor3anevAle ko sadA sAmAyika hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) jo puNya evaM pApa bhAvoM ke niSedhaka haiM sadA / una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sdaa||130|| jo puNya aura pAparUpa bhAvoM ko sadA chor3atA hai, use sAmAyika sthAyI hai hna aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha zubhAzubha pariNAmoM se utpanna honevAle sukRta-duSkRtarUpa (puNya-pAparUpa hna bhale-bure kAryarUpa) kAryoM se saMnyAsa kI vidhi kA kathana hai| bAhya aura Abhyantara parigraha ke tyAgarUpa lakSaNa se lakSita (pahicAne jAnevAle) paramajinayogIzvaroM ke caraNakamaloM kA prakSAlana, pairoM kA dabAnA Adi vaiyAvRtti karane se utpanna honevAlI zubhapariNati se upArjita puNyakarma (zubhakarma) ko tathA hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigrahasaMbaMdhI pariNAmoM se utpanna honevAle azubhakarma (pApakarma) ko; sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi munirAja chor3ate haiM; kyoMki ye donoM zubhAzubha puNya-pApakarma saMsArarUpI strI ke vilAsa ke vibhrama kI janmabhUmi ke sthAna haiN| zubhAzubhakarma ko, puNya-pApa ke bhAvoM ko chor3anevAle parama vItarAgI santoM ke kevalImata sammata, sAmAyika vrata nitya hai|" gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki deva-zAstra-guru kI bhakti Adi ke zubhabhAvoM se utpanna puNya aura hiMsAdi pApabhAvoM se utpanna honevAle pApa hna ina donoM bhAvoM se virakta-rahita santoM ke nitya sAmAyika hI hai ha aisA jinendradeva ne kahA hai / / 130 / / __isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva tIna chanda likhate haiM; jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ( maMdAkrAntA ) tyaktvA sarvaM sukRtaduritaM saMsRtermUlabhUtaM nityAnaMdaM vrajati sahajaM zuddhacaitanyarUpam / tasmin saddag viharati sadA zuddhajIvAstikAye pazcAduccaiH tribhuvanajanairarcitaH san jinaH syAt / / 215 / / ( zikhariNI ) svataHsiddhaM jJAnaM duraghasukRtAraNyadahanaM mahAmohadhvAntaprabalataratejomayamidam / vinirmuktermUlaM nirupadhimahAnaMdasukhadaM yajAmyetannityaM bhavaparibhavadhvaMsanipuNam / / 216 / / ( harigIta ) saMsAra ke jo mUla aise puNya evaM pApa ko / chor3a nityAnandamaya caitanya sahajasvabhAva ko // prApta kara jo ramaNa karate AtmA meM niraMtara / are tribhuvanapUjya ve jinadevapada ko prApta hoM / / 215|| samyagdRSTi jIva saMsAra ke mUlabhUta puNya-pApabhAvoM ko chor3akara nityAnandamaya, sahaja, zuddhacaitanyarUpa jIvAstikAya ko prApta karatA hai; usI meM sadA vihAra karatA hai aura phira tInoM loka ke jIvoM se pUjita hotA ho hra aisA jinadeva banatA hai / ukta chanda meM yaha batAyA gayA hai ki bhavaduHkhoM ke mUla kAraNa puNya-pApabhAvoM kA tyAga kara zuddhajIvAstikAya arthAt jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA meM jamane - ramanevAle jIva anaMtasukhasvarUpa siddhadazA ko prApta karate haiM / / 215 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra niyamasAra ( harigIta ) punapAparUpI gahanavana dAhaka bhayaMkara agni jo / ara mohata nAzaka prabala ati teja muktImUla jo // nirupAdhi sukha AnandadA bhavadhvaMsa karane meM nipuNa / svayaMbhU jo jJAna usako nitya karatA maiM namana / / 216|| yaha svata:siddha jJAna pApa-puNyarUpI vana ko jalAnevAlI agni hai, mahAmohAndhakAra ko nAza karanevAle atiprabalateja se sahita hai, mukti kA mUla hai aura vAstavika Ananda ko denevAlA hai / saMsAra kA nAza karane meM nipuNa isa jJAna ko maiM nitya pUjatA hU~ /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 337 (zikhariNI) ayaMjIvo jIvatyaghakulavazAt saMsRtivadhU dhavatvaM saMprApya smrjnitsaukhyaakulmtiH| kvacid bhavyatvena vrajati tarasA nirvRtisukhaM tadekaM saMtyaktvA punarapi sa siddho na calati / / 217 / / jo du hassaM raI sogaM aratiM vajjedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe // 131 / / isa chaMda meM svata:siddha jJAna ko mohAMdhakAra kA nAza karanevAlA muktimArga kA mUla, saccA sukha prApta karAnevAlA kahA gayA hai| saMsAradukha se bacane ke lie usa jJAna kI ArAdhanA karane kI bAta kahI gayI hai||216|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) Akulita hokara jI rahA jiya aghoM ke samudAya se| bhavavadhU kA pati banakara kAma sukha abhilASa se|| bhavyatva dvArA mukti sukha vaha prApta karatA hai kbhii| anUpama siddhatvasukha se phira calita hotA nhiiN||217|| yaha jIva zubhAzubhakarmoM ke vaza saMsArarUpa strI kA pati banakara kAmajanita sukha ke lie Akulita hokara jI rahA hai| yaha jIva kabhI bhavyatva zakti ke dvArA nivRtti (mukti) sukha ko prApta karatA hai; usake bAda ukta siddhadazA meM prApta honevAle sukha se kabhI vaMcita nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki siddhadazA ke sukha meM raMcamAtra bhI AkulatA nahIM hai; ata: usameM yaha jIva sadA tRpta rahatA hai, atRpta hokara Akulita nahIM hotaa| isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi yaha jIva anAdikAla se sAMsArika sukha prApta karane ke lie Akulita ho rahA hai; tathApi kabhI bhavyatvazakti ke vikAsa se kAlalabdhi Ane para sacce sukha ko prApta karatA hai to phira anaMtakAla taka atyanta tRpta rahatA huA svayaM meM samAdhistha rahatA hai||217|| aba AgAmI do gAthAoM meM nokaSAyoM ko choDanevAle jIva sadA sAmAyika meM rahate haiM hna yaha batAte haiN| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 niyamasAra jo dugaMchA bhayaM vedaM savvaM vajjedi Niccaso / tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 132 / / yastu hAsyaM ratiM zokaM aratiM varjayati nityazaH / tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 131 / / yaH jugupsAM bhayaM vedaM sarvaM varjayati nityazaH / tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 132 / / navanokaSAyavijayena samAsAditasAmAyikacAritrasvarUpAkhyAnametat / mohanIyakarmasamupajanitastrIpuMnapuMsakavedahAsyaratyaratizokabhayajugupsAbhidhAnanavanokaSAyakalitakalaMkapaMkAtmakasamastavikArajAlakaM paramasamAdhibalena yastu nizcayaratnatrayAtmakaparamatapodhanaH saMtyajati, tasya khalu kevalibhaTTArakazAsanasiddhaparamasAmAyikAbhidhAnavrataM zAzvatarUpamanena sUtradvayena kathitaM bhavatIti / ( harigIta ) jo rahita haiM ti rati- arati upahAsa ara zokAdi se / una vItarAgI saMta ko jina kaheM sAmAyika sadA || 131 // jo jugupsA bhaya veda virahita nitya nija meM rata raheM / una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sadA ||132|| jo munirAja hAsya, rati, arati, zoka ko nitya chor3atA hai; use sAmAyika sadAvartatI hai| hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| jo jugupsA, bhaya aura strIveda, puruSaveda va napuMsakavedoM ko nitya chor3atA hai; use sAmAyika sadA hotI hai| hra aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| ina gAthAoM kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha nau nokaSAyoM ko jIta lene se prApta honevAle sAmAyikacAritra kA kathana hai / mohanIyakarma se utpanna honevAle strIveda, puruSaveda, napusaMkaveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA nAmaka nau nokaSAyoM se honevAle kalaMkarUpI kIcar3a ko arthAt samasta vikArasamUha ko paramasamAdhi ke bala se jo nizcayaratnatrayadhArI munirAja chor3ate haiM; unheM kevalI bhagavAna ke zAsana se siddha huA paramasAmayika nAmaka vrata zAzvatarUpa hai hra aisA ina do gAthAoM meM kahA gayA hai|" ukta do gAthAoM meM hAsyAdi nau nokaSAyoM ke abhAva se honevAlI zuddhapariNati ko sAmAyika vrata arthAt paramasamAdhi kahA gayA hai / / 131-132 / /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 339 (zikhariNI) tyajAmyetatsarvaM nanu navakaSAyAtmakamahaM mudA saMsArastrIjanitasukhaduHkhAvalikaram / mahAmohAndhAnAM satatasulabhaM durlabhataraM samAdhau niSThAnAmanavaratamAnandamanasAm / / 218 / / jo dudhammaMca sukkaM ca jhANaM jhAedi nniccso| tassa sAmAigaM ThAi idi kevalisAsaNe / / 133 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) mohAndha jIvoM ko sulabha para AtmaniSTha smaadhirt| jo jIva haiM una sabhI ko hai mahAdurlabha bhAva jo|| vaha bhavastrI utpanna sukha-dukhazreNikArakarUpa hai| maiM chor3atA usa bhAva ko jo nokaSAyasvarUpa hai||218|| mahAmohAndha jIvoM ko sadA sulabha tathA nirantara Ananda meM magna rahanevAle samAdhiniSTha jIvoM ko atidurlabha, saMsArarUpI strI se utpanna sukha-dukhoM kI paMkti ko karanevAlA yaha nokaSAyarUpa samasta vikAra maiM atyanta pramoda se chor3atA huuN| isa kalaza meM sabakucha milAkara eka hI bAta kahI gaI hai ki nau nokaSAyajanya sAMsArika sukha-du:kha, mohAndha ajJAnIjanoM ko sadA sulabha hI haiM; kintu samAdhiniSTha jJAnI dharmAtmA saMtagaNoM ko ati durlabha haiM, asaMbhava hai; kyoMki ve mohAtIta ho gaye haiM, saccI sAmAyika aura samAdhi unheM hI hai| TIkAkAra munirAja saMkalpa karate haiM ki maiM ina sAMsArika sukha-du:kha ke utpAdaka nokaSAyarUpa samasta vikArIbhAvoM kA atyanta pramoda bhAva se tyAga karatA huuN||218|| yaha AgAmI gAthA paramasamAdhi adhikAra ke samApana kI gAthA hai| isameM dharmadhyAna aura zakladhyAna karanevAloM ko sAmAyika sthAyI hai ha yaha kahA gayA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) jo dharma evaM zakladhyAnI nitya dhyAveM aatmaa| una vItarAgI santa ko jina kaheM sAmAyika sdaa||133||
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 niyamasAra yastu dharmaM ca zuklaM ca dhyAnaM dhyAyati nityshH| tasya sAmAyikaM sthAyi iti kevalizAsane / / 133 / / paramasamAdhyadhikAropasaMhAropanyAso'yam / yastu sakalavimalakevalajJAnadarzanalolupa: paramajinayogIzvaraH svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnena nikhilavikalpajAlanirmuktanizcayazukladhyAnena ca anavaratamakhaNDAdvaitasahajacidvilAsalakSaNamakSayAnandAmbhodhimajjaMtaMsakalabAhyakriyAparAGmukhaMzazvadaMtaHkriyAdhikaraNaM svAtmaniSThanirvikalpaparamasamAdhisaMpattikAraNAbhyAM tAbhyAM dharmazukladhyAnAbhyAM sadAzivAtmakamAtmAnaM dhyAyati hi tasya khalu jinezvarazAsananiSpannaM nityaM zuddhaM triguptiguptaparamasamAdhilakSaNaM zAzvataM sAmAyikavrataM bhvtiiti| (maMdAkrAntA) zukladhyAne pariNatamati: zuddharatnatrayAtmA dharmadhyAnepyanaghaparamAnandatattvAzrite'smin / prApnotyuccairapagatamahaduHkhajAlaM vizAlaM bhedAbhAvAt kimapi bhavinAMvAGamanomArgadUram / / 219 / / jo dharmadhyAna aura zukladhyAna ko nitya dhyAtA hai; use sAmAyika sthAyI hai ha aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha paramasamAdhi adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| jo pUrNata: nirmala kevalajJAna aura kevaladarzana kA lolupI paramajina yogIzvara; apane AtmA ke Azraya se honevAle nizcaya dharmadhyAna dvArA tathA sampUrNa vikalpajAla se mukta nizcaya zukladhyAna dvArA; akhaNDa, advaita, civilAsa lakSaNa, akSaya Ananda sAgara bhagavAna AtmA meM magna honevAle, sampUrNa bAhyakriyAkANDa se parAGgamukha; zAzvatarUpa svAtmaniSTha nirvikalpa parama samAdhirUpa sampatti ke kAraNabhUta, sadA-zivasvarUpa AtmA ko nirantara dhyAtA hai; use vAstava meM jinezvara zAsana se niSpanna huA, nitya zuddha, trigupti dvArA gupta paramasamAdhirUpa zAzvata sAmAyika vrata hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki saccI sAmAyika aura saccI samAdhi to dharmadhyAna aura zukladhyAna meM lage santoM ko hI hotI hai||133||| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isa prakAra hai hna
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramasamAdhyadhikAra 341 ( harigIta ) isa anagha Anandamaya nijatattva ke abhyAsa se| hai buddhi nirmala huI jinakI dharma zukladhyAna se || mana vacana maga se dUra haiM jo ve sukhI zuddhAtamA / una ratanatraya ke sAdhakoM ko prApta ho nija AtamA ||219 / / mana-vacana mArga se dUra, abheda, duHkhasamUha se rahita vizAla Atma tattva ko ve munirAja prApta karate haiM ki jo puNya-pApa se rahita, anagha, paramAnandamaya Atmatattva ke Azraya se dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa zuddharatnatrayarUpa meM pariNamita hue haiN| dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa pariNamita AtmA hI paramasamAdhi meM sthita hai; unheM sadA sAmAyika hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa paramasamAdhi adhikAra kI bAraha gAthAoM meM se AraMbha kI do gAthAoM meM to yaha kahA hai ki jo vacanoccAraNa kriyA ko choDakara saMyama, niyama, tapa tathA dharmadhyAna aura zukladhyAnapUrvaka vItarAgabhAva se AtmA kA dhyAna karatA hai, use paramasamAdhi hotI hai| usake bAda eka gAthA meM yaha kahA ki samatAbhAva rahita zramaNa ke vanavAsa, kAyakleza, upavAsa, adhyayana, mauna Adi sabhI kriyAe~ nirarthaka haiN| isake bAda 9 gAthAoM meM yaha kahA hai ki sarva sAvadya se virata, triguptidhAraka, indriyajayI, trasa-sthAvara jIvoM ke prati samabhAva dhAraka, saMyama, niyama aura tapa meM AtmA ke samIpa rahanevAle, rAga-dveSa se avikRta cittavAle, Arta aura raudradhyAna se bacanevAle, puNya aura pApa bhAva ke niSedhaka, nau nokaSAyoM se virata aura dharma va zukladhyAna ke dhyAtA munirAjoM kA sadA hI sAmAyika hai, ekaprakAra se ve sadA parama samAdhi meM hI lIna haiN| sampUrNa adhikAra kA sAra isa canda paMktiyoM meM hI samAhita ho jAtA hai| yadi eka vAkya meM kahanA hai to kaha sakate haiM ki nizcayaratnatraya se pariNata tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNativAle samyagdRSTi bhAvaliMgI saMta aura zuddhopayogI saMta ha ye sabhI sadA sAmAyika meM hI hai, sadA samAdhistha hI haiN| vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki zuddhopayogadazA meM to sabhI santa samAdhistha haiM hI, tIna kaSAya ke abhAva se utpanna zuddhapariNati vAle saMta zubhopayoga ke kAla meM bhI samAdhistha hI haiM, sadA sAmAyika meM hI haiN| yahA~ yaha atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai| eka bAta aura bhI samajhane lAyaka hai ki aisA nahIM hai ki A~kheM banda kara baiTha gaye aura
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 niyamasAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau paramasamAdhyadhikAro navama: shrutskndhH| sAmAyika yA samAdhi ho gii| sadA sAmAyika yA samAdhivAle vyakti ko sarva sAvadha se virata, trigupti kA dhAraka, indriyajayI, trasa-sthAvara jIvoM ke prati samabhAva kA dhAraka, saMyama, niyama aura tapa meM AtmA ke samIpa rahanevAlA, rAga-dveSa se avikRta cittavAlA, Artta-raudradhyAna se virata, puNya-pApa kA niSedhaka, nokaSAyoM se virata aura dharmadhyAnazukladhyAna kA dhyAtA bhI honA caahie| ukta yogyatAoM ke binA vaha sadA sAmAyikavAlA yA samAdhistha nahIM ho sakatA / / 219 / / paramasamAdhyadhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hna ___"isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramasamAdhyadhikAra nAmaka nauvA~ zrutaskandha samApta huaa|" yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM paramasamAdhyadhikAra nAmaka nauvA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai| ___ bhAI ! ye bananevAle bhagavAna kI bAta nahIM, yaha to bane-banAye bhagavAna kI bAta hai / svabhAva kI apekSA tujhe bhagavAna bananA nahIM hai, apitu svabhAva se to tU banA-banAyA bhagavAna hI hai hra aisA jAnanA-mAnanA aura apane meM hI jama jAnA, ramajAnA paryAya meM bhagavAna banane kA upAya hai| tU eka bAra sacce dila se antara kI gaharAI se isa bAta ko svIkAra to kara; antara kI svIkRti Ate hI terI dRSTi parapadArthoM se haTakara sahaja hI svabhAva-sanmukha hogI, jJAna bhI antaronmukha hogA aura tU antara meM hI samA jAyegA, lIna ho jAyegA, samAdhistha ho jaayegaa| aisA hone para tere antara meM atIndriya Ananda kA aisA dariyA umar3egA ki tU nihAla ho jAvegA, kRtakRtya ho jaavegaa| ekabAra aisA svIkAra karake to dekh| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-83
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 paramabhakti adhikAra ( gAthA 134 se gAthA 140 taka ) atha saMprati hi bhaktyadhikAra ucyate / sammattaNANacaraNe jo bhattiM kuNai sAvago samaNo / tassa duNivvudibhattI hodi tti jiNehi paNNattaM / / 134 / / samyaktvajJAnacaraNeSu yo bhaktiM karoti zrAvakaH zramaNaH / tasya tu nirvRttibhaktirbhavatIti jinaiH prajJaptam / / 134 / / ratnatrayasvarUpAkhyAnametat / caturgatisaMsAraparibhramaNakAraNatIvramithyAtvakarmaprakRtipratipakSanijaparamAtmatattvasamyak zraddhAnAvabodhAcaraNAtmakeSu zuddharatnatrayapariNAmeSu bhajanaM bhaktirArAdhanetyarthaH / ekAdazapadeSu zrAvakeSu jaghanyAH SaT, madhyamAstrayaH, uttamau dvau ca; ete sarve vigata nau adhikAroM meM kramazaH jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA, zuddhanizcaya prAyazcitta aura paramasamAdhi kI carcA huii| aba isa dasaveM adhikAra meM paramabhakti kI carcA AraMbha karate haiN| isa paramabhakti adhikAra ko prAraMbha karate hue TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna "aba bhakti adhikAra kahA jAtA hai / " aba niyamasAra kI gAthA 134 evaM paramabhakti adhikAra kI pahalI gAthA meM ratnatraya kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) bhakti kareM jo zramaNa zrAvaka jJAna-darzana- caraNa kI / niravRtti bhakti unheM ho isa bhA~ti saba jinavara kaheM || 134|| jo zrAvaka yA zramaNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI bhakti karatA hai, use nivRtti bhakti hai hra aisA jinendradevoM ne kahA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha ratnatraya ke svarUpa kA kathana hai / cAra gatirUpa saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNabhUta tIvra mithyAtva karma kI prakRti ke pratipakSI nija paramAtma tattva ke samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNasvarUpa zuddharatnatrayarUpa pariNAmoM kA bhajana hI bhakti hai; ArAdhanA hai hra aisA isakA artha hai| zrAvakoM kI gyAraha pratimAoM meM AraMbha kI chaha pratimAyeM jaghanya zrAvaka kI haiM,
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 niyamasAra zuddharatnatrayabhaktiM kurvanti / atha bhavabhayabhIravaH paramanaiSkarmyavRttayaH paramatapodhanAzca ratnatrayabhuktiM kurvanti / teSAM paramazrAvakANAM paramatapodhanAnAM ca jinottamaiH prajJaptA nirvRttibhaktirapunarbhavapuraMthrikAsevA bhvtiiti| (maMdAkrAntA) samyaktve'smin bhavabhayahare zuddhabodhe caritre bhaktiM kuryAdanizamatulAM yo bhavacchedadakSAm / kAma-krodhAdyakhila-duraghavAta-nirmuktacetAH bhakto bhakto bhavati satataM zrAvaka: saMyamI vA / / 220 / / madhya kI tIna pratimA meM madhyama zrAvaka kI haiM aura anta kI do pratimAyeM uttama zrAvaka kI haiN|' ha ye sabhI zrAvaka zuddha ratnatraya kI bhakti karate haiN| tathA saMsArabhaya se bhayabhIta, parama naiSkarmavRttivAle parama tapodhana bhI zuddha ratnatraya kI bhakti karate haiN| una parama zrAvakoM tathA parama munirAjoM ko, jinadevoM ke dvArA kahI gaI aura dubArA saMsAra meM na bhaTakane denevAlI yaha nirvRtti bhakti (nirvANa bhakti) rUpI strI kI sevA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM zuddha ratnatrayarUpa nirvRtti bhakti arthAt nirvANa bhakti kA svarUpa samajhAyA gayA hai| TIkA ke AraMbhika vAkya meM TIkAkAra munirAja kahate haiM ki yaha ratnatraya ke svarUpa kA vyAkhyAna hai; para agalI paMktiyoM meM hI yaha spaSTa kara dete haiM ki zuddha ratnatrayarUpa pariNAmoM kA bhajana-ArAdhanA hI bhakti hai| ___ zuddha ratnatraya ke dhArI hone se yaha nirvRtti bhakti mukhyarUpa se munirAjoM ke hI hotI hai; tathApi AMzika nirvRtti bhakti AMzika saMyama ko dhAraNa karanevAle pratimAdhArI zrAvakoM ke bhI hotI hai| yaha nirvRtti bhakti nAmaka nizcayabhakti zuddha nirmala pariNatirUpa hai; yahI kAraNa hai ki yaha sadA vidyamAna rahatI hai| para yaha nizcayabhakti na to pUrNata: zuddhopayogarUpa hI hai aura na vacanavyavahArarUpa hI hai tathA yaha nizcayabhakti namaskArAdi kAyika kriyA aura vikalpAtmaka mAnasika bhAvarUpa bhI nahIM hai; kyoMki ukta zuddhopayoga tathA mAnasika vikalpAtmaka stuti bolanerUpa tathA nRtyAdi ceSTArUpa mana-vacana-kAya saMbaMdhI vyavahAra bhakti kabhIkabhI hI hotI hai / / 134 / / 1. zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ke nAma kramaza: isaprakAra haiM hna (1) darzana pratimA, (2) vrata pratimA, (3) sAmAyika pratimA, (4) proSadhopavAsa pratimA, (5) sacitta tyAga pratimA, (6) rAtribhojanatyAga pratimA yA divAmaithunatyAga pratimA, (7) brahmacarya pratimA, (8) AraMbhatyAga pratimA, (9) parigrahatyAga pratimA, (10) anumatityAga pratimA aura (11) udiSTAhAratyAga pratimA /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra mokkhaMgayapurisANaM guNabhedaM jANiUNa tesiM pi / jo kuNadi paramabhattiM vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 135 / / mokSagatapuruSANAM guNabhedaM jJAtvA teSAmapi / yaH karoti paramabhaktiM vyavahAranayena parikathitam / / 135 / / vyavahAranayapradhAnasiddhabhaktisvarUpAkhyAnametat / ye purANapuruSAH samastakarmakSayopAyahetuisake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) saMsArabhayahara jJAnadarzanacaraNa kI jo saMyamI / zrAvaka kareM bhava antakAraka atula bhaktI nirantara // ve kAma krodhAdika akhila agha mukta mAnasa bhaktagaNa / hI loka meM jinabhakta sahRdaya aura sacce bhakta haiM ||220 // 345 jo zrAvaka yA saMyamI jIva saMsAra bhaya ko haraNa karanevAle isa samyagdarzana kI, zuddhajJAna aura zuddhacAritra kI ; saMsAra kA cheda kara denevAlI atula bhakti nirantara karatA hai; kAmakrodhAdi sampUrNa duSTa pApasamUha se mukta cittavAlA vaha zrAvaka athavA saMyamI jIva nirantara bhakta hai, bhakta hI hai / ukta kalaza meM mAtra yahI kahA gayA hai ki zuddha ratnatrayadhArI zrAvaka yA saMyamI hna donoM hI sadA nizcaya bhakti se saMpanna haiN| bhale hI ve Apako bAhya meM bhakti karate dikhAI na deM; tathApi ve apanI zuddha ratnatraya pariNati se nirantara bhakta hI haiM // 220 // 134vIM gAthA meM nizcayabhakti kA svarUpa khaa| aba isa 135vIM gAthA meM vyavahArabhakti kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) muktigata narazreSTha kI bhakti kareM guNabheda se / vaha paramabhakti kahI hai jinasUtra meM vyavahAra se ||135|| jo jIva mokSagata puruSoM kA guNabheda jAnakara, unakI bhI paramabhakti karatA hai; usa jIva ko vyavahAranaya se paramabhakti kahI hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha vyavahAranayapradhAna siddhabhakti ke svarUpa kA kathana hai / jo purANapuruSa sampUrNa karmoM ke kSaya ke upAyabhUta kAraNaparamAtmA kI abheda - anupacAra ratnatraya pariNati se
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 niyamasAra bhUtaM kAraNaparamAtmAnamabhedAnupacAraratnatrayapariNatyA samyagArAdhya siddhA jAtAsteSAM kevalajJAnAdizuddhaguNabhedaM jJAtvA nirvANaparaMparAhetubhUtAM paramabhaktimAsannabhavyaH karoti, tasya mumukSorvyavahAranayena nirvRttibhaktirbhavatIti / (anuSTubh ) uddhUtakarmasaMdohAn siddhAn siddhivadhUdhavAn / saMprAptASTaguNaizvaryAn nityaM vande zivAlayAn / / 221 / / ( AryA ) vyavahAranayasyetthaM nirvRttibhaktirjinottamaiH proktA / nizcayanirvRtibhaktI ratnatrayabhaktirityuktA / / 222 / / niHzeSadoSadUraM kevalabodhAdizuddhaguNanilayaM / zuddhopayogaphalamiti siddhatvaM prAhurAcAryA: / / 223 / / bhalIprakAra ArAdhanA karake siddha hue haiM; unake kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke bheda ko jAnakara nirvANa kI paramparA kI hetubhUta paramabhakti jo Asannabhavya jIva karatA hai; usa mumukSu ko vyavahAranaya se nirvANa bhakti hai|" ukta gAthA va usakI TIkA meM vyavahArabhakti kA svarUpa samajhAte hue mAtra yahI kahA hai ki nizcayabhakti ke nirvikalpa svarUpa ko bhalIbhAMti samajhanevAle jJAnI zrAvaka yA chaThaveMsAtaveM guNasthAnavartI munirAja jaba zubhopayoga ke kAla meM siddha bhagavAna kI bhakti-stui unake kevalajJAnAdi guNoM ke AdhAra para karate haiM to ukta vikalpAtmaka bhakti-stuti ko vyavahArabhakti kahate haiN| siddha bhagavAna ke guNoM ko bhalIbhAMti jAnakara unake guNAnuvAda karane ko vyavahArabhakti kahate haiN| tAtparya yaha hai ki siddha bhagavAna kA svarUpa bhalIbhAMti jAnakara mana meM unake guNoM kA cintana karanA, vacana se unakA guNagAna karanA aura kAyA se namaskArAdi karanA vyavahArabhakti hai / / 135 / / isake uparAnta TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva chaha chanda likhate haiM; jinameM AraMbha ke tIna chandoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) siddhavadhUdhava siddhagaNa nAzaka karmasamUha | muktinilayavAsI guNI vaMdana karU~ sadIva || 221|| siddhabhakti vyavahAra hai jinamata ke anusAra / niyatabhakti hai ratanatraya bhavijana tAraNahAra // 222 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 347 (zArdUlavikrIDita) ye lokAgranivAsino bhavabhavaklezArNavAntaM gatA ye nirvaannvdhuuttikaastnbhraashlessotthsaukhyaakraaH| ye zuddhAtmavibhAvanodbhavamahAkaivalyasaMpadguNAH tAn siddhAnabhinaumyahaM pratidinaM pApATavIpAvakAn / / 224 / / (dohA) saba doSoM se dUra jo zuddhaguNoM kA dhAma | AtmadhyAnaphala siddhapada sUri kaheM sukhadhAma ||223|| jinhoMne sabhI karmoM ke samUha ko girA diyA hai arthAt nAza kara diyA hai, jo muktirUpI strI ke pati haiM, jinhoMne aSTa guNarUpa aizvarya ko prApta kiyA hai tathA jo kalyANa ke dhAma haiM; una siddha bhagavantoM ko maiM nitya vaMdana karatA huuN| isaprakAra jinavaroM ne siddha bhagavantoM kI bhakti ko vyavahAranaya se nirvRtti bhakti yA nirvANa bhakti kahA hai aura nizcaya nirvANa bhakti ko ratnatraya bhakti bhI kahA hai| ____ AcArya bhagavantoM ne siddhapane ko samasta doSoM se rahita, kevalajJAnAdi zuddha guNoM kA dhAma aura zuddhopayoga kA phala kahA hai| ukta chandoM meM se prathama chanda meM aSTakarmoM se rahita, aSTaguNoM se maMDita, zivaramaNI ke pati aura kalyANa ke dhAma siddha bhagavAna ko bhakti pUrvaka namaskAra kiyA gayA hai| dUsare chanda meM nizcaya-vyavahAra bhakti kA svarUpa samajhAte hue nizcaya ratnatraya ko nizcaya nirvANa bhakti aura siddha bhagavAna ke guNagAna ko vyavahAra nirvANa bhakti kahA gayA hai| tIsare chanda meM siddhapada ko zaddhopayoga kA phala batAyA gayA hai||221-223 || isake bAda siddha bhagavanta kI stuti karanevAle do chanda prastuta kie haiM, jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta) zivavadhUsukhakhAna kevalasaMpadA sampanna jo| pApATavI pAvaka guNoM kI khAna haiM jo siddhagaNa || bhavakleza sAgara pAra ara lokAgravAsI sabhI ko| vaMdana karU~ maiM nitya pAU~ paramapAvana AcaraNa ||224|| jo lokAgra meM vAsa karate haiM, bhava-bhava ke klezarUpI sAgara ko pAra ko prApta hue haiM, muktirUpI strI ke puSTa stanoM ke AliMgana se utpanna sukha kI khAna haiM tathA zuddhAtmA kI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 niyamasAra (zArdUlavikrIDita) trailokyAgraniketanAn guNagurUn jJeyAbdhipAraMgatAn muktizrIvanitAmukhAmbujaravIn svAdhInasaukhyArNavAn / siddhAn siddhaguNASTakAn bhavaharAn naSTASTakarmotkarAn nityAntAn zaraNaM vrajAmi satataM pApATavIpAvakAn / / 225 / / (vasaMtatilakA) ye martyadaivanikurambaparokSabhakti yogyAH sadA zivamayA: pravarA: prsiddhaaH| siddhAH sasiddhiramaNIramaNIyavaktra ___paMkeruhorumakaraMdamadhuvratAH syuH / / 226 / / bhAvanA se utpanna kevalajJAna kI sampatti ke mahAna guNa vAle haiM; pAparUpI bhayaMkara vana ko jalAne meM agni ke samAna una siddha bhagavantoM ko pratidina namana karatA hai| (harigIta) jJeyodadhi ke pAra ko jo prApta haiM ve sukha udadhi / zivavadhUmukhakamalaravi svAdhInasukha ke jalanidhi || ATha karmoM ke vinAzaka AThaguNamaya gunnguru| lokAgravAsI siddhagaNa kI zaraNa meM maiM nita rhuuN||225|| tIna loka ke agrabhAga meM nivAsa karanevAle, guNoM meM bhArI, jJeyarUpI mahAsAgara ke pAra ko prApta, muktilakSmIrUpI strI ke mukhakamala ke sUrya, svAdhIna sukha ke sAgara, aSTa guNoM ko siddha karanevAle, bhava tathA ATha karmoM kA nAza karanevAle, pAparUpI aTavI ko jalAne meM agni ke samAna, nitya avikArI siddha bhagavantoM kI maiM nirantara zaraNa letA huuN| ukta donoM chandoM meM se prathama chanda meM siddha bhagavAna ko namaskAra kiyA gayA hai aura dUsare chanda meM unhIM siddha bhagavAna kI zaraNa meM jAne kI bhAvanA vyakta kI gaI hai| donoM hI chandoM meM siddha bhagavAna ko lokAgravAsI aura pAparUpI bhayaMkara aTavI ko jalAnevAlI agni batAyA gayA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki donoM hI chandoM meM vividha vizeSaNoM ke mAdhyama se lagabhaga eka samAna hI bhAva pragaTa kiye gaye haiN| vastuta: bAta yaha hai ki nizcaya nirvANa bhakti se siddhadazA prApta hotI hai aura vyavahAra nirvANa bhakti meM siddha bhagavAna kI mana se prazaMsA, vacana se stuti aura unako kAyA se namaskArAdi kiye jAte haiN||224-225|| isake bAda AnevAle chanda meM bhI siddha bhagavAna kI hI stuti kI gaI hai|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 paramabhakti adhikAra mokkhapahe appANaM ThaviUNa ya kuNadi NivvudI bhttii| teNa du jIvo pAvai asahAyaguNaM NiyappANaM / / 136 / / mokSapathe AtmAnaM saMsthApya ca karoti nirvRtterbhaktim / tena tu jIva: prApnotyasahAyaguNaM nijAtmAnam / / 136 / / nijaparamAtmabhaktisvarUpAkhyAnametat / bhedakalpanAnirapekSanirupacAraratnatrayAtmake chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) susiddhirUpI ramyaramaNI ke madhura ramaNIya mukha / kamala ke makaraMda ke ali ve sabhI jo siddhagaNa || narasuragaNoM kI bhakti ke jo yogya zivamaya zreSTha haiN| maiM una sabhI ko paramabhakti bhAva se karatA namana ||226|| jo manuSyoM tathA devoM kI parokSa zakti ke yogya hai, sadA zivamaya hai, zreSTha hai aura prasiddha hai; ve siddha bhagavAna susiddhirUpI ramaNI ke ramaNIya mukha kamala ke mahA makaranda ke bhramara haiN| tAtparya yaha hai ki siddha bhagavAna anupama mukti sukha kA nirantara anubhava karate haiN| ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki arahaMta bhagavAna kI bhakti to manuSya va devagaNoM dvArA samavazaraNa meM upasthita hokara pratyakSa kI jA sakatI hai, para siddha bhagavAna kI bhakti to parokSarUpase hI karanA hotI hai; kyoMki lokAgravAsI aura azarIrI hone se unakA darzana isa madhyaloka meM pratyakSa saMbhava nahIM hai| sadA kalyANasvarUpa siddha bhagavAna sarvazreSTha to haiM hI, sarvajana prasiddha bhI haiM tathA mukti meM prApta honevAle ananta atIndriya Ananda kA nirantara anubhava karate rahate haiM / / 226 / / aba isa 136vIM gAthA meM nija paramAtmA kI bhakti kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hn| (harigIta) jo thApa nija ko muktipatha bhakti nivRtti kI kreN| ve jIva nija asahAya guNa sampanna Atamako vreN||136|| mokSamArga meM apane AtmA ko bhalIbhA~ti sthApita karake nirvANa bhakti karanevAlA jIva usa nirvANa bhakti se asahAya guNavAle apane AtmA ko prApta karatA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMha "yaha nija paramAtmA kI bhakti ke svarUpa kA kathana hai| niraMjana nija paramAtmA ke
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra niruparAgamokSamArge niraMjananijaparamAtmAnaMdapIyUSapAnAbhimukho jIvaH svAtmAnaM saMsthApyApi ca karoti nivRttermuktyaMganAyAH caraNanaline paramAM bhaktiM, tena kAraNena sa bhavyo bhaktiguNena nirAvaraNasahajajJAnaguNatvAdasahAyaguNAtmakaM nijAtmAnaM prApnoti / ( sragdharA ) AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalitamahAzuddharatnatraye'smin nitye nirmuktihetau nirupamasahajajJAnaddakzIlarUpe / saMsthApyAnaMdabhAsvanniratizayagRhaM ciccamatkArabhaktyA prApnotyuccairayaM yaM vigalitavipadaM siddhisImantinIzaH / / 227 / / 350 AnandarUpI amRta ko pIne ke lie abhimukha yaha jIva; bhedakalpanA nirapekSa nirupacAra ratnatrayAtmaka nirvikArI mokSamArga meM, apane AtmA ko, bhale prakAra sthApita karake; nirvRtti ke arthAt muktirUpI strI ke caraNa kamaloM kI parama bhakti karatA hai; usa kAraNa se vaha bhavya jIva bhakti guNa dvArA, nirAvaraNa sahaja jJAna guNavAlA hone se, asahAya guNAtmaka nija AtmA ko prApta karatA hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki mokSamArga meM AtmA ko sthApita karanA arthAt nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra ko dhAraNa karanA hI nizcaya bhakti hai, nirvRtti bhakti hai, nirvANa bhakti hai| isI nizcaya nirvANa bhakti se nija bhagavAna AtmA kI prApti hotI hai / / 136 // isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) zivahetu nirupama sahaja darzana jJAna samyak zIlamaya / avicala trikAlI AtmA meM AtmA ko thApa kara // ciccamatkArI bhakti dvArA ApadAoM se rahita / ghara meM baseM Ananda se ziva ramApati cirakAla taka || 227 / / mukti ke hetubhUta nirupama sahaja jJAna - darzana - cAritrarUpa isa avicalita mahA zuddha ratnatrayarUpa AtmA meM AtmA ko vastutaH bhalI bhAMti sthApita karake yaha AtmA caitanya camatkAra kI bhakti dvArA, jisameM se samasta ApadAyeM dUra ho gaI haiM tathA jo AnaMda se zobhAyamAna hai hra aise sarvazreSTha ghara ko prApta karatA hai arthAt siddharUpI strI kA svAmI hotA hai / isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA meM svayaM ke
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 351 rAyAdIparihAre appANaM jo du juMjade sAhU / so jogabhattijutto idarassa ya kiha have jogo / / 137 / / rAgAdiparihAre AtmAnaM yastu yunakti saadhuH|| sa yogabhaktiyukta: itarasya ca kathaM bhavedyogaH / / 137 / / nizcayayogabhaktisvarUpAkhyAnametat / niravazeSeNAntarmukhAkAraparamasamAdhinA nikhilamoharAgadveSAdiparabhAvAnAM parihAre sati yastu sAdhurAsannabhavyajIva: nijenAkhaMDAdvaitaparamAnandasvarUpeNa nijakAraNaparamAtmAnaM yunakti, sa paramatapodhana eva zuddhanizcayopayogabhaktiyuktaH / itarasya bAhyaprapaMcasukhasya kathaM yogabhaktirbhavati / AtmA ko sthApita karanevAle AtmA ko isa paramabhakti dvArA nijaghara kI prApti hotI hai| tAtparya yaha hai ki vaha AtmA muktirUpI vadhU kA svAmI hotA hai, mokSa avasthA ko prApta kara anantakAla taka ananta zAzvata sukha kA upabhoga karatA hai||227|| aba isa gAthA meM nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta ) jo sAdhu Atama lagAve rAgAdi ke parihAra meN| vaha yoga bhakti yukta haiM yaha anya ko hove nhiiN||137|| jo sAdhu rAgAdi ke parihAra meM AtmA ko lagAtA hai athavA AtmA meM AtmA ko lagAkara rAgAdi kA parihAra karatA hai; vaha sAdhu yogabhakti yukta hai| isake atirikta koI dUsarA yogabhaktivAlA kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki usa vItarAgI mArga meM lage hue sAdhu se anya koI rAgI vyakti yogabhaktivAlA nahIM ho sakatA hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yaha nizcaya yogabhakti ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| pUrNata: antarmukha paramasamAdhi dvArA, sampUrNa moha-rAga-dveSAdi parabhAvoM kA parihAra hone para; jo sAdhu arthAt Asanna bhavyajIva, nija akhaNDa advaita paramAnandasvarUpa ke sAtha, nija kAraNaparamAtmA ko yukta karatA hai, jor3atA hai; vaha parama tapodhana hI zuddha nizcaya yogabhakti se yukta hai| bAhya prapaMca meM svayaM ko sukhI mAnakara usI meM saMlagna anya puruSa ko yogabhakti kaise ho sakatI hai ?" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki jo sAdhu trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA meM apanepana ke sAtha honevAle zraddhAna, jJAna aura AtmalInatA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tathA coktam hna tathA hi ( anuSTubh ) AtmaprayatnasApekSA viziSTA yA manogatiH / tasyA brahmaNi saMyogo yoga ityabhidhIyate / / 65 / / AtmAnamAtmanAtmAyaM yunaktyeva nirantaram / sa yogabhaktiyuktaH syAnnizcayena munIzvaraH / / 228 / / se rAgAdi bhAvoM ke parihAra meM saMlagna hai; vahI ekamAtra yogabhaktivAlA hai| usase bhinna anya koI vyakti yogabhaktivAlA nahIM ho sakatA / / 137 / / isake bAda 'tathA coktam hna tathA isIprakAra kahA gayA hai' hra likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) nija Ama ke yatna se managati kA saMyoga / nija Atama meM hoya jo vahI kahAve yoga ||65 || niyamasAra Atmaprayatna sApekSa mana kI viziSTa gati - pariNati kA brahma (apane AtmA) meM lagAnA hI yoga hai| tAtparya yaha hai ki para ke sahayoga ke binA mAtra svayaM ke prayatna se mana kA nija bhagavAna AtmA meM jur3anA hI yoga hai / / 65 / / isaprakAra anya grantha ke uddharaNa se apanI bAta puSTa karake TIkAkAra munirAja 'tathAhi aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM' hra aisA likhakara eka chanda svayaM prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( dohA ) nija Atama meM AtamA ko jor3e jo yogi / yoga bhakti vAlA vahI munivara nizcaya yogi / / 228 || jo munirAja apane AtmA ko AtmA meM niraMtara jor3ate haiM, yukta karate haiM; ve munirAja nizcaya se yogabhakti yukta haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha muktipradAtA yogabhakti apanI-apanI bhUmikAnusAra gRhasthoM aura munirAjoM hra donoM ko hI hotI hai / / 228 // 1. grantha kA nAma evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 353 savvaviyappAbhAve appANaM jo du juMjade saahuu| so jogabhattijutto idarassa ya kiha have jogo / / 138 / / sarvavikalpAbhAve AtmAnaM yastu yunakti saadhuH| sa yogabhaktiyuktaH itarasya ca kathaMbhavedyogaH / / 138 / / atrApi pUrvasUtravannizcayayogabhaktisvarUpamuktam / atyapUrvaniruparAgaratnatrayAtmakanijacidvilAsalakSaNanirvikalpaparamasamAdhinA nikhilamoharAgadveSAdivividhavikalpAbhAve paramasamarasIbhAvena niHzeSato'nrmukhanijakAraNasamayasArasvarUpamatyAsannabhavyajIva: sadA yunaktyaiva, tasya khalu nizcayayogabhaktirnAnyeSAma iti / vigata gAthA ke samAna isa gAthA meM bhI nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) jo sAdhu Atama lagAve saba vikalpoM ke nAza meN| vaha yogabhakti yukta haiM yaha anya ko hove nhiiN||138|| jo sAdhu arthAt AsannabhavyajIva sabhI vikalpoM ke abhAva meM apane AtmA ko apane AtmA meM hI lagAtA hai athavA apane AtmA meM AtmA ko jor3akara sabhI vikalpoM kA abhAva karatA hai; vaha Asannabhavya jIva yogabhaktivAlA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ bhI vigata gAthA ke samAna nizcaya yogabhakti kA svarUpa kahA hai| ati-apUrva zuddha ratnatrayAtmaka nija civilAsalakSaNa nirvikalpa paramasamAdhi dvArA, sampUrNa moharAga-dveSAdi aneka vikalpoM kA abhAva hone para, parama samarasIbhAva ke sAtha, sampUrNata: aMtarmukha nija kAraNa samayasArasvarUpa ko jo ati-AsannabhavyajIva sadA jor3atA hI hai; use hI vastuta: nizcaya yogabhakti hai; anyoM ko nhiiN|" 137 va 138vIM gAthA meM sAhU pada kA prayoga hai; usakA artha TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva AsannabhavyajIva karate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ye donoM gAthAe~ lagabhaga eka samAna hI haiN| antara mAtra itanA hI hai ki 137vIM gAthA meM samAgata rAgAdI parihAre pada ke sthAna para 138vIM gAthA meM savvaviyappAbhAve pada de diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki 137vIM gAthA meM AtmA ke Azraya se rAgAdi kA parihAra karanevAle ko yogabhaktivAlA kahA hai aura 138vIM gAthA meM sabhI prakAra ke vikalpoM ke abhAvavAle ko yogabhaktivAlA kahA hai||138||
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 niyamasAra (anuSTubh ) bhedAbhAve satIyaM syAdyogabhaktiranuttamA / tayAtmalabdhirUpA sA muktirbhavati yoginAm / / 229 / / vivarIyAbhiNivesaM paricattA joNhakahiyataccesu / jo jujaMdi appANaM NiyabhAvo so have jogo / / 139 / / viparItAbhinivezaM parityaktvA jainakathitatattveSu / yo yunakti AtmAnaM nijabhAvaH sa bhavedyogaH / / 139 / / iha hi nikhilaguNadharagaNadharadevaprabhRtijinamuninAthakathitatattveSu viparItAbhinivezaisake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) Atmalabdhi rUpA mukati yogabhakti se hoya / yogabhakti sarvottamA bhedAbhAve hoya || 229|| yaha anuttama arthAt sarvazreSTha yogabhakti bheda ke abhAva hone para hI hotI hai| isa yogabhakti dvArA munirAjoM ko AtmalabdhirUpa mukti kI prApti hotI hai| bheda kA artha vikalpa bhI hotA hai / yahI kAraNa hai ki gAthA meM jahA~ sarvavikalpoM ke abhAva kI bAta kahI hai; vahI isa kalaza meM bheda ke abhAva kI bAta kI hai| tAtparya yaha hai ki sabhI prakAra ke bheda-prabheda saMbaMdhI vikalpoM ke abhAva meM honevAlI nirvikalpa bhakti hI nizcayayoga bhakti hai / yaha nizcaya yogabhakti mukti kA kAraNa hai; kyoMki yaha nizcaya ratnatrayasvarUpa hai, zuddhopayoga aura zuddhapariNatirUpa hai / / 229 / / aba AgAmI gAthA meM paramayoga kA svarUpa spaSTa karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) jinavara kathita tattvArtha meM nija AtamA ko jor3anA / yoga hai yaha jAna lo viparIta Agraha chor3akara // 139 // viparItAbhiniveza ko chor3akara jo puruSa jainakathita tattvoM meM apane AtmA ko lagAtA hai; usakA vaha nijabhAva yoga hai| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ samasta guNoM ko dhAraNa karanevAle gaNadharadeva Adi munivaroM dvArA kathita tattvoM meM viparIta mAnyatA rahita AtmA kA pariNAma hI nizcaya paramayoga kahA gayA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 355 vivarjitAtmabhAva eva nizcayaparamayoga ityuktaH / aparasamayatIrthanAthAbhihite viparIte padArthe bhinivezo durAgraha eva viparItAbhiniveza: / amuM parityajya jainakathitatattvAni nizcayavyavahAranayAbhyAM boddhavyAni / sakalajinasya bhagavatastIrthAdhinAthasya pAdapadmopajIvino jainA:, paramArthato gaNadharadevAdaya ityarthaH / tairabhi hitAni nikhilajIvAditattvAni teSu yaH paramajinayogIzvaraH svAtmAnaM yunakti, tasya ca nijabhAva eva paramayoga iti / ' (vasaMtatilakA) tattveSu jainamuninAthamukhAraviMdavyakteSu bhavyajanatAbhavaghAtakeSu / tyaktvA durAgrahamamuM jinayoginAtha: sAkSAdyunakti nijabhAvamayaM sa yogaH / / 230 / / anyamatamAnya tIrthaMkaroM dvArA kahe gaye viparIta padArtha meM durAgraha hI viparIta abhiniveza hai / use chor3akara jainoM dvArA kahe gaye tattva hI nizcaya-vyavahAra se jAnane yogya haiN| tIrthaMkara arahaMtoM ke caraNakamala ke sevaka jaina haiN| unameM mukhya gaNadhara deva haiN| una gaNadharadevAdi ke dvArA kahe gaye sabhI jIvAdi tattvoM meM jo jina yogIzvara apane AtmA ko lagAtA hai; usakA vaha nijabhAva hI paramayoga hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jo viparItAbhiniveza arthAt ulTI mAnyatA se rahita, jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita tattvoM meM nija bhagavAna AtmA ko lagAtA hai; usake usa bhAva ko yoga kahate haiM / tAtparya yaha hai ki jinavarakathita tattvoM meM pramukha tattva jo apanA AtmA; usameM apane zraddhA, jJAna aura AcaraNa kA samarpaNa hI samyagdarzana, jJAna aura cAritra hai| yaha darzana - jJAna - cAritra hI vastutaH yoga hai| anya dehAdi kI kriyAoM ke paramArtha yoga kA koI sambandha nahIM hai / / 139 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isI bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) chor3a durAgraha jaina muni mukha se nikale tattva | meM jor3e nijabhAva to vahI bhAva hai yoga || 230|| ukta viparItAbhinivezarUpa durAgraha ko chor3akara jaina munIzvaroM ke mukhAravinda se nikale bhavyajanoM ke bhavoM kA ghAta (abhAva) karanevAle tattvoM meM jo jaina munIzvara nijabhAva ko sAkSAt lagAte haiM; unakA vaha nijabhAva yoga hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 niyamasAra usahAdijiNavariMdA evaM kAUNa jogavarabhattiM / NivvudisuhamAvaNNA tamhA dharu jogavarabhattiM / / 140 / / vRSabhAdijinavarendrA evaM kRtvA yogvrbhktim| nirvRtisukhamApannAstasmAddhAraya yogavarabhaktim / / 140 / / bhaktyadhikAropasaMhAropanyAsoyam / asmin bhArate varSe purA kila zrInAbheyAdizrIvarddhamAnacaramA: caturviMzatitIrthaMkaraparamadevA: sarvajJavItarAgAH tribhuvanavartikIrtayo mahAdevAdhidevA: paramezvarA: sarve evamuktaprakArasvAtmasaMbandhinIM zuddhanizcayayogavarabhaktiM kRtvA paramanirvANa isa chanda meM bhI gAthA aura TIkA meM samAgata bhAva ko hI duharAyA gayA hai| kahA gayA hai ki ulTI mAnyatArUpa durAgraha ko chor3akara jinavara kathita, gaNadharadeva dvArA nirUpita, AcAryoM dvArA lipibaddha, upAdhyAyoM dvArA par3hAyA gayA, munirAjoM dvArA jIvana meM utArA gayA tathA jJAnI zrAvakoM dvArA samajhA-samajhAyA gayA evaM bhavyajIvoM ke AgAmI bhavoM kA abhAva karanevAlA yaha tattvajJAna hI parama zaraNa hai| isameM lagA upayoga hI yoga hai| ataH hama sabhI ko jinavANI kA gaharAI se adhyayana kara, usake marma ko jJAnIjanoM se samajha kara, apane upayoga ko nija bhagavAna AtmA ke jJAna-dhyAna meM lagAnA caahie| sukha va zAnti prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai / / 230 / / paramabhakti adhikAra kI isa antima gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki RSabhAdi sabhI jinezvara isa yogabhakti ke prabhAva se muktisukha ko prApta hue haiN| ata: hameM bhI isI mArga meM laganA caahie| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hna ( harigIta ) vRSabhAdi jinavaradeva ne pAyA parama nirvANa sukha / isa yogabhakti se ataH isa bhakti ko dhAraNa karo // 140 // RSabhAdi jinezvara isa uttama yogabhakti karake nirvRtti sukha ko prApta hue haiN| isalie tuma bhI isa uttama yogabhakti ko dhAraNa karo / ke TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha bhakti adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| isa bhAratavarSa meM pahale rAjA nAbhirAja putra tIrthaMkara RSabhadeva se lekara antima tIrthaMkara mahAvIra taka ke caubIsoM tIrthaMkara paramadeva sarvajJa- vItarAgI hue haiN| jinakI kIrti sampUrNa bhAratavarSa meM phailI huI hai hra aise ye mahAdevAdhideva paramezvara hna sabhI tIrthaMkara yathokta prakAra se nija AtmA ke sAtha saMbaMdha rakhanevAlI zuddha nizcaya yoga kI utkRSTa bhakti karake mukta hue haiM aura vahA~ mukti meM parama
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 357 dhUTikApIvarastanabharagADhopagUDha nirbharAnandaparamasudhArasapUraparitatRptasarvAtmapradezA jAtAH, tato yUyaM mahAjanA: sphuTitabhavyatvaguNAstAM svAtmArthaparamavItarAgasukhapradAM yogabhaktiM kuruteti / (zArdUlavikrIDita) nAbheyAdijinezvarAn guNagurUn trailokyapuNyotkarAn zrIdevendrakirITakoTivilasanmANikyamAlArcitAn / paulomIprabhRti-prasiddhadivijAdhIzAMganA-saMhateH zakreNodbhavabhogahAsavimalAn zrIkIrtinAthAn stuve / / 231 / / nirvANarUpI vadhU ke ati puSTa stana ke gAr3ha AliMgana se sarva Atmapradeza meM atyanta Ananda rUpI paramAmRta ke pUra se paripuSTa hue haiN| isalie he pragaTa bhavyatva guNavAle mahAjano ! tuma nija AtmA ko parama vItarAgI sukha denevAlI isa yogabhakti ko nirmala bhAva se kro|" ___ paramabhakti adhikAra ke upasaMhAra kI isa gAthA aura usakI TIkA meM bharatakSetra kI vartamAna caubIsI kA udAharaNa dete hue yaha kahA hai ki jisaprakAra RSabhAdi se mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM ne nizcayaratnatraya rUpa isa parama yogabhakti se ananta atIndriya Ananda ko prApta kiyA hai; usIprakAra hama saba bhI isa yogabhakti ko dhAraNa kara ananta atIndriya sukha prApta karane kA abhUtapUrva puruSArtha kareM / / 140 / / upasaMhAra kI isa gAthA ke uparAnta TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva sAta chanda likhate haiM: jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIrachanda) zaddhapariNati guNaguruoM kI adabhata anupama ati nirml| tIna loka meM phaila rahI hai jinakI anupama kIrti dhavala / / indramukuTamaNiyoM se pUjita jinake pAvana crnnaambuj| una RSabhAdi parama guruoM ko vaMdana bAraMbAra sahaja ||231 / / guNoM meM bar3e, tIna loka kI puNya rAzi, devendroM ke mukuToM kI kinArI meM jar3ita prakAzamAna maNiyoM kI paMkti se pUjita, zaci Adi indrANiyoM ke sAtha indra dvArA kiye jAnevAle nRtya, gAna tathA Ananda se zobhita tathA zobhA aura kIrti ke svAmI rAjA nAbhirAya ke putra AdinAtha Adi caubIsa tIrthaMkaroM jinavaroM kI maiM stuti karatA huuN| ___ caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti vAcaka isa chanda meM unheM guNoM meM sarvazreSTha batAyA gayA hai, sarvAdhika puNyazAlI kahA gayA hai| indra loga jaba unake caraNo me namaskAra karate hai, taba unake mukuToM meM lagI maNiyA~ bhI unake caraNoM ke sparza kA lAbha le letI haiN| indroM kI isa bhakti mudrA kA varNana aneka bhakti racanAoM meM vividha prakAra se huA hai / / 231 / /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 niyamasAra (AryA) vRSabhAdivIrapazcimajinapatayopyevamuktamArgeNa / kRtvA tu yogabhaktiM nirvANavadhUTikAsukhaM yAnti / / 232 / / apunarbhavasukhasiddhyai kurve'haM shuddhyogvrbhktim| saMsAraghorabhItyA sarve kurvantu jantavo nityam / / 233 / / (zArdUlavikrIDita) rAgadveSaparaMparApariNataM ceto vihAyAdhunA zuddhadhyAnasamAhitena mnsaanNdaatmtttvsthitH| dharmaM nirmalazarmakAriNamahaMlabdhvA garoH sannidhau jJAnApAstasamastamohamahimA lIne parabrahmaNi / / 234 / / ( anuSTubh ) nirvatendriyalaulyAnAM tttvlolpcetsaam| sundarAnandaniSyandaM jAyate tattvamuttamam / / 235 / / dUsare va tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (vIrachanda) RSabhadeva se mahAvIra taka isI mArga se mukta hue| isI vidhi se yogabhakti kara zivaramaNI sukha prApta kiye||232|| (dohA ) maiM bhI zivasukha ke lie yogabhakti apnaauuN| bhava bhaya se he bhavyajana isako hI apnaao||233|| tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se lekara mahAvIra bhagavAna taka ke sabhI tIrthaMkara jinezvara bhI isI mArga se yogabhakti karake maktirUpI vadhU ke sukha ko prApta hae haiN| mukti sukha kI prApti hetu maiM bhI zuddhayoga kI uttama bhakti karatA huuN| saMsAra duHkha ke bhayaMkara bhaya se sabhI jIva ukta uttama bhakti kro| ina chandoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki RSabhAdi tIrthaMkaroM ne isI mArga se muktisukha ko prApta kiyA hai; maiM bhI isI mArga para jAtA hU~ aura Apa saba bhI isI yogabhakti ke mArga para calo / / 232-233 / / isake bAda ke cauthe chanda meM TIkAkAra munirAja paramabrahma meM lIna hone kI bhAvanA vyakta karate haiN| chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 359 (anuSTubh ) atypuurvnijaatmotthbhaavnaajaatshrmnne| yatante yatayo ye te jIvanmuktA hi nApare / / 236 / / (vIrachanda) gurudeva kI satsaMgati se sukhakara nirmala dharma ajodd'| pAkara maiM nirmoha huA hU~ rAga-dveSa pariNati ko chodd'| zuddhadhyAna dvArA maiM nija ko jJAnAnanda tattva meM jodd'| paramabrahma nija paramAtama meM lIna ho rahA hU~ bejodd'||234|| gurudeva ke sAnnidhya meM nirmala sukhakArI dharma ko prApta karake jJAna dvArA moha kI samasta mahimA naSTa kI hai jisane hra aisA maiM aba rAga-dveSa kI paramparArUpa se pariNata citta ko chor3akara zuddhadhyAna dvArA ekAgra zAnta kiye hue citta se AnandasvarUpa tattva meM sthira rahatA huA paramabrahma meM lIna hotA huuN| isa chanda meM TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva paramabrahma meM lIna hone kI bhAvanA vyakta kara rahe haiN| ve atyanta spaSTa zabdoM meM kaha rahe haiM ki mujhe yaha sarvotkRSTa parama dharma pUjya gurudeva ke satsamAgama se prApta huA, unake sAnnidhya meM rahane se prApta huA hai| jinAgama kA marma unase samajha kara jo jJAna mujhe prApta huA hai aura jise maiMne apane anubhava se pramANita kiyA hai; usa jJAna ke pratApa se merA darzanamoha to naSTa ho hI gayA hai, cAritramoha kI mahimA bhI jAtI rahI; ataH aba maiM rAga-dveSa ke pUrNata: abhAva ke lie zuddhadhyAna dvArA jJAnAnandasvabhAvI Atmatattva meM sthira hotA hU~, paramabrahma meM lIna hotA huuN| tAtparya yaha hai ki tuma bhI yadi moha kA nAza karanA cAhate ho, AtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriyAnanda ko prApta karanA cAhate ho to paramabrahma meM lIna hone kA prayAsa kro| saccA sukha prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai / / 234 / / isake bAda AnevAle pA~caveM va chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) indriya lolupa jo nahIM tattvalolupI citta / unako paramAnandamaya pragaTe uttama tattva / / 235 / / ati apUrva Atamajanita sukha kA kareM prayatna | ve yati jIvanmukta haiM anya na pAve satya ||236|| indriya lolupatA se nivRtta tattva lolupI jIvoM ko sundara Ananda jharatA huA uttama tattva pragaTa hotA hai|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 niyamasAra (vasaMtatilakA) advandvaniSThamanaghaM paramAtmatattvaM ___saMbhAvayAmi tadahaM punarekamekam / kiM taizca me phalamihAnyapadArthasAthaiH ___ muktispRhasya bhavazarmaNi ni:spRhasya / / 237 / / ati apUrva nija AtmA ke Azraya se utpanna honevAle sukha ke lie jo yati yatna karate haiM; ve vastutaH jIvanmukta hote haiM, anya nhiiN|| ina chandoM meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kaha dI gaI hai ki tattva-lolupI jIvoM ko paMcendriya viSayoM kI lolupatA nahIM hotI, puNya-pApa ke svAda kI lolupatA nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki paMcendriya viSayoM kI lolupatA se dUra tattvalolupI jIvoM ko atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| isalie jo jIva atIndriya Ananda kI prApti karanA cAhate haiM; ve jIva puNya-pApa karma aura unake phala meM prApta honevAle viSayabhoga tathA zubhAzubhabhAvarUpa lolupatA se dUra raha dRSTi ke viSayabhUta dhyAna ke ekamAtra dhyeya paramazuddhanizcayanaya ke pratipAdya trikAlI dhruva nija Atmatattva ke lolupI baneM, rucivanta baneM, usI meM jameM-rameM; kyoMki atIndriya Ananda usake Azraya se hI pragaTa hotA hai / / 235-236 / / isake bAda samAgata sAtavA~ chanda isa adhikAra kA antima chanda hai; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta) advandva meM hai niSTa evaM anagha jo divyAtamA / maiM eka usakI bhAvanA saMbhAvanA karatA sadA / / maiM mukti kA cAhaka tathA hU~ niSpahI bhavasukhoM se| hai kyA prayojana aba mujhe ina parapadArtha samUha se / / 237 / / jo paramAtmatattva puNya-pAparUpa agha se rahita anagha hai aura rAga-dveSarUpa dvanda meM sthita nahIM hai; usa kevala eka kI maiM bAraMbAra saMbhAvanA karatA hU~, bhAvanA karatA huuN| saMsAra sukha se pUrNata: nispRha aura mokSa kI spRhAvAle mujha mumukSu ke lie isa loka meM anya padArthoM ke samUhoM se kyA phala hai, kyA lenA-denA hai; ve to mere lie niSphala hI haiN| upasaMhAra kI isa antima gAthA meM usa bhagavAna AtmA kI zaraNa meM jAne kI bAta kahI gaI hai; jo puNya-pApa ke bhAvarUpa agha se rahita anagha hai aura sabhIprakAra ke dvandoM se rahita advandaniSTha hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramabhakti adhikAra 361 iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau paramabhaktyadhikAro dazamaH shrutskndhH| TIkAkAra munirAja kahate haiM ki maiM bhI usI anagha advandaniSTha AtmA kI saMbhAvanA kara rahA hU~, usI kI zaraNa meM jA rahA haiM aura Apa sabhI bhavyAtmAoM se anurodha karatA hU~ ki Apa saba bhI usI kI zaraNa meM jAveM; kyoMki jo loga saMsAra surakhoM se nispRhI haiM aura sacce arthoM meM mumukSu haiM, unheM mukti ke atirikta anya kisI bhI padArtha se kyA prayojana hai ? isaprakAra hama dekhate haiM ki paramabhakti adhikAra meM yahI kahA gayA hai ki nija bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura lInatArUpa nizcayaratnatraya hI paramabhakti hai, nizcayabhakti hai, nivRttibhakti hai| yadyapi vyavahAranaya se muktigata siddhabhagavantoM kI guNabhedarUpa bhakti ko bhI paramabhakti kahA gayA hai; tathApi mukti kI prApti to apane AtmA ko nizcaya ratnatrayarUpa mokSamArga meM sthApita karanevAle ko hI prApta hotI hai / / 237 / / paramabhakti adhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hna "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramabhakti adhikAra nAmaka dasavA~ zrutaskandha samApta huaa|" / yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavatti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hakamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM paramabhakti adhikAra nAmaka dasavA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai| arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuye saba kyA haiM ? Akhira eka AtmA kI hI avasthAe~ haiM na? eka nija bhagavAna AtmA ke Azraya se hI utpanna huI avasthAe~ haiM na? to phira hama inakI zaraNa meM kyoM jAveM, hama to usa bhagavAna AtmA kI hI zaraNa meM jAte haiM, jisakI ye avasthAe~ haiM, jisake Azraya se ye avasthAyeM utpanna huI haiN| sarvAdhika mahAna, sarvAdhika upayogI, dhyAya kA dhyeya, zraddhAna kA zraddheya evaM paramazuddhanizcayanayarUpa jJAna kA jJeya to nija bhagavAna AtmA hI hai, usakI zaraNa meM jAne se hI mukti ke mArga kA AraMbha hotA hai, muktimArga meM gamana hotA hai aura muktimahala meM pahu~canA saMbhava hotA hai| hna AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-195
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra (gAthA 141 se gAthA 159 taka) atha sAMprataM vyavahAraSaDAvazyakapratipakSazuddhanizcayAdhikAra ucyate / joNa havadi aNNavasotassa dukammabhaNaMti aavaasN| kammaviNAsaNajogo Nivvudimaggo tti pijjutto / / 141 / / yo na bhavatyanyavazaH tasya tu karma bhnnntyaavshykm| karmavinAzenayogo nirvRttimArga iti prarUpitaH / / 141 / / atrAnavaratasvavazasya nizcayAvazyakakarma bhavatItyuktam / yaH khalu yathAvidhi paramajinamArgAcaraNakuzalaH sarvadaivAntarmukhatvAdananyavazo bhavati kintu sAkSAtsvavaza ityrthH| vigata dasa adhikAroM meM kramaza: jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArthapratikramaNa, nizcayapratyAkhyAna, parama AlocanA, zuddhanizcaya prAyazcitta, paramasamAdhi, paramabhakti kI carcA huii| aba isa gyArahaveM adhikAra meM nizcaya parama Avazyaka kI carcA AraMbha karate haiN| isa adhikAra kI pahalI gAthA aura niyamasAra zAstra kI 141vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna "aba vyavahAra chaha AvazyakoM ke pratipakSI zuddhanizcaya (zuddha nizcaya Avazyaka) kA adhikAra kahA jAtA hai|" gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jo anya ke vaza nahIM kahate karma Avazyaka use | karmanAzaka yoga ko nirvANa mArga kahA gayA ||141|| jo jIva anya ke vaza nahIM hotA, use Avazyaka karma kahate haiN| tAtparya yaha hai ki anya vaza nahIM honA hI Avazyaka karma hai| karma kA vinAza karanevAlA yogarUpa parama Avazyaka karma hI nirvANa kA mArga hai hna aisA kahA gayA hai| TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ svavaza ko nizcaya Avazyaka karma nirantara hotA hai ha aisA kahA gayA hai| vidhi ke anusAra paramajinamArga ke AcaraNa meM kuzala jo jIva nirantara antarmukhatA ke kAraNa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 363 tasya kila vyAvahArikakriyAprapaMcaparAGmukhasya svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnapradhAnaparamAvazyakakarmAstItyanavarataM paramatapazcaraNanirataparamajinayogIzvarA vadanti / kiM ca yastriguptiguptaparamasamAdhilakSaNaparamayogaH sakalakarmavinAzahetuH sa eva sAkSAnmokSakAraNatvAnivRttimArga iti niruktiya'tpattiriti / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiHhna (maMdAkrAMtA) AtmA dharmaH svayamiti bhavan prApya zuddhopayogaM nityAnandaprasarasarase jJAnatattve niliiy| prApsyatyuccairavicalatayA ni:prakampaprakAzAM sphUrjajjyoti: sahajavilasadratnadIpasya lakSmIm / / 66 / / ananyavaza hai, anya ke vaza nahIM hai, sAkSAt svavaza hai; vyavahArika kriyA ke prapaMca se parAGgamukha usa jIva ko apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAnarUpa parama Avazyaka karma hotA hai| parama tapazcaraNa meM niraMtara lIna rahanevAle paramajinayogIzvara aisA kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa karmoM ke nAza kA hetu, triguptigupta paramasamAdhi lakSaNavAlA jo paramayoga hai; vaha hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hone se nivRtti mArga hai, mukti kA kAraNa hai| aisI nirukti arthAt vyutpatti hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA kA bhAva itanA hI hai ki avaza kA bhAva Avazyaka hai aura para ke vaza nahIM honA hI avaza hai| tAtparya yaha hai ki svavaza arthAt svAdhIna vRtti aura pravRtti hI nizcaya parama Avazyaka hai| munirAjoM ke honevAle stuti, vaMdanA Adi vyavahAra parama Avazyaka vAstavika Avazyaka nahIM; kyoMki ve puNyabaMdha ke kAraNa haiN| mukti kA kAraNa to ekamAtra trigupti gupta parama samAdhi lakSaNavAlA paramayoga hI hai aura vahI nizcaya parama Avazyaka hai / / 141 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrImad amRtacaMdrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai ha aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (manaharaNa) vilIna moha-rAga-dveSa megha cahuM ora ke, cetanA ke guNagaNa kahA~ taka bkhaaniye| 1.pravacanasAra, kalaza5
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 niyamasAra tathAhita (maMdAkrAMtA) Atmanyuccairbhavati niyataM saccidAnandamUrtI dharma: sAkSAt svavazajanitAvazyakarmAtmako'yam / so'yaM karmakSayakarapaTurnirvRterekamArga: tenaivAhaM kimapi tarasA yAmi zaM nirvikalpam / / 238 / / avicala jota niSkaMpa ratnadIpa sama, vilasata sahajAnanda maya jaaniye|| nitya AnaMda ke prazamarasa meM magana, zuddha upayoga kA mahattva phicaaniye| nitya jJAnatattva meM vilIna yaha AtamA, svayaM dharmarUpa pariNata pahicAniye ||66|| isaprakAra zuddhopayoga ko prApta karake yaha AtmA svayaM dharmarUpa pariNamita hotA huA nityAnaMda ke prasAra se sarasa Atmatattva meM lIna hokara, atyanta avicalatA ke kAraNa daidIpyamAna jyotirmaya aura sahajarUpa se vilasita svabhAva se prakAzita ratnadIpaka kI bhA~ti niSkaMpa prakAzamaya zobhA ko prApta karatA hai| __ ghI yA tela se jalanevAle dIpaka kIloM vAyu ke saMcaraNa se kAMpatI rahatI hai aura yadi vAyu thor3I-bahuta bhI teja cale to bujha jAtI hai; parantu ratnadIpaka meM na to ghI yA tela kI jarUrata hai aura na vaha vAyu ke pracaMDa vega se kA~patA hI hai| jaba vaha kAMpatA bhI nahIM to phira bujhane kA prazna nahIM utthtaa| yahI kAraNa hai ki yahA~jJAnAnandajyoti kI upamA ratnadIpaka se dI gaI hai| kSAyopazamika jJAna aura Ananda; tela ke dIpaka ke samAna asthira rahate haiM, anitya hote haiM aura kSaNabhaMgura hote haiM; kintu kSAyikajJAna aura kSAyika Ananda; ratnadIpaka ke samAna akaMpa cirasthAI hote haiN| zuddhopayoga ke prasAda se honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha akaMpa cirasthAI hone se parama upAdeya haiN| isaprakAra isa kalaza meM niSkampa ratnadIpaka ke udAharaNa ke mAdhyama se yahI kahA gayA hai ki apane trikAlI dhrava bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA zaddhopayoga hI nizcaya parama Avazyaka hai||66|| isI bAta ko spaSTa karate hue TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM tti boddhavvA / jutti tti uvAaM tti ya Niravayavo hodi NijjuttI / / 142 / / na vazo avazasya karma vA'vazyakamiti boddhavyam / yuktiriti upAya iti ca niravayavo bhavati niruktiH / / 142 / / (rolA ) jo sat cit AnandamayI nija zuddhAtama meM / rata hone se are svavazatAjanya karma ho / vaha Avazyaka parama karama hI muktimArga hai| 365 usase hI maiM nirvikalpa sukha ko pAtA huuN|| 238|| svavazajanita arthAt apane AtmA ke Azraya se utpanna Avazyaka karmarUpa yaha sAkSAt dharma, saccidAnanda kI mUrti AtmA meM nizcita hI atizayarUpa se hotA hai| karmoM ke kSaya karane meM kuzala yaha dharma, nivRttirUpa eka mArga hai, mukti kA ekamAtra mArga hai| usase hI maiM zIghra hI adbhuta nirvikalpa sukha ko prApta hotA hU~ / isaprakAra isa kalaza meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki saccidAnandamayI nija zuddhAtmA ke jJAna-darzanapUrvaka honevAlI AtmalInatA hI nizcaya parama Avazyaka karma hai, sAkSAt dharma hai; usase hI ananta sukha kI prApti hotI hai / nija zuddhAtmA ke Azraya se arthAt nija AtmA meM apanApana sthApita karane se, use hI nijarUpa jAnane se aura usI meM ekAgra ho jAne se, jama jAne se, rama jAne se utpanna honevAle nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritrarUpa ratnatraya hI mukti kA ekamAtra sAkSAt mArga hai, sAkSAt mukti kA mArga hai| isake atirikta aura koI mArga nahIM hai| ataH sabhI AtmArthiyoM kA ekamAtra karttavya zuddhAtmA kI upalabdhi hI hai, use prApta karane kA prayAsa karanA hI hai || 238|| nizcaya paramAvazyakAdhikAra kI pahalI gAthA meM nizcaya parama Avazyaka karma kI sAmAnya carcA karane ke uparAnta aba isa dUsarI gAthA meM usakA vyutpattijanya artha batAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) jo kisI ke vaza nahIM vaha avaza usake karma ko / kahe Avazyaka vahI hai yukti mukti upAya kI || 142 / / jo anya ke vaza nahIM hai, vaha avaza hai aura avaza kA karma Avazyaka hai hra aisA
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra avazasya paramajinayogIzvarasya paramAvazyakakarmAvazyaM bhavatItyatroktam / yo hi yogI svAtmaparigrahAdanyeSAM padArthAnAM vazaM na gataH, ata eva avaza ityuktaH, avazasya tasya parajinayogIzvarasya nizcayadharmadhyAnAtmakaparamAvazyakakarmAvazyaM bhavatIti boddhavyam / niravayavasyopAyo yuktiH| avayavaH kAya:, asyAbhAvAt avayavAbhAva: / avazaH paradravyANAM niravayavo bhavatIti niruktiH vyutpattizceti / ( maMdAkrAMtA ) 366 yogI kazcitsvahitanirataH zuddhajIvAstikAyAd anyeSAM yo na vaza iti yA saMsthiti: sA niruktiH / prahataduritadhvAntapuMjasya nityaM tasmAdasya sphUrjajjyoti:sphuTitasahajAvasthayA'mUrtatA syAt / / 239 / / jAnanA caahie| yaha azarIrI hone kI yukti hai, upAya hai; isase jIva azarIrI hotA hai hra aisI nirukti hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ avaza arthAt svavaza-svAdhIna paramajina yogIzvara ko parama Avazyaka karma avazya hotA hai hna aisA kahA hai| apane AtmA ko cAroM ora se grahaNa karanevAle jisa AtmA ko svAtmaparigraha ke atirikta anya kisI parapadArtha ke vaza nahIM hone se avaza kahA jAtA hai; usa avaza paramajinayogIzvara ko nizcaya dharmadhyAna rUpa paramAvazyaka karma avazya hotA hai hra aisA jAnanA / vaha parama Avazyaka karma niravayavapane (mukta hone) kA upAya hai, yukti hai / avayava arthAt kAya (zarIra) / kAya kA abhAva hI avayava kA abhAva hai, niravayavapanA hai| tAtparya yaha hai ki paradravyoM ke avaza jIva niravayava hai, akAya hai hra isaprakAra nirukti hai, vyutpatti hai / " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki kisI anya ke vaza nahIM avaza hai aura avaza kA bhAva Avazyaka hai, parama Avazyaka hai, nizcaya parama Avazyaka hai| yaha nizcaya parama Avazyaka hI sAkSAt mukti kA mArga hai, azarIrI hone kA upAya hai| apane trikAlI dhruva AtmA meM apanApana sthApita karanA, use hI nijarUpa jAnanA - mAnanA aura usameM lIna ho jAnA hI svavazatA hai| isa svavazatA ko hI yahA~ parama Avazyaka karma kahA gayA hai| isake viruddha parapadArthoM aura unake Azraya se utpanna honevAle moharAga-dveSarUpa pariNAmoM meM apanApana hI paravazatA hai / yaha paravazatA AtmA kA karttavya nahIM hai, AtmA ke lie Avazyaka karma nahIM hai; kyoMki vaha avasthA baMdharUpa hai, baMdha kI kAraNa hai / / 142 / /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 367 vaTTadi jo so samaNo aNNavaso hodi asuhabhAveNa / tamhA tassa du kammaM AvassayalakkhaNaM Na have / / 143 / / vartate yaH sa zramaNo'nyavazo bhavatyazubhabhAvena / tasmAttasya tu karmAvazyakalakSaNaM na bhavet / / 143 / / __isake uparAMta TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) nija Atama se bhinna kisI ke vaza meM na ho| svahita nirata yogI nita hI svAdhIna rhejo|| duritatimiranAzaka amUrta hI vaha yogI hai| yahI niruktika artha sArthaka kahA gayA hai / / 239 / / svahita meM lIna rahatA huA koI yogI zuddhajIvAstikAya ke atirikta anya padArthoM ke vaza nahIM hotaa| usakA isaprakAra susthita rahanA hI nirukti hai, vyutpatti se kiyA gayA artha hai| aisA hone se arthAt para ke vaza na hokara sva meM lIna rahane se duSkarmarUpI aMdhakAra kA nAza karanevAle usa yogI ko sadA prakAzamAna jyoti dvArA sahaja avasthA pragaTa hone se amUrtapanA hotA hai| ukta chanda kA sAra yaha hai ki AtmakalyANa meM pUrNata: samarpita yogI apane AtmA ke atirikta anyatra kahIM bhI samarpita nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki vaha sadA svavaza hI rahatA hai, anya ke vaza nahIM hotaa| duSkarma kA nAza karanevAlA aisA yogI sadA prakAzamAna jJAnajyoti dvArA amUrtika hI rahatA hai, mUrtika zarIrase ekatva-mamatva se rahita vaha Atmastha hI rahatA hai; phalasvarUpa amUrtika hI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI ArAdhanA karanevAlA saccA yogI apane AtmA ke atirikta anyatra kahIM bhI ekatva-mamatva dhAraNa nahIM karatA, kisI anya kA kartA-dhartA nahIM bntaa| usakI yahI vRtti aura pravRtti use svavaza banAtI hai||239|| isa nizcaya parama Avazyaka adhikAra kI AraMbha kI do gAthAoM meM anya ke vaza se rahita svavaza kI carcA kI; aba isa tIsarI gAthA meM anyavaza kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) azubhabhAva sahita zramaNa hai anyavaza basa isliye| use Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinadeva kA ||143||
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 niyamasAra iha hi bhedopacAraratnatrayapariNaterjIvasyAvazatvaM na samastItyuktam / aprazastarAgAdyazubhabhAvena ya: zramaNAbhAso dravyaliMgI vartate svasvarUpAdanyeSAM paradravyANAM vazo bhUtvA, tatastasya jaghanyaratnatrayapariNaterjIvasya svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnalakSaNaparamAvazyakakarmana bhvediti| azanArthaM dravyaliMgaMgRhItvA svAtmakAryavimukhaHsan paramatapazcaraNAdikamapyudAsya jinendramaMdiraM vA tatkSetravAstudhanadhAnyAdikaMvA sarvamasmadIyamiti manazcakAreti / (mAlinI) abhinavamidamuccairmohanIyaM munInAM tribhuvanabhuvanAntarvAMtapuMjAyamAnam / tRNagRhamapi muktvA tIvravairAgyabhAvAd vasatimanupamAM tAmasmadIyAM smaranti / / 240 / / jo zramaNa azubhabhAva sahita vartatA hai, vaha zramaNa anyavaza hai; isalie usake Avazyaka karma nahIM hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ bhedopacAra ratnatraya pariNativAle jIva ko avazapanA nahIM hai ha aisA kahA hai| jo zramaNAbhAsa dravyaliMgI aprazastarAgAdirUpa azubhabhAvoM meM vartatA hai, vaha nijasvarUpase bhinna paradravyoM ke vazIbhUta hotA hai| isalie usa jaghanya ratnatraya pariNativAle jIva ko svAtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAnarUpa paramAvazyaka karma nahIM hai| vaha zramaNAbhAsa to bhojana ke lie dravyaliMga dhAraNa karake svAtma kArya se vimukha rahatA huA paramatapazcaraNAdi ke prati udAsIna jinendra bhagavAna ke maMdira athavA jinamaMdira ke sthAna, makAna, dhana, dhAnyAdi ko apanA mAnatA hai, unameM ahaMbuddhi karatA hai, ekatvamamatva karatA hai|" vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva atyanta spaSTa aura kaThora zabdoM meM kaha rahe haiM ki jaghanya ratnatraya pariNativAle jIva ko nizcaya dharmadhyAnarUpa paramAvazyaka karma nahIM hai| usane bhojana ke lie dravyaliMga (nagna digambara dazA) dhAraNa kiyA hai| vaha jinamaMdira aura usakI jamIna, makAna, dhana-dhAnya ko apanA mAnatA hai, usa para adhikAra jamAtA hai| isase pratIta hotA hai ki Aja se hajAra varSa pahale unake samaya meM bhI isaprakAra kI duSpravRttiyA~ cala par3I thIM aura unakA niSedha bhI bar3I kar3AI ke sAtha kiyA jA rahA thA ||143|| 1. azanArthaM dravyaliMga gRhItvA svAtmakAryavimukha: san..
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 369 (zArdUlavikrIDita) kopi kvApi munirbabhUva sukRtI kAle kalAvapyalaM mithyAtvAdikalaMkapaMkarahita: saddharmarakSAmaNiH / so'yaM saMprati bhUtale divi punadevaizca saMpUjyate muktAnekaparigrahavyatikaraH pApATavIpAvakaH / / 241 / / isake bAda munirAja pA~ca chanda likhate haiM, unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (tATaka) tribhuvana ghara meM timira puMja sama munijana kA yaha ghana nava moh| yaha anupama ghara merA hai- yaha yAda kareM nija tRNaghara chodd'||240|| mAno jaise tIna lokarUpI makAna meM ghanA aMdhakAra pragAr3harUpa se bharA ho, vaisA hI dravyaliMgI maniyoM kA yaha abhinava tIvra moha hai; jisake vaza vairAgyabhAva se ghAsa ke ghara ko chor3akara bhI ve vasatikA (maThAdi) meM ekatva-mamatva karate haiN| isa chanda meM Azcarya vyakta kiyA gayA hai ki jisane vairAgyabhAva se samasta parigraha kA tyAga kara nagna digambara dazA svIkAra kI; vaha utkRSTa pada pratiSThita hone para bhI ve maThamandirAdi meM ekatva-mamatva karate haiN| yaha saba kalayuga kA hI mAhAtmya hai||240|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (tATaMka) grantha rahita nigraMtha pApa bana daheM pujeM isa bhUtala meN| satyadharma ke rakSAmaNimuni virahita mithyAmala kali meM||241|| kahIM koI bhAgyazAlI jIva mithyAtva Adi kIcar3a se rahita saddharmarUpI rakSAmaNi ke samAna samartha munipada dhAraNa karatA hai, jisane sabhI prakAra ke parigrahoM ko chor3A hai aura jo pAparUpI vana ko jalAnevAlI agni ke samAna hai; aise ve munirAja isa kalayuga meM bhI sampUrNa bhUtala meM aura devaloka ke devoM se bhI pUje jAte haiN| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi AtmAnubhavI svavaza munirAjoM ke darzana sulabha nahIM haiM; tathApi aisA bhI nahIM hai ki unake darzana asaMbhava hoN| unakA astitva Aja bhI saMbhava hai aura paMcamakAla ke anta taka rhegaa| durbhAgya se yadi Apako Aja sacce munirAjoM ke darzana upalabdha nahIM haiM to isakA artha yaha nahIM ho sakatA ki isa kAla meM sacce munirAjoM kA astitva hI saMbhava nahIM hai; kyoMki zAstroM ke anusAra unakA astitva paMcamakAla ke anta taka rahegA / / 241 / /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ( zikhariNI ) tapasyA lokesminnikhilasudhiyAM prANadayitA namasyA sA yogyA zatamakhazatasyApi satatam / pariprApyaitAM yaH smaratimirasaMsArajanitaM sukhaM reme kazcidbata kalihato'sau jaDamatiH / / 242 / / ( AryA ) anyavaza: saMsArI muniveSadharopi duHkhabhAGanityam / svavazo jIvanmukta: kiMcinnyUno jinezvarAdeSa: / / 243 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra niyamasAra ( tATaMka ) matimAnoM ko atipriya evaM zata indroM se arcita tapa / usako bhI pAkara jo manmatha vaza hai kali se ghAyala vaha || 242 // sau indroM se bhI satat vaMdanIya tapazcaryA loka meM sabhI buddhimAnoM ko prANoM se bhI pyArI hotI hai| aisI tapazcaryA prApta karake bhI jo jIva kAmAndhakAra sahita sAMsArika sukhoM meM ramatA hai; vaha sthUlabuddhi kalikAla se mArA huA hai| vigata chanda ke samAna isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki jo tapa zata indroM se vaMdanIya hai; use prApta kara bhI jo viSayoM meM ramatA hai, vaha kalayuga kA mArA huA hai, abhAgA hai| tAtparya yaha hai ki tapa eka mahAbhAgya se prApta honevAlA AtmA kA sarvotkRSTa dharma hai; use zAstroM meM nirjarA kA kAraNa kahA gayA hai| aise paramatapa ko prApta karake bhI jo viSayoM meM ramate haiM, unake abhAgya kI mahimA to hama se ho nahIM sakatI || 242|| cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai (tATaMka ) na hokara bhI are anyavaza saMsArI hai, dukhamaya hai| aura svajana sukhI mukta re basa jinavara se kucha kama hai||243|| jo jIva anyavaza hai, vaha bhale hI muniveza dhArI ho, tathApi saMsArI hai, saMsAra meM bhaTakanevAlA hai; sadA hI dukhI hai, duHkha bhoganevAlA hai aura jo jIva svavaza hai, vaha jIvanmukta hai; jinendra bhagavAna se thor3A hI kama hai, eka prakAra se jinendra samAna hI hai / isa chanda meM niSkarSa prastuta karate hue ekadama sApha zabdoM meM kaha diyA gayA hai ki jo jIva anyavaza haiM; ve bhale munivezadhArI hoM to bhI saMsArI haiM, saMsAra samudra meM gotA lagAne vAle haiM aura jo jIva svavaza haiM; ve jIvanmukta haiN| ve jinendra bhagavAna ke samAna hI haiM;
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 371 (AryA) ata eva bhAti nityaM svavazo jinnaathmaargmunivrge| anyavazo bhAtyevaM bhRtyaprakareSu rAjavallabhavat / / 244 / / jo caradi saMjado khalu suhabhAve so havei annnnvso| tamhA tassa du kammaM AvAsayalakkhaNaM Na have / / 144 / / yazcarati saMyataH khalu zubhabhAve sa bhvednyvshH| tasmAttasya tu karmAvazyakalakSaNaM na bhavet / / 144 / / atrApyanyavazasyAzuddhAntarAtmajIvasya lakSaNamabhihitam / yaH khala jinendravadanAravindabasa jinendra bhagavAna se kucha hI kama haiN| tAtparya yaha hai ki ve alpakAla meM hI bhagavAna bananevAle haiN||243|| pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (tATaMka) ataHeva zrI jinavara patha meM svavaza mani zobhA paate| aura anyavaza munijana to basacamacoM sama zobhA paate||244|| isIlie svavaza muni hI munivarga meM zobhA pAtA hai; anyavaza muni to usa cApalUsa naukara ke samAna hai ki jo bhale hI apanI cApalUsI ke kAraNa thor3I-bahuta ijjata pA jAtA ho, para zobhA nahIM detaa| isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki svavaza manirAja hI zobhAspada haiM, anyavaza nahIM / / 244 / / vigata gAthAoM meM svavaza aura anyavaza munirAja kI carcA cala rahI hai| isa gAthA meM bhI usI bAta ko Age bar3hAte hue kucha gaMbhIra prameya upasthita karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra / (harigIta) ve saMyamI bhI anyavaza haiM jo raheM zabhabhAva meN| unheM Avazyaka nahIM yaha kathana hai jinedava kA / / 144 / / jo saMyamI jIva zubhabhAva meM pravartatA hai; vaha vastuta: anyavaza hai; isalie use AvazyakarUpa karma nahIM hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "isa gAthA meM bhI anyavaza azuddha antarAtmA jIva kA lakSaNa kahA gayA hai| jo
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 niyamasAra vinirgataparamAcArazAstrakrameNa sadA saMyataH san zubhopayoge carati, vyAvahArikadharmadhyAnapariNata: ata eva caraNakaraNapradhAnaH, svAdhyAyakAlamavalokayan svAdhyAyakriyAM karoti, dainaM dainaM bhuktvA caturvidhAhArapratyAkhyAnaM ca karoti, tisRSu saMdhyAsu bhagavadarhatparamezvarastutizatasahasramukharamukhAravindo bhavati, trikAleSu ca niyamaparAyaNaH ityahorAtre'pyekAdazakriyAtatparaH, pAkSikamAsikacAturmAsikasAMvatsarikapratikramaNAkarNanasamupajanitaparitoSaromAMcakaMcukitadharmazarIraH, anazanAvamaudaryarasaparityAgavRttiparisaMkhyAnaviviktazayanAsanakAyaklezAbhidhAneSu SaTsu bAhyatapassu ca saMtatotsAhaparAyaNaH, svAdhyAyadhyAnazubhAcaraNapracyutapratyavasthApanAtmakaprAyazcittavinayavaiyAvRttyusarganAmadheyeSu cAbhyaMtarataponuSThAneSu ca kuzalavRddhiH, kintu sa nirapekSatapodhana: sAkSAnmokSakAraNaM svAtmAzrayAvazyakakarma nizcayata: paramAtmatattvavizrAntirUpaM nizcayadharmadhyAnaM zukladhyAnaM ca na jAnIte, ata: paradravyagatatvAdanyavaza ityuktH| __ asya hi tapazcaraNaniratacittasyAnyavazasya nAkalokAdiklezaparaMparayA zubhopayogaphalAtmabhiH prazastarAgAMgAraiH pacyamAnaH sannAsannabhavyatAguNodaye sati paramaguruprasAdAzramaNa jinendra bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue parama AcAra zAstra ke anusAra sadA saMyata rahatA huA zubhopayoga meM rahatA hai, pravartatA hai; vyAvahArika dharmadhyAna meM rahatA hai; isalie caraNa karaNa pradhAna hai, AcaraNa Acarane meM pradhAna hai; svAdhyAya kAla kA avalokana karatA huA svAdhyAya karatA hai| pratidina bhojana karake caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna (tyAga) karatA hai; tIna saMkhyAoM ke samaya arthAt prAtaH, dopahara aura sAyaMkAla bhagavAna arahaMta paramezvara kI lAkhoM stutiyA~ mukha se bolatA hai; tIna kAla niyama parAyaNa rahatA hai; isaprakAra dina-rAta gyAraha kriyAoM meM tatpara rahatA hai; pAkSika, mAsika, cAturmAsika tathA sAMvatsarika (vArSika) pratikramaNa sunane se utpanna saMtoSa se jisakA dharmazarIra romAMcita hotA hai; anazana, avamaudarya, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyAna, vivikta zayyAsana aura kAyakleza nAma ke chaha bAhya tapoM meM jo sadA ullasita rahatA hai; svAdhyAya, dhyAna, zubha AcaraNa se cyuta hone para puna: unameM sthApanarUpa prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya aura vyutsarga nAmaka Abhyantara tapoM ke anuSThAna meM jo kuzalabuddhivAlA hai; parantu vaha nirapekSa tapodhana mokSa ke sAkSAt kAraNarUpa svAtmAzrita Avazyaka karma ko nizcaya se paramAtmatattva meM vizrAntirUpa nizcaya dharmadhyAna ko,zukladhyAna ko nahIM jAnatA; isalie paradravya meM pariNata hone se use anyavaza kahA gayA hai| jisakA citta tapazcaraNa meM lIna hai, aisA vaha anyavaza zramaNa devalokAdi ke kleza kI paramparA prApta hone se zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM se sikatA huA,
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 373 sAditaparamatattvazraddhAnaparijJAnAnuSThAnAtmakazuddhanizcayaratnatrayapariNatyA nirvANamupayAtIti / AsannabhavyatArUpI guNa kA udaya hone para paramaguru ke prasAda se prApta paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAnasvarUpa zuddha nizcaya pariNati dvArA nirvANa ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki zuddha nizcaya pariNati prApta hone para hI nirvANa ko prApta karatA hai|" yadyapi isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo jIva saMyata hone para bhI zubhabhAva meM pravarttatA hai, vaha anyavaza hai; isalie use AvazyakarUpa karma nahIM hai; tathApi tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM munirAja padmaprabhamaladhArideva gAthA kA abhiprAya spaSTa karate hue AraMbha meM hI likha dete haiM ki isa gAthA meM azuddha antarAtmA kA kathana hai| 'saMyata' pada kA abhiprAya spaSTa karate hue ve kahate haiM ki vaha jinAgama sammata AcaraNa kA pAlana karatA hai, jinAgama kA adhyayana karatA hai, pratyAkhyAna karatA hai, arhanta bhagavAna kI stuti karatA hai, pratikramaNa karatA hai; anazanAdi chaha bAhya tapa aura prAyazcittAdi chaha aMtaraMga tapoM meM utsAhita rahatA hai| isaprakAra vaha na kevala jinAgama kA adhyetA hai, apitu use jIvana meM apanAtA bhI hai, AcaraNa meM bhI lAtA hai| aisA saMyata hone para bhI anyavaza hI hai, svavaza nahIM, nizcaya paramAvazyaka kA dhArI nahIM hai; kyoMki paramatattva meM vizrAntirUpa nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa pariNamita nahIM hotaa| isalie vaha anyavaza hI hai, svavaza nhiiN| usake bhaviSya ke bAre meM unakA kahanA yaha hai ki vaha anyavaza zramaNa zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM se sikatA huA kleza pAtA hai| anta meM aisA bhI likhate haiM ki vaha Asannabhavya sadguru ke prasAda se prApta paramatattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAna svarUpa zuddhanizcaya pariNati ke dvArA nirvANa ko prApta karatA hai| ukta sampUrNa sthiti para gaMbhIratA se vicAra karane para vicAraNIya bAta yaha hai ki TIkAkAra munirAja sabase to yaha kaha dete haiM ki yaha azuddha aMtarAtmA kA kathana hai aura bIca meM yaha bhI kahate haiM ki vaha paramatattva meM vizrAntirUpa nizcayadharmadhyAna aura zukladhyAna ko nahIM jaantaa| isIprakAra usakI sthiti kA citraNa karate hue kahate haiM ki vaha anyavaza zramaNa zubhopayoga ke phalasvarUpa prazastarAgarUpa aMgAroM meM sikatA haA kleza pAtA hai| antataH yaha kaha dete haiM ki vaha Asannabhavya sadguru ke prasAda se prApta paramatattva ke zraddhAna-jJAna aura anuSThAnarUpa zuddhanizcaya pariNati ke dvArA nirvANa ko prApta karatA hai| ukta sthiti meM prazna yaha uThatA hai ki vaha jJAnI hai yA ajJAnI, mithyAdRSTi hai yA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 niyamasAra ga (hariNI) tyajatu suralokAdikleze ratiM munipuMgavo __bhajatu paramAnandaM nirvANakAraNakAraNam / sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNAtmakaM sahajaparamAtmAnaM dUraM nayAnayasaMhateH / / 245 / / ? kyoMki antarAtmA to samyagdRSTi hI hote haiM; para antarAtmA ke sAtha yahA~ azuddha vizeSaNa lagA huA hai aura yaha bhI kahA hai ki vaha nizcayadharmadhyAna evaM zukladhyAna ko nahIM jaantaa| ukta sthiti meM vaha ajJAnI jaisA lagane lagatA hai| yaha to sApha hI hai ki vaha svavaza nahIM hai, paravaza hai| paravaza ke nizcaya paramAvazyaka nahIM hote hna yaha bhI spaSTa hai| ukta sampUrNa sthiti para gaMbhIra maMthana karane para yahI spaSTa hotA hai ki yahA~ bhI usIprakAra kA prastutIkaraNa hai, jaisAki samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya meM svasamaya aura parasamaya ke saMdarbha meM kiyA gayA hai| yahA~ prarUpita paravaza zramaNa zraddhA ke doSavAlA ajJAnI nahIM hai, apitu zubhopayogarata jJAnI jIva hI hai| svasamaya aura parasamaya ke saMdarbha meM vizeSa jAnakArI ke lie samayasAra anuzIlana bhAga 1, pR. 25 se 35 taka evaM pravacanasAra anuzIlana bhAga 2, pR. 11 se 22 taka adhyayana karanA caahie||144|| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (tATaMka) ataH munivaro devaloka ke klezoM se rati ko chodd'o| sukha-jJAna pUra naya-anaya dUra nija Atama meM nija ko jodd'o||245|| he munipuMgava ! devaloka ke kleza ke prati rati chor3o aura mukti ke kAraNa kA kAraNa jo sahaja paramAtmA hai, usako bhjo| vaha sahaja paramAtmA paramAnandamaya hai, sarvathA nirmala jJAna kA AvAsa hai, nirAvaraNa hai tathA naya aura anaya ke samUha se dUra hai| dhyAna rahe yahA~ trikAlI dhruva sahaja paramAtmA ko mukti ke kAraNa kA kAraNa kahA gayA hai; kyoMki mukti kA kAraNa zuddhopayoga hai aura usa zuddhopayoga kA kAraNa kAraNaparamAtmA hai| ukta kalaza meM svarga sukhoM ke prati AkarSaNa ko chor3ane aura apane trikAlI dhruva sahaja AtmA ko bhajane kA upadeza diyA gayA hai||245||
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 375 davvaguNapajjayANaM cittaM jo kuNai so vi aNNavaso / mohaMdhayAravavagayasamaNA kahayaMti erisayaM / / 145 / / dravyaguNaparyAyANAM cittaM yaH karoti sopyanyavazaH / mohAndhakAravyapagatazramaNAH kathayantIdRzam / / 145 / / atrApyanyavazasya svarUpamuktam / yaH kazcid dravyaliMgadhArI bhagavadarhanmukhAravinda - vinirgatamUlottarapadArthasArthapratipAdanasamarthaH kvacit SaNNAM dravyANAM madhye cittaM dhatte, kvacitteSAM mUrtAmUrtacetanAcetanaguNAnAM madhye manazcakAra, punasteSAmarthavyaMjanaparyAyANAM madhye buddhiM karoti, api tu trikAlanirAvaraNanityAnaMdalakSaNanijakAraNasamayasArasvarUpaniratasahajajJAnAdizuddhaguNaparyAyANAmAdhArabhUtanijAtmatattve cittaM kadAcidapi na yojayati, ata eva sa tapodhano'pyanyavaza ityuktaH / pradhvastadarzanacAritramohanIyakarmadhvAMtasaMghAtAH paramAtmatattvabhAvenotpannavItarAgasukhAmRtapAnonmukhAH zramaNA hi mahAzramaNAH paramazrutakevalina:, te khalu kathayantIdRzam anyavazasya svarUpamiti / vigata gAthA meM anyavaza kA svarUpa spaSTa kiyA thA / isa gAthA meM bhI usI ke svarUpa ko aura vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) vikalpoM meM mana lagAveM dravya-guNa-paryAya ke / are ve bhI anyavaza nirmohajina aisA kaheM // 145 // jo dravya, guNa, paryAyoM meM yA tatsaMbaMdhI vikalpoM meM mana lagAtA hai, vaha bhI anyavaza hai | mohAMdhakAra rahita zramaNa aisA kahate haiN| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ bhI anyavaza kA svarUpa kahA hai| arahaMta bhagavAna ke mukhArabinda se nikale hue mUla aura uttara padArthoM kA artha sahita pratipAdana karane meM samartha koI dravyaliMgadhArI muni kabhI chaha dravyoM ke cintavana meM citta lagAtA hai; kabhI unake mUrta-amUrta, cetana-acetana guNoM ke cintavana meM mana lagAtA hai; kabhI unakI artha paryAyoM ke va vyaMjanaparyAyoM ke cintavana meM buddhi ko lagAtA hai; parantu trikAla nirAvaraNa nityAnanda lakSaNavAle nija kAraNa samayasAra svarUpa meM nirata sahaja jJAnAdi zuddha guNa paryAyoM ke AdhArabhUta nija Atmatattva meM citta ko kabhI bhI nahIM lagAtA; usa tapodhana ko bhI isakAraNa se hI, vikalpoM ke vaza hone ke kAraNa se hI anyavaza kahA gayA hai| darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmarUpI aMdhakAra samUha kA nAza karanevAle aura paramAtmatattva kI bhAvanA se utpanna vItarAga sukhAmRta ke pAna meM tatpara zramaNa hI vastutaH mahAzramaNa hai, paramazrutakevalI haiN| unhoMne anyavaza kA svarUpa hna aisA kahA hai / "
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 tathA coktam hna tathA hi hra ( anuSTubh ) AtmakAryaM parityajya dRSTAdRSTaviruddhayA / yatInAM brahmaniSThAnAM kiM tayA paricintayA / / 67 / / 1 ( anuSTubh ) yAvaccintAsti jantUnAM tAvadbhavati saMsRti: / yatheMdhanasanAthasya svAhAnAthasya vardhanam / / 246 / / ukta gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna kI vANI meM pratipAdita dravya-guNa- paryAya ke cintana-manana meM juTe rahanevAle munirAja bhI yadi samayasArasvarUpa nija AtmA meM apane citta ko nahIM lagAte, usameM jamate ramate nahIM haiM to ve isakAraNa hI paravaza haiM; unake nizcaya parama Avazyaka nahIM hai || 145 // niyamasAra isake bAda TIkAkAra munirAja ' tathA coktaM hna tathA kahA bhI hai' hra aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM, jo isaprakAra haihra (dohA) brahmaniSTha munivaroM ko dRSTAdRSTa viruddha / AtmakArya ko chor3a kyA paracintA se siddha ||67|| AtmakArya ko chor3akara dRSTa (pratyakSa) aura adRSTa (parokSa) se viruddha cintA se, cintavana se brahmaniSTha muniyoM ko kyA prayojana hai ? isa kalaza meM yaha kahA gayA hai ki apane AtmA ke jJAna-dhyAna ko chor3akara jo kArya pratyakSa aura parokSa pramANoM se siddha nahIM hote hra aise vyartha ke kAryoM meM ulajhane se kisa kArya kI siddhi hotI hai| vizeSa AtmajJAnI munirAjoM ko to inameM se kisI sthiti meM ulajha ThIka nahIM hai / / 67 / / (dohA) jabataka IMdhana yukta hai agni bar3he bharapUra | jabataka cintA jIva ko tabataka bhava kA pUrA ||246 // jisaprakAra jabataka IMdhana ho, tabataka agni vRddhi ko prApta hotI hai; usIprakAra jabataka jIvoM ko cintA hai, tabataka saMsAra hai| 1. graMtha kA nAma evaM AcArya kA nAma anupalabdha hai|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 377 paricattA parabhAvaM appANaM jhAdi nnimmlshaavN| appavaso so hodihu tassa dukammaM bhaNaMti AvAsaM // 146 / / parityaktvA parabhavaM AtmAnaM dhyAyati nirmalasvabhAvam / AtmavazaH sa bhavati khalu tasya tu karma bhaNantyAvazyam / / 146 / / atra hisAkSAt svavazasya paramajinayogIzvarasya svarUpamuktam / yastu niruparAganiraMjanasvabhAvatvAdaudayikAdiparabhAvAnAM samudayaM parityajya kAyakaraNavAcAmagocaraM sadA nirAvaraNatvAnnirmalasvabhAvaM nikhiladuraghavIravairivAhinIpatAkAluNTAkaM nijakAraNaparamAtmAnaM dhyAyati sa evAtmavaza ityuktH| tasyAbhedAnupacAraratnatrayayAtmakasya nikhilabAhyakriyAkAMDADaMbaravividhavikalpamahAkolAhalapratipakSamahAnaMdAnaMdapradanizcayadharmazukladhyAnAtmakaparamAvazyakakarma bhvtiiti| jisaprakAra jabataka IMdhana hai, tabataka agni bhar3akatI hI hai; usIprakAra jabataka sAMsArika kAryoM kI cintA meM yaha jIva ulajhA rahegA; tabataka saMsAra paribhramaNa hogA hii| ata: jinheM saMsAra paribhramaNa se mukta honA ho, ve santagaNa sAMsArika cintAoM se pUrNata: mukta rheN||246|| aba isa gAthA meM sAkSAt svavaza munirAja kaise hote haiM hna yaha batAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) parabhAva ko parityAga dhyAve nitya nirmala AtamA / vaha Atmavaza hai isalie hI use Avazyaka kahe ||146|| parabhAvoM kA tyAga karake jo nirgrantha munirAja apane nirmalasvabhAva vAle AtmA ko dhyAtA hai, vaha vastutaH Atmavaza hai| use Avazyaka karma hote haiM hna aisA jinendra bhagavAna kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ sAkSAt svavaza paramajinayogIzvara kA svarUpa kahA hai| niruparAga niraMjana svabhAva vAle hone ke kAraNa jo paramajinayogIzvara zramaNa audayikAdi parabhAva ko tyAga kara, indriya, kAyA aura vANI ke agocara sadA nirAvaraNa hone se nirmalasvabhAvavAle aura pAparUpI vIra zatruoM kI senA ke dhvajA ko lUTanevAle nijakAraNa paramAtmA ko dhyAtA hai, usa zramaNa ko Atmavaza zramaNa kahA gayA hai| usa abheda-anupacAra ratnatraya ko dhAraNa karanevAle paramajinayogIzvara zramaNa ko samasta bAhya kriyAkANDa ADambara meM vividha vikalpoM ke mahAkolAhala se pratipakSa mahA AnandAnandaprada nizcaya dharmadhyAna aura nizcaya zukladhyAna svarUpa paramAvazyaka kArya hotA hai|"
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 niyamasAra (pRthvI ) jayatyayamudAradhI: svavazayogivRndArakaH pranaSTabhavakAraNa: prahatapUrvakarmAvaliH / sphuTotkaTavivekataH sphuTitazuddhabodhAtmikAM sadAzivamayAM mudA vrajati sarvathA nirvRtim / / 247 / / (anuSTubh ) pradhvastapaMcabANasya pNcaacaaraaNcitaakRteH| avaMcakagurorvAkyaM kAraNaM muktisaMpadaH / / 248 / / gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ve paramajina yogIzvara munirAja audayikAdi parabhAvoM ko tyAgakara ekamAtra paramapAriNAmikabhAvarUpa nija kAraNa paramAtmA ko dhyAte haiM; ve hI vAstava meM Atmavaza zramaNa haiM, svavaza haiM, nizcaya parama Avazyaka vAle mahAzramaNa haiM / / 146 / / isake bAda TIkAkAra ATha chaMda likhate haiM, jinameM se pahale chaMda kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (tATaMka) zuddhabodhamaya mukti sundarI ko pramoda se prApta kreN| bhavakAraNakA nAzaaura saba karmAvali kA hanana kreN| vara viveka se sadA zivamayI paravazatA se mukta hue| ve udAradhI saMta ziromaNi svavaza sadA jayavanta rheN||247|| bhava ke kAraNa ko naSTa kiyA hai jisane aura pUrva karmAvalI kA hanana karanevAlA santa spaSTa, utkRSTa viveka dvArA pragaTa zuddhabodhasvarUpa, sadA zivamaya, sampUrNa mukti ko pramoda se prApta karatA hai; aisA vaha svavaza munizreSTha jayavaMta hai| __ jo bAta gAthA aura TIkA meM kahI hai; usI bAta ko isa kalaza meM duharAte hue kahate haiM ki pUrva karmAvalI ko naSTa karanevAle aura saMsAra ke kAraNa ko bhI jar3amUla se ukhAr3anevAle, udArabuddhi munirAja hI mukti ko prApta karate haiN| ve zreSThatama munirAja hI nizcaya parama Avazyaka karma ke dhAraka haiM / / 247 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) kAma vinAzaka avaMcaka paMcAcArI yogy| muktimArgake hetu haiM guru ke vacana manojJa ||248||
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra ( anuSTubh ) itthaM buddhvA jinendrasya mArgaM nirvANakAraNam / nirvANasaMpadaM yAti yastaM vaMde punaH punaH / / 249 / / ( drutavilaMbita) svavazayoginikAyavizeSaka prahatacAruvadhUkanakaspRha / tvamasi nazzaraNaM bhavakAnane smarakirAtazarakSatacetasAm / / 250 / / paMca bANoM ke dhAraka kAmadeva ke nAzaka jJAna; darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa pA~ca AcAroM se suzobhita AkRtivAle avaMcaka guru ke vAkya hI mukti saMpadA ke kAraNa haiN| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJa bhagavAna kI vANI ke anusAra kahe gaye avaMcaka guruoM ke vacana hI muktimArga meM sahayogI hote haiM / 248 // tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) 379 jinapratipAdita muktimaga isaprakAra se jAna / mukti saMpadA jo lahe usako satat praNAma ||249|| mukti kA kAraNa jo jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita mArga hai; use isaprakAra jAnakara jo nirvANa prApta karatA hai; maiM use bArambAra vaMdana karatA huuN| isa chanda meM jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita muktimArga ko jAnakara, apanAkara, apane jIvana meM utAra kara mukti prApta karanevAle santoM kI atibhaktipUrvaka vandanA kI gaI hai / / 249 / / cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (rolA ) kanaka kAminI kI vAMchA kA nAza kiyA ho / sarvazreSTha hai sabhI yogiyoM meM jo yogI / / kAma bhIla ke kAma tIra se ghAyala hama saba / yogI ! tuma bhavavana meM ho zaraNa hamAre || 250|| kaMcana-kAminI kI kAmanA ko nAza karanevAle yogI hI yogiyoM ke samUha meM sarvazreSTha yogI haiN| he sarvazreSTha yogI kAmadevarUpI bhIla ke tIra se ghAyala cittavAle hama logoM ke lie Apa bhavarUpa bhayaMkara vana meM ekamAtra zaraNa haiM / isa chanda meM bhI kaMcana-kAminI kI vAMchA se rahita munirAjoM ke prati zraddhA vyakta kI gaI hai aura kahA gayA hai ki ve kAmavijayI munirAja kAmavAsanA trasta hama logoM ke lie ekamAtra zaraNa haiM / / 250 / /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ( drutavilaMbita) anazanAditapazcaraNaiH phalaM tanuvizoSaNameva na cAparam / tava padAMburuhadvayaciMtayA svavaza janma sadA saphalaM mama / / 251 / / ( mAlinI ) jayati sahajatejorAzinirmagnalokaH svarasavisarapUrakSAlitAMhaH samaMtAt / purANa: svavazamanasi nityaM saMsthitaH zuddhasiddha: / / 252 / / sahajasamarasenApUrNapuNyaH niyamasAra pA~caveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( rolA ) anazanAdi tapa kA phala kevala tana kA zoSaNa / anya na koI kArya siddha hotA hai usase // he svavaza yogi! tere caraNoM ke nita ciMtana se / zAnti pA rahA saphala ho rahA merA jIvana || 251 / / anazanAdi tapazcaraNoM kA phala mAtra zarIra kA zoSaNa hai, dUsarA kucha bhI nahIM / he svavaza yogI ! tere yugala caraNa kamala ke cintana se merA janma sadA saphala hai| isa chanda meM vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki isameM anazanAdi tapoM kA phala mAtra zarIra kA zoSaNa batAyA gayA hai| sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki svavaza yogI hI mahAna hai; unake caraNoM kI upAsanA meM hI mAnava jIvana saphala hai / / 251 / / chaThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( rolA ) samatA rasa se pUrNa bharA hone se pAvana / nijarasa ke vistAra pUra se saba agha dhoye // svavaza hRdaya meM saMsthita jo purANa pAvana hai| zuddhasiddha vaha tejarAzi jayavaMta jIva hai || 252 || jisane nijarasa ke vistArarUpI bADha (pUra) ke dvArA pApoM ko sarva ora se dho DAlA hai; jo sahaja samatArasa bharA hone se parama pavitra hai; jo purAtana hai; jo svavaza mana meM saMsthita hai arthAt hRdaya ke bhAvoM ko svavaza karake virAjamAna hai; tathA jo siddhoM ke samAna zuddha hai hra aisA sahaja tejarAzi meM nimagna jIva sadA jayavaMta hai /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 381 (anuSTubh ) sarvajJavItarAgasya svavazasyAsya yoginH| nakAmapi bhidAMkvApi tAM vidmo hA jaDA vayam / / 253 / / eka eva sadA dhanyo jnmnysminmhaamuniH| svavaza: sarvakarmabhyo bahistiSThatyananyadhIH / / 254 / / AvAsaM jaha icchasi appasahAvesu kuNadi thirbhaavN| teNa du sAmaNNaguNaM saMpuNNaM hodi jIvassa / / 147 / / isaprakAra isa chanda meM una jIvoM yA santoM kI mahimA batAI gaI hai; jo samatArasa se bhare hue hone se pavitra haiM, jinhoMne nijarasa kI lInatA dvArA mithyAtvAdi pApoM ko dho DAlA hai, jo purAtana hai, jo apane meM samAye hue haiM aura siddhoM ke samAna zuddhasvabhAvI haiM / / 252 / / sAtaveM va AThaveM chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) vItarAga sarvajJa ara AtmavazI gurudeva / inameM kucha antara nahIM hama jar3a mAne bhed||253|| svavaza mahAmuni ananyadhI aurana koI any| sarakha karama se bAhya jo ekamAtra ve dhanya||254|| sarvajJa-vItarAgI bhagavAna aura ina svavaza yogiyoM meM kucha bhI antara nahIM hai; tathApi jar3a jaise hama are re inameM bheda dekhate haiM ha isa bAta kA hameM kheda hai| isa janma (loka) meM ekamAtra svavaza mahAmuni hI dhanya hai; jo nijAtmA meM hI ananyabuddhi rakhate haiM; anya kisI meM ananyabuddhi nahIM rakhate / isIlie ve sabhI karmoM se bAhara rahate haiN| isaprakAra ina chandoM meM se prathama chanda meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi nizcaya parama AvazyakoM ko dhAraNa karanevAle munirAjoM aura vItarAgI sarvajJa bhagavAna meM kucha bhI antara nahIM hai; tathApi hama unameM aMtara dekhate haiN| hamArA yaha prayAsa jar3abuddhiyoM jaisA hai; kyoMki apane meM apanApana rakhane vAle, nizcaya parama Avazyaka dhAraNa karanevAle mahAmuni hI dhanya haiM, mahAna haiN| dUsare chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ekamAtra svavaza muni hI dhanya haiM; kyoMki ve ekamAtra apane AtmA meM ananyabuddhi rakhate haiM, apanApana rakhate haiM; anya kisI meM nhiiN||253-254|| vigata gAthAoM meM svavaza santoM kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM svavaza santa hone ke upAya para vicAra karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 niyamasAra AvazyakaM yadIcchasi AtmasvabhAveSu karoSi sthirabhAvam / tena tu sAmAyikaguNaM sampUrNaM bhavati jIvasya / / 147 / / zuddhanizcayAvazyakaprAptyupAyasvarUpAkhyAnametat / iha hi bAhyaSaDAvazyakaprapaMcakallolinIkalakaladhvanizravaNaparAGmukha he ziSya zuddhanizcayadharmazukladhyAnAtmakasvAtmAzrayAvazyakaM saMsAravratatimUlalavitraM yadIcchasi, samastavikalpajAlavinirmuktaniraMjananijaparamAtmabhAveSu sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajasukhapramukheSu satatanizcala sthirabhAvaM karoSi, tena hetunA nizcayasAmAyikaguNe jAte mumukSorjIvasya bAhyaSaDAvazyakakriyAbhiH kiM jAtam, apyanupAdeyaM phalamityarthaH / ata: paramAvazyakena niSkriyeNa apanurbhavapurandhrikAsaMbhogahAsapravINena jIvasya sAmAyikacAritraM sampUrNaM bhavatIti / ( harigIta ) AvazyakoM kI cAha ho thira raho AtmasvabhAva meM / isa jIva ke ho pUrNa sAmAyika isI pariNAma se || 147|| santa ! yadi tuma avazya karane yogya Avazyaka prApta karanA cAhate ho to AtmasvabhAva meM sthiratArUpa bhAva dhAraNa karo; kyoMki jo AtmasvabhAva meM sthira bhAva karatA hai, usase use sAmAyika guNa pUrNa hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha zuddhanizcaya Avazyaka kI prApti ke upAya ke svarUpa kA kathana hai / bAhya SaT Avazyaka ke prapaMca (vistAra) rUpI nadI kI kala-kala dhvani ke kolAhala ke zravaNa se parAGgamukha arthAt vyavahAra - AvazyakoM se virakta he ziSya ! yadi tU saMsArarUpI latA (bela) kI jar3a ko chedane ke lie kuThAra ke samAna zuddha nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa svAtmAzrita nizcaya Avazyaka cAhatA hai to tU sakala vikalpajAla se mukta niraMjana nija paramAtmA ke sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura sahajasukha Adi bhAvoM meM sthirabhAva kara; kyoMki isase hI nizcaya sAmAyika guNa utpanna hotA hai| usake hone para mumukSu jIva ko bAhya Avazyaka kriyAoM se kyA lAbha hai ? unase to anupAdeya (heya) phala hI utpanna hotA hai hna aisA artha hai; kyoMki isa jIva ko apunarbhavarUpI, muktirUpI strI ke saMbhoga aura hAsya prApta karane meM samartha nizcaya paramAvazyaka se hI sAmAyika cAritra sampUrNa hotA hai, pUrNatA se prApta hotA hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM aise pAtra munirAjoM ko ziSya ke rUpa meM liyA gayA hai ki jo yathAyogya vyavahAra Avazyaka hone para bhI unase parAGgamukha haiM aura nizcaya parama Avazyaka ke abhilASI haiN| unase kahA jA rahA hai ki Apa vikalpajAla se 'mukta' hokara ekamAtra nija
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 383 tathA coktaM zrIyogIndradevaiH hna (mAlinI) yadi calati kathaMcinmAnasaM svasvarUpAd bhramati bahirataste srvdossprsNgH| tadanavarata-maMta-magna-saMvigna-citto bhavabhavasibhavAntasthAyidhAmAdhipastvam / / 68 // tathA hi hra (zArdUlavikrIDita) yadyevaM caraNaM nijAtmaniyataM saMsAraduHkhApahaM muktizrIlalanAsamudbhavasukhasyoccairidaM kAraNam / buddhavetthaM samayasya sAramanaghaM jAnAti yaH sarvadA soyaM tyaktabahiHkriyo munipati: pApATavIpAvakaH / / 255 / / AtmA kA hI cintana-manana, jJAna-dhyAna karo; kyoMki ekamAtra isase hI paramAvazyakarUpa sAmAyika guNa pUrNa hotA hai||147|| isake bAda 'tathA coktaM zrIyogIndradevai hna tathA zrI yogIndradreva ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra munirAja eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (soraThA) pragaTe doSa anaMta, yadi mana bhaTake Atma se| yadi cAho bhava aMta, magana raho nija meM sadA ||68|| he yogI! yadi terA mana kisI kAraNa se nijasvarUpa se vicalita ho, bhaTake to tujhe sarvadoSa kA prasaMga AtA hai| tAtparya yaha hai ki Atma svarUpa se bhaTakane se aneka doSa utpanna hote haiN| isalie tU sadA antarmagna aura virakta cittavAlA raha; jisase tU mokSarUpI sthAyI dhAma kA adhipati banegA, tujhe mukti kI prApti hogii| isake bAda eka chaMda TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (rolA) atizaya kAraNa mukti sundarI ke sama sukha kaa| nija Atama meM niyata caraNa bhavadukhakA nAzaka|| jo munivara yaha jAna anagha nija samayasAra ko| jAne ve muninAtha pApa aTavI ko pAvaka ||255|| 1. amRtAzIti, zloka 64
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 AvAsaeNa hINo pabbhaTTho hodi caraNado samaNo / puvvuttakameNa puNo tamhA AvAsayaM kujjA / / 148 / / niyamasAra Avazyakena hInaH prabhraSTo bhavati caraNata: zramaNaH / pUrvoktakrameNa punaH tasmAdAvazyakaM kuryAt / / 148 / / atra zuddhopayogAbhimukhasya zikSaNamuktam / atra vyavahAranayenApi samatAstutivaMdanApratyAkhyAnAdiSaDAvazyakaparihINaH zramaNazcAritraparibhraSTa iti yAvat, zuddhanizcayena paramAdhyAtmabhASayoktanirvikalpasamAdhisvarUpaparamAvazyakakriyAparihINazramaNo nizcayacAritrabhraSTa yadi isa jIva ko saMsAra ke dukhoM ko nAza karanevAlA aura apane AtmA meM niyata cAritra ho to; vaha cAritra muktilakSmIrUpI sundarI ke samAgama se utpanna honevAle sukha kA uccastarIya kAraNa hotA hai| aisA jAnakara jo munirAja anagha (nirdoSa) samayasAra (zuddhAtmA) ko jAnate haiM; usameM hI jamate ramate haiM; bAhya kriyAkANDa se mukta ve munirAja pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAne ke lie dAvAgni ke samAna haiN| isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA cAritra hI mukti kA kAraNa / bAhya kriyAkANDa se virakta aura isameM anurakta munirAja hI mithyAtvAdi ko nAza karanevAle haiM / / 255 / / vigata meM zuddha nizcaya Avazyaka kI prApti ke upAya kA svarUpa batAyA gayA hai aura aba isa gAthA meM nizcaya Avazyaka karane kI preraNA de rahe haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo zramaNa Avazyaka rahita cAritra se ati bhraSTa ve / pUrvokta krama se isalie tuma nitya Avazyaka karo / / 148 / / Avazyaka se rahita zramaNa cAritra se bhraSTa hote haiM; isalie pahale batAI gaI vidhi se Avazyaka avazya karanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ zuddhopayoga ke sanmukha jIva ko zikSA dI gaI hai| isa loka meM jaba vyavahAranaya se bhI samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAna Adi SaT AvazyakoM se rahita zramaNa cAritra se bhraSTa hai aisA kahA jAtA hai to phira zuddha nizcayanaya se parama-adhyAtma bhASA meM nirvikalpa samAdhi svarUpa parama Avazyaka kriyA se rahita nizcayacAritra se bhraSTa zramaNa to cAritra bhraSTa haiM hI hna aisA artha hai /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 385 ityrthH| pUrvoktasvavazasya paramajinayogIzvarasya nizcayAvazyakakrameNa svAtmAzrayanizcayadharmazukladhyAnasvarUpeNa sadAvazyakaM karotu paramamuniriti / (maMdAkrAMtA) AtmAvazyaM sahajaparamAvazyakaM caikamekaM kuryAduccairaghakulaharaM nirvRtermUlabhUtam / so'yaM nityaM svarasavisarApUrNapuNyaH purANa: vAcAMdUraM kimapi sahajaMzAzvataMzaMprayAti / / 256 / / (anuSTubh ) svavazasya munIndrasya svAtmacintanamuttamam / idaM cAvazyakaM karma syAnmUlaM muktizarmaNaH / / 257 / / isalie he munivaro! pahale kahe gaye svavaza paramajina yogIzvara ke svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna va zukladhyAnarUpa nizcaya parama Avazyaka ko sadA avazya kro|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki jaba loka meM vyavahAra AvazyakoM se bhraSTa santoM ko bhraSTa kahA jAtA hai to phira nizcaya AvazyakoM se bhraSTa to bhraSTa haiM hii| kadAcit koI vyavahAra Avazyaka bAhya rUpa meM sahI bhI pAlatA ho; kintu nizcaya parama Avazyaka se rahita hai to vaha bhI bhraSTa hI hai / / 148 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva svayaM do chanda likhate haiM; jinameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hn| (dohA) Avazyaka pratidina karo agha nAzaka ziva mUla / vacana agocara sukha mile jIvana meM bharapUra ||256 / / pratyeka AtmA ko agha samUha ke nAzaka aura mukti ke mUla eka sahaja parama-Avazyaka ko avazya karanA cAhie; kyoMki aisA karane se nijarasa ke vistAra se pUrNa bharA hone se pavitra evaM sanAtana AtmA, vacana-agocara sahaja zAzvata sukha ko prApta karatA hai| isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki yadi vacanAtIta zAzvata karanI hai to isa nizcaya Avazyaka ko avazya dhAraNa karanA cAhie / / 256 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) nija Atama kA cintavana svavaza sAdhuke hoya / isa Avazyaka karama se unako zivasukha hoya ||257||
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 niyamasAra AvAsaeNa jutto samaNo so hodi aMtaraMgappA / AvAsayaparihINo samaNo so hodi bahirappA / / 149 / / Avazyakena yuktaH zramaNaH sa bhvtyNtrNgaatmaa| AvazyakaparihINa: zramaNaH sa bhavati bahirAtmA / / 149 / / anAvazyakakarmAbhAve tapodhano bahirAtmA bhvtiityuktH| abhedAnupacAraratnatrayAtmakasvAtmAnuSThAnaniyataparamAvazyakakarmaNAnavaratasaMyuktaH svavazAbhidhAnaparamazramaNa: sarvotkRSTo'ntarAtmA, SoDazakaSAyANAmabhAvAdayaM kSINamohapadavIM pariprApya sthito mhaatmaa| asaMyatasamyagdRSTirjaghanyAMtarAtmA / anayormadhyamAH sarve madhyamAntarAtmAnaH / nizcayavyavahAranayadvayapraNItaparamAvazyakakriyAvihIno bahirAtmeti / svavaza munirAjoM ke uttama svAtmacintana hotA hai aura isa Atma cintanarUpa Avazyaka karma se unheM muktisukha kI prApti hotI hai| isa chanda meM svAtmacintanarUpa nizcaya Avazyaka ko jIvana meM niraMtara banAye rakhane kI parama pAvana preraNA dI gaI hai / / 257 / / vigata gAthA meM to yaha kahA thA ki Avazyaka se rahita zramaNa cAritra bhraSTa hai; para isa gAthA meM to yaha kahA jA rahA hai ki Avazyaka se rahita zramaNa bahirAtmA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) zramaNa Avazyakasahita haiM zuddha antara-AtmA / zramaNa Avazyaka rahita bahirAtamA haiM jAna lo ||149 / / Avazyaka sahita zramaNa antarAtmA hai aura Avazyaka rahita zramaNa bahirAtmA hai| isa gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ aisA kahA hai ki Avazyaka karma ke abhAva meM tapodhana bahirAtmA hotA hai| abheda-anupacAra ratnatrayasvarUpa svAtmAnuSThAna meM niyata paramAvazyaka karma se niraMtara saMyukta svavaza nAmaka parama zramaNa sarvotkRSTa antarAtmA hai| yaha mahAtmA solaha kaSAyoM ke abhAva ho jAne se kSINamoha padavI ko prApta karake sthita hai| asaMyata samyagdRSTi jaghanya antarAtmA hai aura ina donoM ke madhya meM sthita sabhI madhyama antarAtmA haiN| nizcaya aura vyavahAra hna ina do nayoM se pratipAdita paramAvazyaka kriyA se rahita bahirAtmA haiN| __tAtparya yaha hai ki caturtha guNasthAnavartI jaghanya antarAtmA, bArahaveM guNasthAnavartI utkRSTa antarAtmA aura ina ke bIca rahanevAle paMcama guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva madhyama antarAtmA haiM tathA prathama, dvitIya va tRtIya guNasthAnavAle bahirAtmA haiN|"
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra uktaM ca mArgaprakAze hra anuSTubh ) bahirAtmAntarAtmeti syAdanyasamayo dvidhA / bahirAtmAnayordehakaraNAdyuditAtmadhIH / / 69 / / ' jaghanyamadhyamotkRSTabhedAdavirata: suddak / prathamaH kSINamohontyo madhyamomadhyastayoH / / 70 / / 2 ukta sampUrNa kathana se to yahI pratiphalita hotA hai ki yaha nizcaya parama z arthAt svavazapanA mAtra munirAjoM ke hI nahIM hotA; apitu caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi se lekara 12veM guNasthAnavartI kSINamohI bhAvaliMgI santoM taka sabhI ko apanIapanI bhUmikAnusAra hotA hai; kyoMki ye sabhI antarAtmA haiN| pahale, dUsare aura tIsare guNasthAnavAle bahirAtmA haiM ||149 // isake bAda TIkAkAra munirAja 'uktaM ca mArgaprakAze hna mArgaprakAza nAmaka grantha meM bhI kahA hai' hna aisA kahakara do anuSTup chanda uddhRta karate haiM; jinakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra rolA ) paramAtama se bhinna sabhI jiya bahirAtama ara | antara AtamarUpa kahe haiM do prakAra ke // deha aura Atama meM dhAre ahaMbuddhi jo / ve bahirAta jIva kahe haiM jina Agama meM || 69 || antarAtmA uttama madhyama jaghana kahe haiN| kSINamoha jiya uttama antara Atama hI hai / avirata samyagdRSTi jIva saba jaghana kahe haiN| ina donoM ke bIca sabhI madhyama hI jAno // 70 // 387 anya samaya arthAt paramAtmA ko chor3akara bahirAtmA aura antarAtmA hna isaprakAra jIva do prakAra ke haiN| unameM zarIra aura AtmA meM Atmabuddhi dhAraNa karanevAlA, apanApana sthApita karanevAlA bahirAtmA hai / jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se antarAtmA tIna prakAra ke haiM / unameM avirata samyagdRSTi jaghanya antarAtmA haiM aura kSINamohI utkRSTa antarAtmA haiM aura inake madhya meM sthita madhyama antarAtmA haiM / 1. mArgaprakAza graMtha meM uddhRta zloka 2. vahI
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 tathA hi hra niyamasAra ( maMdAkrAMtA ) yogI nityaM sahajaparamAvazyakarmaprayuktaH saMsArottha- prabala - sukhaduHkhATavI - dUravartI / tasmAtso'yaM bhavati nitarAmantarAtmAtmaniSThaH svAtmabhraSTo bhavati bahirAtmA bahistattvaniSThaH / / 258 / / aMtarabAhirajappe jo vaTTai so havei bahirappA / jappe jo Na vaTTai so uccai aMtaraMgappA / / 150 / / ukta chandoM kA bhAva ekadama spaSTa aura sahaja sarala hai; ataH ukta saMdarbha meM kucha kahanA abhISTa nahIM hai / / 69-70 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( rolA ) yogI sadA parama Avazyaka karma yukta | bhava sukha dukha aTavI se sadA dUra rahatA hai / isIlie vaha AtmaniSTha antara Atama hai| svAtmatattva se bhraSTa AtamA bahirAtama hai || 258|| yogI sadA sahaja paramAvazyaka karma se yukta rahatA huA saMsArajanita sukha - dukharUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) se dUravartI hotA hai| isalie vaha yogI atyanta AtmaniSTha antarAtmA hai / jo svAtmA se bhraSTa hai, vaha bAhya padArthoM meM apanApana karanevAlA bahirAtmA hai| isaprakAra isa chanda meM kahA gayA hai ki AtmaniSTha yogI hI sacce yogI haiM, svavaza santa haiM, nizcaya Avazyaka ke dhArI haiN| jo jIva svAtmA se bhraSTa haiM, ve bahirAtmA haiN| tAtparya yaha hai ki apane AtmA meM apanApana sthApita karake, use hI nijarUpa jAnakara, jo yogI svayaM hI samA jAtA hai, vahI saccA yogI hai / jagataprapaMcoM meM ulajhe loga svavaza yogI nahIM ho sakate / / 258 // vigata gAthA meM bahirAtmA aura antarAtmA kA svarUpa kahA hai| aba isa gAthA meM usake hI svarUpa ko vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jo rahe antarabAhya jalpoM meM vahI bahirAtamA / para na rahe jo jalpa meM hai vahI antara AtamA ||150 ||
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 389 antarabAAjalpe yo vartate sa bhavati bhiraatmaa| jalpeSu yo na vartate sa ucyate'ntaraMgAtmA / / 150 / / bAhyAbhyantarajalpanirAso'yam / yastu jinaliMgadhArI tapodhanAbhAsaH puNyakarmakAMkSayA svAdhyAyapratyAkhyAnastavanAdibahirjalpaM karoti, azanazayanayAnasthAnAdiSu satkArAdilAbhalobhassannantarjalpe manazcakakAreti sa bahirAtmA jIva iti / svAtmadhyAnaparAyaNassan niravazeSeNAntarmukhaH prazastAprazastasamasta vikalpAjAlakeSu kadAcidapi na vartate ata eva paramatapodhanaH saakssaadNtraatmeti|| tathA coktaM zrImadmRtacandrasUribhiH / (vasaMtatilakA) svecchAsamucchaladanalpavikalpajAlA mevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSAm / antarbahiH samarasaikarasasvabhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram / / 71 / / jo jinaliMgadhArI saMta antarbAhya jalpa meM vartatA hai; vaha bahirAtmA hai aura jo jalpoM meM nahIM vartatA hai; vaha antarAtmA kahalAtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha bAhya aura antarajalpa kA nirAkaraNa hai| jo jinaliMgadhArI tapodhanAbhAsa puNya karma kI vAMchA se svAdhyAya, pratyAkhyAna aura stavana Adi bahirjalpa karatA hai aura azana (bhojana) zayana (sonA) gamana (calanA) aura sthiti (sthira rahanA-ThaharanA) Adi meM satkAra Adi kI prApti kA lobhI vartatA huA antarjalpa meM mana ko lagAtA hai; vaha jIva bahirAtmA hai| nija AtmA ke dhyAna meM parAyaNa rahatA huA sampUrNataH antarmukha rahakara jo tapodhana prazasta va aprazasta samasta vikalpajAloM meM kabhI bhI nahIM vartatA; vaha paramatapodhana sAkSAt antarAtmA hai|" gAthA meM to sIdhI, sarala va sahaja bAta kahI hai ki jo antarbAhya jalpoM meM vartatA hai, vaha bahirAtmA hai aura jo inase alipta hai, vaha antarAtmA hai; para TIkA meM antarbAhya vikalpoM kA svarUpa spaSTa karate hue puNyakarma kI vAMchA se svAdhyAya, pratyAkhyAna aura stavanAdi karane ko bahirjalpa tathA bhojana, sonA, calanA aura Thaharane Adi kI prApti kA lobhI hokara pravartane ko antarjalpa kahA hai| lagatA hai ki yahA~ vacanAtmaka pravRtti ko bahirjalpa aura mAnasika cintana ko aMtarjalpakahanA cAhate haiN||150|| 1.samayasAra : AtmakhyAti, chanda 90
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tathA hi hna (maMdAkrAMtA ) muktvA jalpaM bhavabhayakaraM bAhyamAbhyantaraM ca smRtvA nityaM samarasamayaM ciccamatkAramekam / jJAnajyotiH prakaTitanijAbhyantarAMgAntarAtmA kSINe mohe kimapi paramaM tattvamantardadarza / / 259 / / isake bAda TIkAkAra 'tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhi: hna tathA amRtacandra AcAryadeva ne kahA hai' hra aisA likhakara eka chanda uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) uTha rahA jisameM anante vikalpoM kA jAla hai / vaha vRhad nayapakSakakSA vikaTa hai vikarAla hai / ullaMghana kara use budha anubhUtimaya nijabhAva ko / ho prApta antarbAhya se samarasI eka svabhAva ko // 71 // niyamasAra isaprakAra jisameM bahuta se vikalpoM kA jAla apane Apa uTha rahA hai hna aisI mahatI nayapakSakakSA kA ullaMghana karake jJAnI jIva antarbAhya se samatArasa svabhAvavAle anubhUtimAtra apane bhAva ko prApta karate haiN| jyoM-jyoM nayoM ke vistAra meM jAte haiM, tyoM-tyoM mana ke vikalpa bhI vistAra ko prApta hote haiM, caMcalacitta lokAloka taka uchalane lagatA hai| jJAnI jIva isaprakAra ke nayoM ke pakSa ko chor3akara, samarasI bhAva ko prApta hokara, AtmA ke ekatva meM aTala hokara, mahAmoha kA nAza kara, zuddha anubhava ke abhyAsa se nijAtmabala pragaTa karake pUrNAnanda meM lIna ho jAte haiN| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki nayavikalpoM ke vistAra se upayoga sameTa kara jaba AtmA svabhAvasanmukha hokara, nirvikalpajJAna rUpa pariNamita hotA hai; tabhI atIndriya Ananda kA anubhava karatA hai / / 71 / / isake bAda TIkAkAra munirAja tathAhi likhakara eka chanda svayaM bhI likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) saMsArabhayakara bAhya- aMtarajalpa taja samarasamayI / citcamatkArI eka Atama ko sadA smaraNa kara // jJAnajyoti se are nija AtamA pragaTita kiyA / vaha kSINamohI jIva dekhe paramatattva vizeSataH / / 259 / /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 391 jo dhammasukkajhANamhi pariNado so vi aNtrNgppaa| jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANIhi / / 151 / / yo dharmazukladhyAnayoH pariNata: sopyntrNgaatmaa| dhyAnavihInaH zramaNo bahirAtmeti vijAnIhi / / 151 / / atra svAtmAzrayanizcayadharmazukladhyAnadvitayamevopAdeyamityuktam / iha hi sAkSAdantarAtmA bhagavAn kssiinnkssaayH| tasya khalu bhagavataH kSINakaSAyasya SoDazakaSAyANAmabhAvAt darzanacAritramohanIyakarmarAjanye vilayaM gate ata eva sahajacidvilAsalakSaNamatyapUrvamAtmAnaM zuddhanizcayadharmazukladhyAnadvayena nityaM dhyAyati / AbhyAM dhyAnAbhyAM bhavabhaya karanevAle bAhya aura abhyantara jalpa ko chor3akara samatArasamaya eka caitanya camatkAra kA sadA smaraNa karake jJAnajyoti dvArA jisane nija abhyantara aMga pragaTa kiyA haihna aisA vaha antarAtmA moha kSINa hone para kisI adbhuta paramatattva ko antara meM dekhatA hai| ukta chanda meM mAtra yahI kahA hai ki sacce santa to antarbAhya jalpoM ko, vikalpoM ko chor3akara samatArasamaya caitanyacamatkAra kA smaraNa karate haiM / jJAnajyoti dvArA moha kSINa hone para antarAtmA apane AtmA ko dekhate haiM, usI meM jamate-ramate haiM / / 259 / / / vigata gAthAoM meM Avazyaka rahita antarbAhya vikalpavAle zramaNoM ko bahirAtmA kahA thA; aba yahA~ isa gAthA meM dharma aura zukladhyAna rahita zramaNoM ko bhI bahirAtmA kahA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) haiM dharama evaM zukala pariNata zramaNa antara AtamA / para dhyAna virahita zramaNa hai bahirAtamA yaha jAna lo ||151|| dharmadhyAna aura zukladhyAna meM pariNata AtmA antarAtmA hai aura dhyAnavihIna zramaNa bahirAtmA hai ta aisA jaano| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra manirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ isa gAthA meM svAtmAzrita nizcaya dharmadhyAna va nizcaya zukladhyAna hna yaha do dhyAna hI upAdeya haiM hna aisA kahA hai| isa loka meM vastutaH sAkSAt antarAtmA to kSINakaSAya bhagavAna hI hai| vastuta: una kSINakaSAya bhagavAna (bArahaveM guNasthAnavAle) ke solaha kaSAyoM kA abhAva hone se darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmarUpI yoddhAoM ke dala vilaya ko prApta ho gaye haiM; ata: ve bhagavAna kSINakaSAya sahaja cidvilAsa lakSaNa ati apUrva AtmA ko zuddha nizcaya
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 niyamasAra vihIno dravyaliMgadhArI dravyazramaNo bahirAtmeti he ziSya tvaM jAnIhi / (vasaMtatilakA) kazcinmuniH satatanirmaladharmazukla dhyAnAmRte samarase khalu vrtte'sau| tAbhyAM vihInamuniko bahirAtmako'yaM pUrvoktayoginamahaM zaraNaM prapadye / / 260 / / kiM ca kevalaM zuddhanizcayanayasvarUpamucyate hna (anuSTubh ) bahirAtmAntarAtmeti vikalpa: kudhiyAmayam / sudhiyAM na samastyeSa saMsAraramaNIpriyaH / / 261 / / dharmadhyAna aura zuddha nizcaya zukladhyAna dvArA nitya dhyAte haiN| ina do dhyAnoM rahita dravyaliMga dhArI dravya zramaNa bahirAtmA haiN| he ziSya tU aisA jaan|" dekho, yahA~ AcAryadeva aura TIkAkAra munirAja nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna ko hI upAdeya batAne ke lie ina dhyAnoM se rahita munirAjoM ko na kevala dravyaliMgI, apitu bahirAtmA kaha rahe haiN| Azaya yaha hai ki jinake nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna bilkula haiM hI nahIM; ve zrAvaka aura munirAja bahirAtmA haiM; ve nahIM ki jinake AhAra-vihArAdi ke kAla meM nizcaya dharmadhyAna va zukladhyAna nahIM haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva jo chanda likhate haiM; usakA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (vIrachanda) dharama-zukaladhyAna samarasa meM jo varte ve santa mahAna | unake caraNakamala kIzaraNA gaheM nitya hama kara sanmAna || dharama-zukala se rahita tuccha muni kara na sake aatmklyaann| saMsArI bahirAtama haiM ve unheM nahIM nija AtamajJAna ||260|| jo koI muni vastuta: nirmala dharma va zukladhyAnAmRtarUpa samarasa meM nirantara vartate haiM; ve antarAtmA haiM aura jo tuccha muni ina donoM dhyAnoM se rahita haiM; ve bahirAtmA haiN| maiM una samarasI antarAtmA munirAjoM kI zaraNa letA huuN| ___ isa chanda meM TIkAkAra munirAja nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM vartanevAle utkRSTa aMtarAtmA munirAjoM kI zaraNa meM jAne kI bAta kara rahe haiM / / 260 / /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 393 paDikamaNapahudikiriyaM kuvvaMto Nicchayassa cArittaM / teNa du virAgacarie samaNo abbhuTThido hodi / / 152 / / pratikramaNaprabhRtikriyAM kurvan nizcayasya cAritram / tena tu virAgacarite zramaNobhyutthito bhavati / / 152 / / paramavItarAgacAritrasthitasya paramatapodhanasya svarUpamatroktam / isake bAda TIkAkAra munirAja likhate haiM ki dUsarI bAta yaha hai ki aba eka chanda ke mAdhyama se kevala zuddha nizcayanaya kA svarUpa kahate haiN| zuddha nizcayanaya kA svarUpa batAnevAle ukta chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna / (vIrachanda) bahirAtama-antarAtama ke zaddhAtama meM uThe viklp| yaha kubuddhiyoM kI pariNati hai ye mithyA sNklp-viklp| ye vikalpa bhavaramaNI ko priya inakA hai saMsAra ananta / ye subuddhiyoM ko na iSTa haiM, unakA AyA bhava kA anta ||261|| zuddha Atmatattva meM 'yaha bahirAtmA hai, yaha antarAtmA hai' hna aisA vikalpa kubuddhiyoM ko hotA hai| saMsArarUpI ramaNI (ramaNa karAnevAlI) ko priya yaha vikalpa, subuddhiyoM ko nahIM hotaa| dekho, AcAryadeva aneka gAthAoM meM bahirAtmA aura antarAtmA kA bheda samajhAte A rahe haiM aura yahA~ TIkAkAra munirAja yaha kaha rahe haiM ki isaprakAra ke vikalpa kubuddhiyoM ko hote haiM, subuddhiyoM ko nhiiN| tAtparya yaha hai ki isaprakAra ke vikalpa bhI heya hI haiM, upAdeya nahIM; jJAnI jIva ina vikalpoM ko bhI baMdha kA kAraNa hI mAnate haiM, mukti kA kAraNa nhiiN| vigata gAthAoM meM bahirAtmA aura aMtarAtmA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAMta aba isa gAthA meM vItarAga cAritra meM ArUDha saMta kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta) pratikramaNa AdikakriyA nizcayacaritadhAraka shrmnnhii| haiM vItarAgI caraNa meM ArUr3ha kevali jina kheN||152|| svavaza santa pratikramaNAdi kriyArUpa nizcayacAritra nirantara dhAraNa karatA hai; isalie vaha zramaNa vItarAgacAritra meM sthita hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ parama vItarAga cAritra meM sthita parama tapodhana kA svarUpa kahA hai|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 yo hi vimuktaihikavyApAraH sAkSAdapunarbhavakAMkSI mahAmumukSuH parityaktasakalendriyavyApAratvAnnizcayapratikramaNAdisatkriyAM kurvannAste, tena kAraNena svasvarUpavizrAntilakSaNe paramavItarAgacAritre sa paramatapodhanastiSThati iti / ( maMdAkrAMtA ) AtmA tiSThatyatulamahimA naSTadRkzIlamoho yaH saMsArodbhavasukhakaraM karma muktvA vimukteH / mUle zIle malavirahite so'yamAcArarAzi: taM vaMde'haM samarasasudhAsindhurAkAzazAMkam / / 262 / / niyamasAra aihika vyApAra arthAt sAMsArika kArya chor3a diye haiM jisane hra aisA jo mokSa kA abhilASI mahAmumukSu, sabhI indriyoM ke vyApAra ko chor3a dene se nizcaya pratikramaNa Adi sat kriyAoM ko nirantara karatA hai / isakAraNa vaha parama tapodhana nijasvarUpa vizrAnta lakSaNa parama vItarAga cAritra meM sthita hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM utkRSTa antarAtmA 12veM guNasthAna vartI pUrNa vItarAgI mahAmumukSu munirAja kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki unhoMne samasta sAMsArika kAryoM ko tilAMjali de dI hai, unakA indriyoM kA vyApAra pUrNataH ruka gayA hai, nizcaya pratikramaNAdi samasta Avazyaka kriyAyeM vidyamAna haiN| isaprakAra ve parama tapodhana nija svarUpa meM vizrAnti lakSaNavAle vItarAga cAritra meM pUrNataH sthita haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chaMda likhate haiM; jo isaprakAra haihna ( rolA ) darzana ara cAritra moha kA nAza kiyA hai / bhavasukhakAraka karma chor3a saMnyAsa liyA hai| muktimUla mala rahita zIla-saMyama ke dhAraka / samarasa- amRtasindhu candra ko namana karU~ maiM || 262|| naSTa ho gaye haiM darzanamoha aura cAritramoha jisake hra aisA atula mahimAvAlA bArahaveM guNasthAnavartI AtmA; saMsArajanita sukha ke kAraNa bhUta karma ko chor3akara, mukti ke mUla malarahita cAritra meM sthita hai, cAritra kA puMja hai| samatArasarUpI amRtasAgara ko uchAlane meM pUrNamAsI ke candramA ke samAna usa AtmA ko maiM vaMdana karatA hU~ / isa chanda meM bhI bArahaveM guNasthAnavAle pUrNa vItarAgI munirAjoM kI bhaktibhAva pUrvaka vaMdanA kI gaI hai / / 262 / /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra vayaNamayaM paDikamaNaM vayaNamayaM paccakhANa NiyamaM ca / AloyaNa vayaNamayaM taM savvaM jANa sajjhAyaM / / 153 / / vacanamayaM pratikramaNaM vacanamayaM pratyAkhyAnaM niyamazca / AlocanaM vacanamayaM tatsarvaM jAnIhi svAdhyAyam / / 153 / / sakalavAgviSayavyApAranirAso'yam / pAkSikAdipratikramaNakriyAkAraNaM niryApakAcAryamukhodgataM samastapApakSayahetubhUtaM dravyazrutamakhilaM vAgvargaNAyogyapudgaladravyAtmakatvAnna grAhyaM bhavati, pratyAkhyAnaniyamAlocanAzca / paugalikavacanamayatvAttatsarvaM svAdhyAyamiti re ziSyaM tvaM jAnIhi iti / 395 vigata gAthA meM vItarAgI cAritra meM sthita munirAjoM kI anuzaMsA karane ke uparAnta a isa gAthA meM vacanamaya pratikramaNAdi kA nirAkaraNa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) vacanamaya pratikramaNa pratyAkhyAna ara AlocanA / bAcaka niyama ara ye sabhI svAdhyAya ke hI rUpa haiM / / 153 / / vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna, vacanamaya niyama aura vacanamaya AlocanA hna ye saba prazasta adhyAtmarUpa zubhabhAvarUpa svAdhyAya jAno / kA kAraNa, isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha samasta vacanasaMbaMdhI vyApAra kA nirAkaraNa hai| pAkSika Adi pratikramaNa kriyA niryApaka AcArya ke mukha se nikalA huA, samasta pApoM ke kSaya kA kAraNa sampUrNa dravyazruta vacanavargaNA yogya pudgala dravyAtmaka hone se grahaNa karane yogya nahIM hai| pratyAkhyAna, niyama aura AlocanA bhI pudgaladravyAtmaka hone se grahaNa karane yogya nahIM hai / ve saba paudgalika vacanamaya hone se svAdhyAya haiM hna aisA he ziSya ! tU jAna / " isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA hai ki sarvajJadeva kI vANI ke anusAra gaNadharadeva dvArA grathita aura bhAvaliMgI saMtoM dvArA pratipAdita dvAdazAMga zruta meM kahe gaye vacanarUpa vyavahAra pratikramaNAdi heya haiM, baMdha ke kAraNa haiM; mukti ke kAraNa nahIM / / 153 // isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 tathA coktam hra ( maMdAkrAMtA ) muktvA bhavyo vacanaracanAM sarvadAtaH samastAM nirvaannstriistnbhryugaashlesssaukhyspRhaaddhyH| nityAnaMdAdyatulamahimAdhArake svasvarUpe sthitvA sarvaM tRNamiva jagajjAlameko dadarza / / 263 / / pariyaTTaNaM ca vAyaNa pucchaNa aNupekkhaNA ya dhammakahA / thudimaMgalasaMjutto paMcavi hodi sajjhAu / / 72 / / (rolA ) mukti sundarI ke donoM ati puSTa stanoM / ke AliMganajanya sukhoM kA abhilASI ho / niyamasAra are tyAgakara jinavANI ko apane meM hI / thita rahakara vaha bhavyajIva jaga tRNasama nirakhe // 263 // muktirUpI strI ke puSTa stana yugala ke AliMgana ke sukha kI icchA vAle bhavyajIva samasta vacanaracanA ko sarvadA chor3akara, nityAnanda Adi atula mahimA ke dhAraka nijasvarUpa meM sthita hokara sampUrNa jagatajAla (lokasamUha) ko tRNa samAna tuccha dekhate haiN| isa chanda meM TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva mukti ko strI ke rUpa meM prastuta karate hue jisaprakAra ke vizeSaNoM kA prayoga karate haiM; unase kucha rAgI gRhasthoM ko aneka taraha ke vikalpa khar3e hote haiN| unake ve vikalpa unakI hI kamajorI ko vyakta karate haiM; kyoMki munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva to pUrNa brahmacArI bhAvaliMgI santa the| kahA jAtA hai ki mahApurANa ke karttA AcArya jinasena ke prati bhI logoM meM isaprakAra ke bhAva utpanna hue the; kyoMki unhoMne mahApurANa meM nArI ke varNana meM zRMgAra rasa kA vizeSa varNana kiyA thaa| logoM ke vikalpoM ko zAnta karane ke lie unhoMne khar3e hokara usI prakaraNa kA gaharAI se vivecana kiyA; phira bhI unake kisI bhI aMga meM koI vikRti dikhAI nahIM dI; to sabhI ke isaprakAra ke vikalpa sahaja hI zAnta ho gaye / ataH ukta saMdarbha meM kisI bhI prakAra ke vikalpa khar3e karanA samajhadArI kA kAma nahIM hai / isake bAda TIkAkAra munirAja ' tathA coktaM hna tathA kahA bhI hai' hra aisA likhakara eka gAthA uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra 1. zrImUlAcAra, paMcAcAra adhikAra, gAthA 219
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 397 jadi sakkadi kADhuMje paDikamaNAdiM karejja jhANamayaM / sattivihINo jA jai saddahaNaM ceva kAyavvaM / / 154 / / yadi zakyate kartum aho pratikramaNAdikaM karoSi dhyAnamayam / zaktivihIno yAvadyadi zraddhAnaM caiva karttavyam / / 154 / / atra zuddhanizcayadharmadhyAnAtmakapratikramaNAdikameva kartavyamityuktam / muktisundarIprathama ( harigIta ) parIvartana vA~canA ara pRcchanA anuprekSA / stuti maMgala pUrvaka yaha paMcavidha svAdhyAya hai||72|| paDhe hue ko duharA lenA, vAcanA, pRcchanA (pUchanA), anuprekSA aura dharmakathA hna aise ye pA~ca prakAra kA stuti va maMgala sahita svAdhyAya hai| __isa gAthA meM jo svAdhyAya ke pA~ca bheda ginAye gaye haiM; ve tattvArthasUtra meM samAgata bhedoM se kucha bhinna dikhAI dete haiN| ___ tattvArthasUtra meM svAdhyAya ke pA~ca bheda isaprakAra diye haiM hra vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dhrmopdesh| yahA~ pratipAdita pahalA bheda parivartana tattvArthasUtra ke caturtha bheda AmnAya se milatAjulatA hai| isIprakAra yahA~ kahA gayA antima bheda dharmakathA tattvArthasUtra meM samAgata antima bheda dharmopadeza se milatA-julatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki inameM koI antara nahIM hai| vigata gAthA meM vacanamaya pratikramaNAdi kA niSedha kiyA thA aura yahA~ kahate haiM ki nizcaya dharmadhyAna evaM zukladhyAnarUpa nizcaya pratikramaNa hI karane yogya hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) yadizakya ho to dhyAnamaya pratikramaNa karanA caahie| yadi nahIM ho zakti to zraddhAna hI kartavya hai||154|| yadi kiyA jA sake to dhyAnamaya pratikramaNa hI karo; yadi tU zakti vihIna ho to tabataka zraddhAna hI karttavya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ aisA kahA hai ki zuddhanizcayadharmadhyAnarUpa pratikramaNAdi hI karane yogya haiN|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 niyamasAra darzanaprAbhRtAtmakanizcayapratikramaNaprAyazcittapratyAkhyAnapramukhazuddhanizcayakriyAzcaiva kartavyAH saMhananazaktiprAdurbhAve sati haMho munizArdUla paramAgamAmakaraMdaniSpandimukhapadmaprabhasahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNe paradravyaparAGmukhasvadravyaniSNAtabuddhe paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraha / zaktihIno yadi dagdhakAle'kAle kevalaM tvayA nijaparamAtmatattvazraddhAnameva krtvymiti| sahajavairAgyarUpI mahala ke zikhara ke hI zikhAmaNi, paradravya se parAMgamukha aura svadravya meM niSNAta buddhivAle, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita dehamAtra parigraha ke dhArI evaM paramAgamarUpI makaraMda jharate hue mukha kamala se zobhAyamAna he padmaprabha munizArdUla ! saMhanana aura zakti kA prAdurbhAva hone para muktisundarI ke prathama darzana kI bheMTasvarUpa nizcaya pratikramaNa, nizcaya prAyazcitta, nizcaya pratyAkhyAna Adi pramukha zuddha nizcaya kriyAe~ hI karttavya haiN| yadi isa hIna dagdhakAlarUpa akAla meM tU zaktihIna ho to tujhe kevala nija paramAtmatattva kA zraddhAna hI karttavya hai|" isIprakAra ke bhAva kI poSaka eka gAthA aSTapAhur3a meM AtI hai; jo isaprakAra hai hna jaM sakkaitaMkIrai jaMca Na sakkei taM ca sddhnnN| kevalijiNehiM bhaNiyaM saddamANassa sammattaM / / (harigIta ) jo zakya ho vaha kareM aura azakya kI zraddhA kreN| zraddhAna hI samyaktva hai isa bhA~ti saba jinavara kheN| jo zakya ho vaha kareM aura jo zakya na hoM, usakA zraddhAna kareM; kyoMki kevalI bhagavAna ne kahA hai ki zraddhAna karanevAle ko samyagdarzana kI prApti hotI hai| tattvArthasUtra ke anta meM jo gAthAyeM chapI rahatI haiM, unameM bhI isaprakAra kI eka gAthA AtI hai, jo isaprakAra hai hna jaMsakkai taM kIrai jaNa sakkar3a taheva sddhnnN| saddahabhAvo jIvo pAvai ajarAmaraM ThANaM / / jo zakya hai, vaha karanA cAhie, para jo zakya nahIM hai, usakA zraddhAna karanA caahie| kyoMki zraddhAna karanevAlA jIva ajara-amara sthAna (mukti) ko prApta karatA hai| niyamasAra kI isa gAthA meM atyaMta spaSTa zabdoM meM yaha kahA hai ki yadi zakya hai to dhyAna maya pratikramaNa Adi hI karanA cAhie; anyathA inakA zraddhAna to avazya karanA hI caahie| 1. aSTapAhur3a : darzanapAhur3a, gAthA 22
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra ( maMdAkrAMtA ) asAre saMsAre kalivilasite pApabahule na muktirmArge'sminnaghajinanAthasya bhavati / ato'dhyAtmaM dhyAnaM kathamiha bhavennirmaladhiyAM nijAtmazraddhAnaM bhavabhayaharaM svIkRtamidam / / 264 / / 399 yaha bAta sAdhAraNa munirAjoM kI hI nahIM hai, apitu mahAna vairAgI, paradravya se vimukha, svadravya grahaNa meM catura, dehamAtra parigraha ke dhArI padmaprabhamaladhArideva jaise muni zArdUloM se yaha bAta kahI jA rahI hai| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva yaha bAta svayaM ko sambodhita karate hue kaha rahe haiN| ve bhale hI yaha bAta svayaM se kahe rahe hoM, tathApi sabhI munirAjoM ke lie anukaraNIya hai / / 154 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) pApamaya kalikAla meM jinanAtha ke bhI mArga meM / mukti hotI nahIM yadi nijadhyAna saMbhava na lage // to sAdhakoM ko satata AtamajJAna karanA cAhie / nija trikAlI Atma kA zraddhAna karanA cAhie || 264|| isa asAra saMsAra meM pApa kI bahulatAvAle kalikAla ke vilAsa meM nirdoSa jinanAtha ke mArga meM bhI mukti nahIM hai| isalie isa kAla meM AtmadhyAna kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki dhyAna kI viralatA hai| zukladhyAna to hai hI nahIM, nizcaya dharmadhyAna bhI virala hai / aisI sthiti meM nirmala buddhivAloM ko bhavabhaya ko nAza karanevAle nija ke AtmA kA zraddhAna karanA cAhie, use jAnanA cAhie aura usameM hI apanApana sthApita karanA cAhie / isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jaba isa paMcamakAla meM jainadarzana meM bhI mukti nahIM hai to phira anyatra hone kA to prazna hI nahIM utthtaa| aisI sthiti meM yadi hameM AtmadhyAna durlabha lagatA hai to phira kama se kama hameM ukta sahI mArga kA zraddhAna to karanA hI cAhie || 264 // vigata gAthA meM atyanta spaSTarUpa se yaha kahane ke uparAnta ki yadi kara sako to dhyAnamaya pratikramaNAdi karo, anyathA usakA zraddhAna karo; aba isa gAthA meM jinAgamakathita nizcaya pratikramaNAdi karane kI preraNA de rahe haiN|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 niyamasAra jiNakahiyaparamasutte paDikamaNAdi ya parIkkhaUNa phuddN| moNavvaeNa joI NiyakajjaM sAhae NiccaM // 155 / / jinakathitaparamasUtre pratikramaNAdikaM parIkSayitvA sphuTam / maunavratena yogI nijakAryaM sAdhayennityam / / 155 / / iha hi sAkSAdantarmakhasya paramajinayoginaH zikSaNamidamaktama / zrImadarhanmakhAravindavinirgatasamastapadArthagarbhIkRtacaturasandarbhe dravyazrute zuddhanizcayanayAtmakaparamAtmadhyAnAtmakapratikramaNaprabhRtisatkriyAM buddhvA kevalaM svakAryaparaH paramajinayogIzvaraHprazastAprazastasamastavacanaracanAM parityajya nikhilasaMgavyAsaMgaM muktvA caikAkIbhUyaM maunavratena sArdhaM samastapazujanaiH niMdyamAno'pyabhinnaHsan nijakAryaM nirvANavAmalocanAsaMbhogasaukhyamUlamanavarataM sAdhayediti / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) jinavarakathita jinasUtra meM pratikramaNa Adika jo khe| kara parIkSA phira mauna se nijakArya karanA caahie||155|| jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye paramAgama meM prApta pratikramaNAdi kI bhale prakAra parIkSA karake mauna hokara yogI ko pratidina apanA kArya sAdhanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ sAkSAt antarmukha paramajina yogI ko yaha zikSA dI gaI hai| zrImad arahaMta bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue samasta padArtha jisake bhItara samAye hue haiM hra aisI catura zabda racanArUpa dravyazruta meM kahI gaI zuddha nizcayanayAtmaka paramAtma-dhyAnAtmaka pratikramaNAdi satkriyA ko jAnakara, kevala svakArya meM parAyaNa paramajinayogI-zvara prazasta-aprazasta samasta vacana racanA ko parityAga kara, sampUrNa saMga (parigraha) kI Asakti ko chor3akara, akelA hokara, mauna vrata sahita samasta pazujanoM (pazu samAna ajJAnI manuSyoM) dvArA nindA kiye jAne para bhI avyagra rahakara nija kArya ko nirantara sAdhanA cAhie; kyoMki vaha AtmadhyAnarUpa nijakArya muktirUpI sulocanA ke sambhoga ke sukha kA mUla hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM eka hI bAta kahI gaI hai ki yogiyoM kA ekamAtra kartavya nija AtmA kI sAdhanA-ArAdhanA hai; vaha sAdhanA ekamAtra kevalI kI vANI meM samAgata dravyazruta meM grathita nizcaya parama pratikramaNAdirUpa hai; kyoMki pratikramaNAdi sabhI Avazyaka ekamAtra AtmadhyAna meM samAhita haiN||155|| isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra ( maMdAkrAMtA ) hitvA bhItiM pazujanakRtAM laukikImAtmavedI zastAzastAM vacanaracanAM ghorasaMsArakartrIm / muktvA mohaM kanakaramaNIgocaraM cAtmanAtmA svAtmanyeva sthitimavicalAM yAti muktyai mumukSuH / / 265 / / (vasaMtatilakA) bhItiM vihAya pazubhirmanujaiH kRtAM taM muktvA muni: sakalalaukikajalpajAlam / paramAtmavedI AtmapravAdakuzala: prApnoti nityasukhadaM nijatattvamekam / / 266 / / ( harigIta ) pazUvat alpajJa janakRta bhayoM ko parityAga kara / zubhAzubha bhavavardhinI saba vacana racanA tyAga kara // kanaka-kAminI moha taja sukha-zAMti pAne ke lie / nija AtamA meM jameM muktIdhAma jAne ke lie || 265|| 401 AtmajJAnI mumukSu jIva, pazujana (ajJAnI jagata) kRta samasta laukika bhaya ko tathA ghora saMsAra karanevAlI samasta prazasta- aprazasta vacararacanA ko chor3akara aura kanakakAminI saMbaMdhI moha tajakara mukti ke lie svayaM apane se apane meM hI acala sthiti ko prApta hote haiN| isa chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki AtamajJAnI mumukSu jIva to ajJAniyoM dvArA utpanna laukika bhaya, ghora saMsAra kA kAraNa prazasta aura aprazasta vacanaracanA tathA kanaka-kAminI saMbaMdhI moha ko chor3akara mukti prApta karane ke lie apane AtmA meM jama jAte haiM, rama jAte haiM, samA jAte haiM / tAtparya yaha hai ki yadi hama bhI apanA kalyANa karanA cAhate haiM to mana, vacana aura kAya saMbaMdhI samasta prapaMcoM kA tyAga kara hameM bhI svayaM meM samA jAnA cAhie; apane meM apanApana sthApita karake svayaM ke jJAna-dhyAna meM laga jAnA cAhie; kyoMki svayaM ke zraddhAna aura jJAna-dhyAna meM sabhI nizcaya paramAvazyaka samAye hue haiM || 265 // dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 niyamasAra NANAjIvA NANAkammaM NANAvihaM have lddhii| tamhA vayaNavivAdaM sagaparasamaehiM vjjijo||156|| nAnAjIvA nAnAkarma nAnAvidhA bhvellbdhiH| tasmAdvacanavivAdaH svaparasamayairvarjanIyaH / / 156 / / vAgviSayavyApAranivRttihetUpanyAso'yam / jIvA hi nAnAvidhA: muktA amuktA: bhavyA (harigIta ) kuzala AtmapravAda meM paramAtmajJAnI muniijn| pazujanoM kRta bhayaMkara bhaya Atmabala se tyAga kr| sabhI laukika jalpataja sukhazAntidAyaka AtamA / ko jAnakara pahicAnakaradhyAsadA nija AtamA ||266|| AtmapravAda nAmaka zruta meM kuzala paramAtmajJAnI muni pazujanoM (ajJAnIjanoM) dvArA kiye jAnevAle bhaya ko chor3akara aura sampUrNa laukika jalpajAla ko tajakara zAzvata sukhadAyaka eka nija tattva ko prApta hotA hai| isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki AtmA ke svarUpa ke pratipAdaka zAstroM ke adhyetA munivara; ajJAniyoM dvArA kiye gaye upadravoM kI paravAha na karake, laukika jalpajAla ko chor3akara zAzvata sukha denevAle AtmA kI ArAdhanA karate haiN| tAtparya yaha hai ki yadi hameM AtmakalyANa karanA hai to hameM nija AtmA kI ArAdhanA karanA caahie||266|| vigata gAthA meM saba ora se upayoga haTAkara apane AtmA ke hita meM gaharAI se laganA cAhie ha aisA kahA thA; aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki svamata aura paramatavAloM ke sAtha vAda-vivAda meM ulajhanA ThIka nahIM hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) haiM jIva nAnA karma nAnA labdhi nAnAvidha khii| ataeva varjita vAda hai nija para samaya ke sAtha bhI / / 156|| jIva aneka prakAra ke haiM, karma bhI aneka prakAra ke haiM aura labdhiyA~ bhI aneka prakAra kI haiN| isalie sAdharmI aura vidharmiyoM ke sAtha vacana-vivAda varjanIya hai, niSedha karane yogya hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMga "yaha vacanasaMbaMdhI vyApAra se nivRtti ke hetu se kiyA gayA kathana hai| jIva aneka prakAra ke haiN| mukta jIva-amukta jIva (saMsArI jIva), bhavya jIva-abhavya jIva / saMsArI http://www.atrochatro.com/names_hindu_boy.html
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 403 abhavyAzca, saMsAriNa: trasA: sthaavraaH| dvIndriyatrIndriyacaturindriyasaMjyasaMjJibhedAt paMca trasAH, pRthivyaptejovAyuvanaspataya: sthAvarAH / bhAvikAle svabhAvAnantacatuSTayAtmasahajajJAnAdiguNaiH bhavanayogyA bhavyAH, eteSAM viparItA hybhvyaaH| karma nAnAvidhaM dravyabhAvanokarmabhedAt, athavA mUlottaraprakRtibhedAcca, atha tIvra-tara tIvramaMdamaMdatarodayabhedAdvA / jIvAnAM sukhAdiprApterlabdhi: kAlakaraNopadezopazamaprAyogyatAbhedAt pnycdhaa| tata: paramArthavedibhiH svaparasamayeSu vAdo na karttavya iti / jIva havasa aura sthAvara / dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya meM saMjJI-asaMjJI hra isaprakAra trasa jIva pA~ca prakAra ke haiN| pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati hna ye pA~ca prakAra ke sthAvara jIva haiN| bhaviSyakAla meM svabhAva-anantacatuSTayAtmaka sahaja jJAnAdi guNoM rUpa se bhavanapariNamana ke yogya jIva bhavya haiM aura unase viparIta abhavya haiN| dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma hna aise bhedoM ke kAraNa athavA ATha mUla prakRti aura eka sau ar3atAlIsa uttara prakRti ke bheda se athavA tIvratara, tIvra, maMda aura mandatara udaya bhedoM ke kAraNa aneka prakAra haiN| jIvoM ko sukhAdi kI prAptirUpa labdhi hna kAla, karaNa, upadeza, upazama aura prAyogyatArUpa bhedoM ke kAraNa pA~ca prakAra kI hai| isalie paramArtha ke jAnanevAloM ko svasamayoM aura parasamayoM ke sAtha vAda-vivAda karanA yogya nahIM hai|" ukta gAthA meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki jIva aneka prakAra haiM, unake karma (jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgAdi bhAvakarma aura dehAdi nokarma athavA kArya) aneka prakAra ke haiM aura unakI labdhiyA~, upalabdhiyA~ bhI aneka prakAra kI haiM; ataH sabhI kI samajha, mAnyatA, vicAradhArA eka kaise ho sakatI hai ? yahI kAraNa hai ki sabhI jIvoM ke pariNAmoM meM vibhinnatA dekhI jAtI hai, matabheda pAyA jAtA hai; isakAraNa sabhI ko ekamata karanA saMbhava nahIM hai, samajhAnA bhI saMbhava nahIM hai; kyoMki bahuta kucha sAmanevAle kI yogyatA para hI nirbhara hotA hai| yadi tujhe samajhAne kA bhAva AtA hai to koI bAta nahIM; apane vikalpa kI pUrti kara le; para tere samajhAne para bhI koI na mAne, svIkAra na kare to adhika vikalpa karane se koI lAbha nhiiN| samajhAne ke vikalpa se kisI se vAda-vivAda karanA to kadApi ThIka nahIM hai| na to apane matavAle ke sAtha aura na anyamatavAloM ke sAtha vivAda karanA kadApi ThIka nahIM hai| ___TIkAkAra munirAja ne nAnA jIva kA artha karate hue jIvoM ke mukta aura saMsArI, saMsAriyoM ke trasa aura sthAvarAdi bheda ginA diye athavA bhavya-abhavya kI bAta kara dii|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 niyamasAra (zikhariNI) vikalpo jIvAnAM bhavati bahudhA saMsRtikaraH tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakam / asau labdhi nA vimalajinamArge hi viditA tata: kartavyaM no svaparasamayairvAdavacanam / / 267 / / unakA svarUpa bhI saMkSepa meM samajhA diyaa| karma meM jJAnAvaraNAdi 8 mUla prakRtiyoM aura 148 uttara prakRtiyoM kI carcA kara dii| labdhiyoM ke bhI pA~ca bheda ginA diye| ___ maiM kSamAyAcanApUrvaka atyanta vinamratA ke sAtha kahanA cAhatA hU~ ki mujhe aisA lagatA hai ki yahA~ ina saba kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki eka to niyamasAra kA adhyetA ina saba jainadarzana saMbaMdhI prAthamika bAtoM se bhalIbhA~ti paricita hI hai; dUsare yahA~ mukhya vajana to svasamaya aura parasamaya ke sAtha vAda-vivAda nahIM karane kI bAta para hai| samajhane-samajhAne ke vikalpa meM par3a kara vAda-vivAda meM ulajha jAnA samajhadArI kA kAma nahIM hai, kevala manuSyabhava ke kImatI samaya ko vyartha meM barbAda karanA hI hai| gRhasthoM ko bhI ukta mahattvapUrNa salAha atyanta upayogI hai, parantu muniyoM ke lie to atyanta Avazyaka hai, anivArya hai| nAnA jIva kA Azaya vibhinna rucivAle jIvoM se hai| AcArya akalaMkadeva ne bhI rAjavArtika meM isaprakAra ke prasaMga meM aisA hI kahA hai| ve likhate haiM hna "vibhinnarucaya: hi lokAH hna laukikajana bhinna-bhinna rucivAle hote haiN|" isIprakAra karmoM ke udaya se honevAle jIva ke audayika bhAva bhI aneka prakAra ke hote haiM tathA labdhi arthAt paryAyagata yogyatA bhI pratyeka jIva kI pratisamaya bhinna-bhinna hotI hai| aisI sthiti meM sabakA ekamata honA asaMbhava nahIM to durlabha avazya hai| isaprakAra yahA~ labdhiyoM ke mAdhyama se kSaNika upAdAna ke rUpa meM paryAyagata yogyatA, aMtaraMga nimitta ke rUpa meM karmodaya aura jIvoM ke rUpa meM trikAlI upAdAna ko le liyA gayA hai| kahane kA Azaya yaha hai ki samajha meM Ane ke lie usakA dravyasvabhAva, paryAyasvabhAva aura aMtaraMga nimitta jimmevAra haiM; yadi usakI samajha meM A jAve to bhI tU mAtra bahiraMga nimitta hogaa| isalie samajhAne ke vikalpa se vAda-vivAda karanA samajhadArI nahIM hai||156|| isake bAda TIkAkAra munirAja ukta bhAva kA poSaka eka chanda likhate haiM, jisameM gAthA kI mUla bAta ko pUrI taraha duharA diyA hai| ukta chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 405 ( harigIta ) saMsArakAraka bheda jIvoM ke aneka prakAra haiN| bhava janmadAtA karma bhI jaga meM aneka prakAra haiN| labdhiyA~ bhI haiM vividha isa vimala jinmaargvissai| svaparamata ke sAtha meM na vivAda karanA yogya hai||267|| jIvoM ke saMsAra ke kAraNabhUta aneka prakAra ke bheda haiM, janmotpAdaka karma bhI aneka prakAra ke haiM aura nirmala jainamArga meM labdhiyA~ bhI aneka prakAra kI prasiddha haiN| isalie svasamaya aura parasamaya ke sAtha vivAda karanA karttavya nahIM hai| vikalpa zabda kA artha bheda bhI hotA hai; isakAraNa gAthA ke anusAra yahA~ vikalpa kA artha bheda mAnakara hI artha kiyA gayA hai| tathApi mana meM uThanevAle aneka prakAra ke bhAvoM ko bhI vikalpa kahate haiN| ___ yadi isake anusAra artha kiyA jAye to aisA bhI kara sakate haiM ki jIvoM ke saMsAravardhaka aneka prakAra ke vikalpa hote haiM, mAnyatAe~ hotI haiN| isIprakAra karma kA artha kArya bhI hotA hai| tAtparya yaha hai ki logoM ke kArya bhI aneka prakAra ke haiN| paryAyagata yogyatA ko labdhi kahate haiN| 'labdhiyA~ aneka prakAra kI haiM hna kA artha yaha bhI ho sakatA hai ki jIvoM kI paryAyagata yogyatAyeM bhI aneka prakAra kI haiM, vibhinna prakAra kI haiN| isaprakAra isa chanda kA eka sahaja artha yaha bhI kiyA jA sakatA hai ki jIvoM ke mana meM aneka prakAra kI vikalpa taraMge uThatI haiM, unake aneka prakAra ke kArya dekhe jAte haiM aura unakI paryAyagata yogyatAe~ bhI alaga-alaga hotI haiN| isakAraNa saba kA ekamata ho pAnA asaMbhava nahIM to kaThina avazya hai| ata: AtmArthiyoM kA yaha parama karttavya hai ki ve ukta saMdarbha meM kisI se bhI vAda-vivAda meM na uljheN| dhyAna rahe, samajhanA-samajhAnA alaga bAta hai aura vAda-vivAda karanA alaga / samajhanesamajhAne kA bhAva jJAnIjanoM ko bhI A sakatA hai, AtA bhI hai, ve samajhAte bhI haiM; para ve kisI se vAda-vivAda meM nahIM uljhte| vAda-vivAda meM jIta-hAra kI bhAvanA rahatI hai; jabaki samajhane meM jijJAsA aura samajhAne meM karuNAbhAva rahatA hai| yahI kAraNa hai ki sAdharmI bhAI-bahinoM meM tattvacarcA to hotI hai, para vAda-vivAda nhiiN| yahA~ vAda-vivAda kA niSedha hai; carcA-vArtA kA nahIM, zaMkA-samAdhAna kA nahIM, paThanapAThana kA bhI nahIM; kyoMki ye to svAdhyAya tapa ke bheda haiN||267|| vigata gAthA meM kisI ke bhI sAtha vAda-vivAda karane kA niSedha kiyA gayA hai aura aba
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 niyamasAra laddhUNaM Nihi ekko tassa phalaM aNuhavei sujaNatte / taha NANI NANaNihiM bhuMjei caittu paratattiM / / 157 / / labdhvA nidhimekastasya phalamanubhavati sujanatvena / tathA jJAnI jJAnanidhiM bhuMkte tyaktvA paratatim / / 157 / / atra dRSTAntamukhena sahajatattvArAdhanAvidhiruktaH / kazcideko daridraH kvacit kadAcit sukRtodayena nidhiM labdhvA tasya nidheH phalaM hi saujanyaM janmabhUmiriti rahasye sthAne stha atigUDhavRttyAnubhavati iti dRSTAntapakSaH / dAntapakSe'pi sahajaparamatattvajJAnI jIvaH kvacidAsannabhavyasya guNodaye sati sahajavairAgyasampattau satyAM paramagurucaraNanalinayugalaniratizayabhaktyA muktisundarImukhamakarandAyamAnaM sahajajJAnanidhiM pariprApya pareSAM janAnAM svarUpavikalAnAM tatiM samUhaM dhyAnapratyUhakAraNamiti tyajati / isa gAthA meM udAharaNa ke mAdhyama se yaha kahate haiM ki yadi tujhe nidhi mila gaI hai to use tU gupta rahakara kyoM nahIM bhogatA ? gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jyoM nidhI pAkara nijavatana meM gupta raha jana bhogate / tyoM jJAnijana bhI jJAnanidhi parasaMga taja ke bhogate || 157 / / jaise koI eka daridra manuSya nidhi (khajAnA) ko pAkara apane vatana meM gupta rahakara usake phala ko bhogatA hai; usIprakAra jJAnIjana bhI parajanoM kI saMgati ko chor3akara jJAnanidhi ko bhogate haiM / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ dRSTAnta dvArA sahaja tattva kI ArAdhanA kI vidhi batAI gaI hai| koI eka daridra manuSya kvacit kadAcit puNyodaya se nidhi ko pAkara, usa nidhi ke phala ko janmabhUmirUpa guptasthAna meM rahakara ati guptarUpa se bhogatA hai hra yaha dRSTAMta kA pakSa hai / dAnta pakSa se bhI sahaja paramatattvajJAnI jIva kvacit Asanna bhavyatArUpa guNa kA udaya hone se sahaja vairAgya sampatti hone para, paramaguru ke caraNakamala yugala kI niratizaya bhakti dvArA mukti sundarI ke mukha ke parAga ke samAna sahaja jJAnanidhi ko pAkara svarUpaprApti rahita janoM ke samUha ko dhyAna meM vighna kA kAraNa jAnakara unheM chor3atA hai / " yaha eka sIdhI sahaja sarala gAthA hai, isameM itanA hI kahA gayA hai ki jisaprakAra loka meM yadi kisI ko koI gupta khajAnA mila jAve to vaha use atyanta gupta rahakara bhogatA hai; kisI ko bhI nahIM batAtA / usIprakAra jJAnIjana bhI ratnatrayarUpa nidhi pAkara use gupta rahakara bhogate haiM, usakA pradarzana nahIM karate /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra ( zAlinI ) asmin loke laukika: kazcidekaH labdhvA puNyAtkAMcanAnAM samUham / gUDho bhUtvA vartate tyaktasaMgo jJAnI tadvat jJAnarakSAM karoti / / 268 / / 407 mUla gAthA meM to parasaMga chor3akara jJAnanidhi ko bhogane kI bAta atyanta spaSTarUpa se kahI hai; para na jAne kyoM TIkAkAra parasaMga ko chor3ane kI bAta kahakara hI bAta samApta kara dete haiM; jJAnanidhi ko bhogane kI bAta hI nahIM karate / 'hama AtmajJAnI haiM' hra isa bAta kA DhiDhorA pITanevAloM ko isa prakaraNa para vizeSa dhyAna denA cAhie ki yadi hameM AtmAnubhUtirUpa nidhi kI prApti ho gaI hai to use gupta rahakara kyoM nahIM bhogate, usakA r3hiDhorA kyoM pITate haiM ? / / 157 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; unameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra harigIta ) puNyodayoM se prApta kAMcana Adi vaibhava loka meM / gupta rahakara bhogate jana jisa taraha isa loka meM / / usa taraha sadjJAna kI rakSA kareM dharmAtamA / saba saMga tyAgI jJAnIjana sadjJAna ke Aloka meM || 268|| isa loka meM koI eka laukikajana puNyodaya se prApta svarNAdi dhana ke samUha ko gupta rahakara vartatA hai, bhogatA hai; usIprakAra parigraha rahita jJAnI bhI apanI jJAnanidhi kI rakSA karatA hai| yadyapi ukta chanda meM eka prakAra se gAthA kI bAta ko hI duharA diyA gayA hai; tathApi gAthA aura chanda kI bAta meM kucha antara bhI hai| gAthA meM nijanidhi ko bhogane kI bAta hai, para chanda meM nijanidhi kI rakSA karane kI bAta kahI gaI hai aura TIkA meM mAtra parasaMga chor3ane kI hI bAta AtI hai / gAthA, TIkA aura kalaza (chanda) hra tInoM meM jo bAta mUlata: kahI gaI hai; usakA bhAva mAtra itanA hI hai ki samyaktva yA AtmAnubhUti darzana kI cIja hai, pradarzana kI nahIM / tAtparya yaha hai ki yadi tumheM AtmAnubhUti ho gaI hai, atIndriya-Ananda kI prApti ho gaI hai to phira zAnti se ekAnta meM use kyoM nahIM bhogate, usakA pradarzana kyoM karate ho ?
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 niyamasAra maMdAkrAMtA tyaktvA saMgaM jananamaraNAMtakahetuM samastaM kRtvA buddhyA hRdayakamale pUrNavairAgyabhAvam / sthitvA zaktyA sahajaparamAnaMdanirvyagrarUpe kSINe mohe tRNamiva sadA lokamAlokayAma: / / 269 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( vIra chanda ) janama-maraNa kA hetu parigraha are pUrNataH usako chor3a / hRdaya kamala meM buddhipUrvaka jagavirAga meM mana ko jor3a || paramAnanda nirAkula nija meM puruSAratha se thira hokara / moha kSINa hone para tRNasama hama dekheM isa jaga kI ora || 269 || janma-maraNarUpI roga ke kAraNabhUta samasta parigraha ko chor3akara, hRdaya kamala meM buddhipUrvaka pUrNa vairAgya bhAva dhAraNa karake, sahaja paramAnanda se avyagra anAkula nijarUpa meM puruSArthapUrvaka sthita hokara, moha ke kSINa hone para hama isa loka ko sadA tRNa samAna dekhate haiM / dhyAna dene kI bAta yaha hai ki TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa chanda meM uttama puruSa meM atyanta spaSTarUpa se likha haiM ki hama sampUrNa loka ko tRNavata dekhate haiN| yadyapi yaha bAta bhI satya ho sakatI hai, hogI hI; tathApi chanda kA mUla bhAva yahI hai ki jisakA moha kSINa ho gayA hai; una vItarAgI bhAvaliMgI munirAjoM kI dRSTi meM yaha sampUrNa jagata tRNavat tuccha hai| unheM isa jagata se koI apekSA nahIM hai| jabataka kisI vyakti ko yaha sampUrNa jagata, usakA vaibhava, ghAsa ke tinake ke samAna tuccha bhAsita na ho 'usameM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai' hna yaha bAta antara kI gaharAI se na uThe; tabataka vaha jagata ke isa vaibhava ko ThukarA kara, sampUrNa dhana-sampatti kA tyAga kara nagna digambara munidazA kaise svIkAra kara sakatA hai ? yadi koI vyakti laukika sukha kI kAmanA se, yaza ke lobha se yA ajJAna se nagna digambara dazA dhAraNa karatA hai to aise vyakti ko aSTapAhuDa meM naTazramaNa kahA hai / tAtparya yaha hai ki jisaprakAra naTa vibhinna veSa dhAraNa karatA hai; usIprakAra isane bhI nagna digambara dazA dhAraNa kI hai; ataH yaha saccA digambara muni nahIM hai / / 269 / / yaha nizcaya paramAvazyaka adhikAra ke upasaMhAra kI gAthA hai| isameM kahA gayA hai ki Ajataka jo bhI mahApuruSa kevalI hue haiM; ve sabhI ukta nizcaya Avazyaka ko prApta karake hI hue haiN|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra 409 savve purANapurisA evaM AvAsayaM ca kaauunn| apamattapahudiThANaM paDivajja ya kevalI jAdA / / 158 / / sarve purANapuruSA evamAvazyakaM ca kRtvA / apramattaprabhRtisthAnaM pratipadya ca kevalino jAtAH / / 158 / / paramAvazyakAdhikAropasaMhAropanyAso'yam / svAtmAzrayanizcayadharmazukladhyAnasvarUpaM bAhyAvazyakAdikriyApratipakSazuddhanizcayaparamAvazyakaM sAkSAdapunarbhavavArAMganAnaGgasukhakAraNaM kRtvA sarve purANapuruSastIrthakaraparamadevAdaya: svayaMbuddhA: kecid bodhitabuddhAzcApramattAdisayogibhaTTArakaguNasthAnapaMktimArUDhAH santaH kevalinaH sakalapratyakSajJAnadharA: paramAvazyakAtmArAdhanAprasAdAt jAtAzceti / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) yoM sabhI paurANika puruSa AvazyakoM ko dhaarkr| apramattAdika guNasthAnaka pAra kara kevali hue||158|| sabhI paurANika mahApuruSa isaprakAra ke Avazyaka karake, apramattAdi guNasthAnoM ko prApta karake kevalI hue haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha paramAvazyaka adhikAra ke upasaMhAra kA kathana hai| svayaMbuddha tIrthaMkara paramadevAdi evaM bodhita buddha apramattAdi guNasthAnoM se lekara sayoga kevalI paryanta guNasthAnoM kI paMkti meM ArUr3ha sabhI purANa puruSa sAkSAt muktirUpI strI ke azarIrI sukha ke kAraNa ko jAnakara bAhya vyavahAra AvazyakAdi kriyA se pratipakSa (viruddha) apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya dharmadhyAna aura zukla dhyAnasvarUpa zuddha nizcaya paramAvazyakarUpa AtmArAdhanA ke prasAda se sakala pratyakSa jJAnadhArI kevalI hue haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA prApta karane kA eka hI upAya hai| __ Ajataka bhUtakAla meM jitane bhI paurANika mahApuruSoM ne mukti prApta kI hai, vartamAna meM videhAdi kSetra se jo nikaTa bhavya jIva mukti prApta kara rahe haiM aura bhaviSya meM bhI jo jIva mukti prApta kareMge; ve sabhI nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnarUpa paramAvazyaka prApta karake mukti kI prApti kreNge| kahA bhI hai ki 'eka hoya trayakAla meM paramAratha ko paMthA' / / 158 / /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 niyamasAra (zArdUlavikrIDita) svAtmArAdhanayA purANapuruSAH sarve purA yoginaH pradhvastAkhilakarmarAkSasagaNA ye viSNavo jissnnvH| tAnnityaM praNamatyananyamanasA muktispRho nispRhaH sa syAt sarvajanArcitAMghrikamala: pApATavIpAvakaH / / 270 / / (maMdAkrAMtA) muktvA mohaM kanakaramaNIgocaraM heyarUpaM nityAnandaM nirupamaguNAlaMkRtaM divyabodham / cetaH zIghraM praviza paramAtmAnamavyagrarUpaM labdhvA dharmaM paramaguruta: zarmaNe nirmalAya / / 271 / / isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM, jisameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (tATaka) are purANa puruSa yogIjana nija Atama ArAdhana se| sabhI karamarUpI rAkSasa ke pUrI taraha virAdhana se|| viSNu-jiSNu hue unhIM ko jo mumukSu pUre mana se| nitya namana karate ve munijana agha aTavI ko pAvaka haiM / / 270|| purAtana kAla meM hue sabhI purANapuruSa yogIjana, nija AtmA kI ArAdhanA se, samasta karmarUpI rAkSasoM ke samudAya kA nAza karake, viSNu arthAt vyApaka sarvavyApI jJAnavAle aura jiSNu arthAt jItanevAle jayavanta hue haiM; unako mukti kI spRhAvAlA jagata se niSpraha jo jIva ananya mana se nitya namana karatA hai; vaha jIva pAparUpI aTavI ko jalAne meM agni samAna hai aura usake caraNa kamaloM kI pUjA sarvajana karate haiN| ___ isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki bhUtakAla meM jina purANapuruSoM ne apane bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karake karmoM kA nAza kiyA hai, anaMtajJAna aura anaMtasukha prApta kiyA hai; ve sabhI sampUrNa loka ko jAnane ke kAraNa sarvavyApI viSNu aura karmoM ko jItane ke kAraNa jiSNu arthAt jayavaMta hue haiM; unheM mumukSu jIva nitya namana karate haiN| aise jIva pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAnevAle haiM, pApabhAvoM se rahita haiN||270|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaparamAvazyaka adhikAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau nizcayaparamAvazyakAdhikAra ekAdazamaH shrutskndhH| (tATaka) kanaka-kAminI gocara evaM heyarUpa yaha moha chlii| ise chor3akara nirmala sukha ke lie parama pAvana gruse|| dharma prApta karake he Atman nirupama nirmala gunndhaarii| divyajJAna vAle Atama meM tU praveza kara satvara hii||271|| he citta ! tU heyarUpa kanaka-kAminI saMbaMdhI moha ko chor3akara, nirmala sukha ke lie paramaguru dvArA dharma ko prApta karake avyagrarUpa nirupama guNoM se alaMkRta nitya Ananda aura divyajJAnavAle, paramAtmA (apane AtmA) meM zIghra praveza kr| nizcaya parama Avazyaka adhikAra ke upasaMhAra ke isa chanda meM TIkAkAra munirAja svayaM apane citta (mana) se yaha kaha rahe haiM ki he citta ! tU heyarUpa strI-putrAdi evaM dhana-dhAnyAdi, suvarNAdi parigraha ke moha ko chor3akara, Atmika sukha ke lie parama guru arahaMtadeva se prApta dharma ko prApta karake sarva prakAra kI AkulatA se rahita avyagra, anupama guNoM se alaMkRta, nityAnanda aura divya jJAnavAle apane trikAlI dhruva AtmA meM praveza kara, apane AtmA kA dhyAna kara, usameM hI rama jA, jama jA; yahA~-vahA~ kyoM bhaTakatA hai ? atIndriya Ananda kI prApti to apane AtmA ke jJAna-dhyAna se hI honevAlI hai; kisI anya ke AtmA se nhiiN| ataH he manivaro ! tama ekamAtra apane AtmA kA dhyAna karo. usameM hI jame raho. rame raho, usameM samA jAvo / ananta sukha prApta karane kA ekamAtra yahI upAya hai / / 271 / / nizcayaparamAvazyaka adhikAra kI samApti ke avasara para TIkAkAra jo paMkti likhate haiM: usakA bhAva isaprakAra hai hna "isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kandakanda praNIta)kI tAtparyavatti nAmakaTIkA meM nizcayaparamAvazyaka adhikAra nAmaka gyArahavA~ zrutaskandha samApta huaa|" yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM nizcayaparamAvazyaka adhikAra nAmaka gyArahavA~ zrutaskandha bhI samApta hotA hai|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra (gAthA 159 se gAthA 187 taka) atha sakalakarmapralayahetubhUtazuddhopayogAdhikAra ucyate hna jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 159 / / jAnAti pazyati sarvaM vyavahAranayena kevalI bhagavAn / __ kevalajJAnI jAnAti pazyati niyamena AtmAnam / / 159 / / atra jJAninaH svaparasvarUpaprakAzakatvaM kathaMciduktam / AtmaguNaghAtakaghAtikarmapradhvaMsanenAsAditasakalavimalakevalajJAnakevaladarzanAbhyAM vyavahAranayena jagattrayakAlatrayavarti niyamasAra paramAgama meM zuddhopayogAdhikAra kA AraMbha karate hue TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva likhate haiM hna "aba samasta karmoM ke pralaya karane ke hetubhUta zuddhopayoga adhikAra kahA jAtA hai|" zuddhopayoga adhikAra kI tAtparyavRtti TIkA kI prathama paMkti meM hI TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ghoSaNA karate haiM ki yaha zuddhopayoga samasta karmoM kA nAza karanevAlA hai|' ata: jinheM karmoM se mukta honA ho, ve isa zuddhopayogAdhikAra kI viSayavastu ko gaharAI se smjheN| niyamasAra paramAgama kI 159vIM evaM zuddhopayoga adhikAra kI pahalI gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) nija AtamA ko dekheM-jAneM kevalI paramArtha se| para jAnate haiM dekhate haiM sabhI ko vyavahAra se ||159|| vyavahAranaya se kevalI bhagavAna sabhI padArthoM ko dekhate-jAnate haiN| nizcayanaya se kevalI bhagavAna AtmA ko arthAt svayaM ko hI dekhate-jAnate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ jJAnI ko sva-para svarUpa kA prakAzakapanA kathaMcit kahA hai / vyavahAranaya se, paramabhaTTAraka paramezvara bhagavAna; AtmaguNa ke ghAtaka ghAtikarmoM ke nAza se prApta sampUrNata:
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 413 sacarAcaradravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pazyati ca sa bhagavAn paramezvaraH paramabhaTTArakaH, parAzrito vyavahAraH iti vacanAt / zuddhanizcayata: paramezvarasya mahAdevAdhidevasya sarvajJavItarAgasya paradravyagrAhakatvadarzakatvajJAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnASAdaH sa bhagavAna trikAlanirupAdhiniravadhinityazuddhasahajajJAnasahajadarzanAbhyAM nijakAraNaparamAtmAnaM svayaM kAryaparamAtmApi jAnAti pazyati c| kiM kRtvA ? jJAnasya dharmo'yaM tAvat svaparaprakAzakatvaM pradIpavat / ghaTAdipramiteH prakAzo dIpastAvadbhinno'pi svayaM prakAzasvarUpatvAt svaM paraM ca prakAzayati; AtmApi vyavahAreNa jagattrayaM kAlatrayaM ca paraM jyoti:svarUpatvAt svayaM prakAzAtmakanAtmAnaM ca prakAzayati / nirmala kevalajJAna aura kevaladarzana ke dvArA, triloka meM rahanevAle trikAlavartI sacarAcara sabhI dravya-guNa-paryAyoM ko eka samaya meM jAnate-dekhate haiM; kyoMki parAzrito vyavahAraH vyavahAranaya parAzrita hotA hai hna aisA Agama kA vacana hai| zuddhanizcaya se, mahAdevAdideva sarvajJa vItarAga paramezvara ke mUla dhyAna meM; paradravya ke grAhakatva-darzakatva, jJAyakatva Adi ke vividha vikalparUpa senA kI utpatti kA abhAva hone se; ve bhagavAna trikAla nirupAdhi, amaryAdita nitya zuddha hna aise sahaja jJAna aura sahaja darzana dvArA nija kAraNaparamAtmA ko svayaM kAryaparamAtmA hone para bhI dekhate-jAnate haiN| kyA karake yA kisaprakAra ? jJAna kA dharma to dIpaka ke samAna sva-paraprakAzaka hai| jisaprakAra ghaTAdi kI pramiti se prakAza arthAt dIpaka (kathaMcit) bhinna hone para bhI svayaM prakAzasvarUpa hone se sva aura para ko prakAzita karatA hai; usIprakAra AtmA bhI jyotisvarUpa hone se vyavahAra se tIna loka meM rahanevAle sabhI parapadArthoM ko tathA svayaM prakAzasvarUpa AtmA ko, svayaM ko prakAzita karatA hai; jAnatA-dekhatA hai|" ukta kathana kA sAra yaha hai ki vyavahAranaya se kevalI bhagavAna para-padArthoM ko jAnatedekhate haiM aura nizcayanaya se svayaM ke AtmA ko jAnate-dekhate haiN| isaprakAra ve kevalI bhagavAna dIpaka ke samAna sva-para prakAzaka haiM; kyoMki jJAna kA svabhAva sva-para prakAzaka hai| jisaprakAra dIpaka svayaM ko to prakAzita karatA hI hai, ghaTa-paTAdi padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai; usIprakAra yaha jyotisvarUpa bhagavAna AtmA svayaM ko jAnatA hI hai, para ko bhI jAnatA hai| isaprakAra yaha AtmA sva-para prakAzaka hai| apanI bAta ko puSTa karane ke lie TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 69 pAkhaNDiyoM 1. dhyAnASAdaH ke sthAna para dhyAnAbhAvAt pada honA cAhie; kyoMki dhyAnASAdaH pada kA kyA bhAva hai ha yaha khyAla meM nahIM aataa|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 niyamasAra ukta caM SaNNavatipAkhaMDivijayopArjitavizAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevai: hna _ (anuSTubh ) yathAvadvastunirNItiH samyagjJAnaM pradIpavat / tatsvArthavyavasAyAtma kathaMcit pramiteH pRthak / / 73 / / ' atha nizcayapakSe'pi svaparaprakAzakatvamastyeveti satataniruparAganiraMjanasvabhAvaniratatvAt, svAzrito nizcayaH iti vacanAt / sahajajJAnaM tAvat AtmanaH sakAzAt saMjJAlakSaNaprayojanena bhinnAbhidhAnalakSaNalakSitamapi bhinnaM bhavati na vastuvRttyA ceti, ata:kAraNAt etadAtmagatadarzanasukhacAritrAdikaM jAnAti svAtmAnaM kAraNaparamAtmasvarUpamapi jAnAtIti / para vijaya prApta karanevAle, vizAlakIrti ke dhanI mahAsena paNDitadeva ne bhI kahA hai' hna aisA likhakara TIkA ke bIca meM hI eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) vastu ke satyArtha nirNayarUpa samyagjJAna hai| sva-para arthoM kA prakAzaka vaha pradIpasamAna hai|| vaha nirNayAtmaka jJAna pramitisekathaMcit bhinna hai| para AtamA se jJAnaguNa se to akhaNDa abhinna hai||73|| vastu kA yathArtha nirNayarUpa samyagjJAna hai| vaha samyagjJAna dIpaka kI bhA~ti sva aura artha arthAt parapadArthoM ke vyavasAyAtmaka (nirNayAtmaka) hai tathA pramiti se kathaMcit bhinna hai| ___ dhyAna rahe ukta chanda meM lekhaka Atmadravya aura jJAna-darzana guNoM ke sthAna para samyagjJAnarUpa paryAya ko sva-para prakAzaka batA rahe haiN||73|| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva isa chanda ke uparAnta TIkA ke zeSa bhAga ko prastuta karate haiM; jisakA bhAva isaprakAra hai hna ___"satata nirvikAra niraMjana svabhAva meM lInatA ke kAraNa nizcayanaya ke pakSa se bhI svaparaprakAzakapanA hai hI; kyoMki svAzrito nizcayaH ha nizcayanaya svAzrita hotA hai' hna aisA Agama kA vacana hai| yadyapi vaha sahajajJAna AtmA se saMjJA, lakSaNa aura prayojana kI apekSA bhinna saMjJA (nAma), bhinna lakSaNa se jAnA jAtA hai; tathApi vastuvRtti se arthAt akhaNDa vastu kI apekSA se bhinna nahIM hai| isakAraNa se vaha sahajajJAna Atmagata (AtmA meM sthita) darzana, jJAna, sukha aura cAritra Adi ko jAnatA hai tathA svAtmA arthAt kAraNaparamAtmA ke svarUpa ko bhI jAnatA hai|" 1. mahAsenadeva paNDita dvArA racita zloka, graMtha saMkhyA evaM zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 415 tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hra (maMdAkrAMtA) bandhacchedAtkalayadatulaM mokSamakSayyametanityodyotasphuTitasahajAvasthamekAntazuddham / ekAkAra-svarasa-bharatotyanta-gaMbhIra-dhIraM pUrNa jJAnaM jvalitamacale svasya lInaM mahimni / / 74 / / TIkA ke isa aMza meM TIkAkAra munirAja sahaja jJAna arthAt jJAna guNa yA usakI samyagjJAnarUpa paryAya ko nizcayanaya se sva-para prakAzaka siddha kara rahe haiN| ve kahate haiM ki jJAna svayaM ko jAnatA hai yaha usakA svaprakAzakapanA huA aura jJAna se bhinna sukha, zraddhA, cAritrAdi apane guNoM aura unakI paryAyoM ko jAnatA hai ha yaha usakA paraprakAzakapanA huaa| isaprakAra vaha apane dravya-guNa-paryAya ko jAnakara nizcaya se bhI svaparaprakAzaka siddha hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki gAthA, TIkA aura TIkA meM samAgata chanda tathA AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ke vivecana se eka bAta pUrNataH spaSTa ho rahI hai ki kevalI bhagavAna kA para ko jAnanA asatyArtha nahIM hai; unake para ko jAnane ko vyavahAra to mAtra isalie kahA jAtA hai ki ve para ko tanmaya hokara nahIM jAnate, ve usameM lIna nahIM hote, unakA unameM apanApana nahIM hai| vastutaH tanmaya hokara jAnane kA artha unameM apanepana parvaka jAnanA hotA hai| kevalI bhagavAna kA yA kisI bhI jJAnI dharmAtmA kA parapadArthoM meM apanApana nahIM hotA; na to ve use apanA jAnate haiM, na apanA mAnate haiM aura na unameM lIna hote haiM; mAtra jAnate haiN| unake isa svarUpa ko spaSTa karane ke lie lagabhaga sarvatra hI yaha kahA gayA hai ki ve parapadArthoM ko tanmaya hokara nahIM jaante| unake para ko jAnane ko vyavahAra to mAtra isIlie kahA gayA hai| ve unheM jAnate hI nahIM haiM hra aisA abhiprAya unakA kadApi nahIM hai| nizcaya se sva-para prakAzaka kI bAta Atamadravya kI apekSA jJAna guNa yA usakI samyagjJAnarUpa paryAya para bhalI prakAra ghaTita hotA hai; kyoMki sukhAdi guNa aura unakI paryAyeM jJAnaguNa yA usakI samyagjJAnarUpa paryAya se kathaMcit bhinna haiM, para AtmA se nahIM; kyoMki AtmA meM to sabhI sva ke rUpa meM hI samAhita haiN| eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki jaba jJAna vyavahAranaya se sabhI ko jAnatA hai to usameM para ke sAtha sva bhI A jAtA hai| ata: vaha vyavahAra se bhI sva-para prakAzaka hai| isaprakAra jJAna nizcaya aura vyavahAra hna donoM se hI sva-para prakAzaka hai; pramANa se to sva-para prakAzaka hai hii||159|| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 192
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 niyamasAra tathA hita (sragdharA) AtmA jAnAti vizvaM hyanavaratamayaM kevalajJAnamUrtiH muktizrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDAMtanoti / zobhAMsaubhAgyacihnAMvyavaharaNanayAddevadevo jineza: tenoccairnizcayena prahatamalakali: svasvarUpaM sa vetti / / 272 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA zrImad amRtacandrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) baMdha-cheda se mukta huA yaha zuddha AtamA, nijarasa se gaMbhIra dhIra paripUrNa jJAnamaya udita huA hai apanI mahimA meM mahimAmaya, acala anAkula aja akhaMDa yaha jJAnadivAkara||74|| nitya udyotavAlI sahaja avasthA se sphurAyamAna, sampUrNataH zuddha aura ekAkAra nijarasa kI atizayatA se atyanta dhIra-gaMbhIra pUrNajJAna karmabaMdha ke cheda se atula akSaya mokSa kA anubhava karatA huA sahaja hI prakAzita ho uThA aura svayaM kI acala mahimA meM lIna ho gyaa| isaprakAra isa kalaza meM usa samyagjJAnajyoti ko smaraNa kiyA gayA hai ki jo svayaM meM samAkara, trikAlIdhrava nija bhagavAna AtmA kA Azraya kara, kevalajJAnarUpa pariNamita ho gaI hai| jJAnajyoti kA kevalajJAnarUpa pariNamita ho jAnA hI mokSa hai||74|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathAhiM' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) saubhAgyazobhA kAmapIr3A zivazrI ke vadana kii| bar3hAveM jo kevalI ve jAnate sampUrNa jaga / / vyavahAra se paramArtha se malakleza virahita kevlii| devAdhideva jineza kevala svAtmA ko jAnate ||272 / / vyavahAranaya se yaha kevalajJAnamUrti AtmA sampUrNa vizva ko vastuta: jAnatA hai tathA muktilakSmIrUpI kAminI ke komala mukha kamala para kAmapIr3A aura saubhAgyacihnavAlI zobhA ko phailAtA hai| nizcayanaya se mala aura kleza se rahita ve devAdhideva jineza nijasvarUpa apane bhagavAna AtmA ko atyanta spaSTarUpa se jAnate haiN|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 417 jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa daMsaNaM ca thaa| diNayarapayAsatAvaM jaha vaTTai taha muNeyavvaM / / 160 / / yugapad vartate jJAnaM kevalajJAnino darzanaM ca tthaa| dinakaraprakAzatApau yathA vartete tathA jJAtavyam / / 160 / / iha hi kevalajJAnakevaladarzanayoryugapadvartanaM dRSTAntamukhenoktam / atra dRSTAntapakSe kvacitkAle balAhakaprakSobhAbhAve vidyamAne nabhassthalasya madhyagatasya sahasrakiraNasya prakAzatApau yathA yugapad vartete, tathaiva ca bhagavata: paramezvarasya tIrthAdhinAthasya jagattrayakAlatrayavartiSu sthAvarajaMgamadravyaguNaparyAyAtmakeSu jJeyeSu sakalavimalakevalajJAnakevaladarzane ca yugapad vartete / kiM ca saMsAriNAM darzanapUrvameva jJAnaM bhavati iti / ukta chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna nizcaya se nija bhagavAna AtmA ko aura vyavahAra se lokAloka ko jAnate haiM / / 272 / / vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna nizcayanaya se svayaM ke AtmA ko dekhate-jAnate haiM aura vyavahAranaya se lokAloka ko dekhate-jAnate haiM aura aba isa gAthA meM sodAharaNa yaha batAte haiM ki kevalI bhagavAna ke darzana aura jJAna eka sAtha hote haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ha (harigIta) jyoM tApa aura prakAza ravi meM ekasAtha raheM sdaa| tyoM kevalI ke jJAna-darzana ekasAtha raheM sadA / / 160|| jisaprakAra sUrya ke prakAza aura tApa eka sAtha vartate haiM; usIprakAra kevalajJAnI ke jJAna aura darzana eka sAtha vartate haiM ha aisA jAnanA caahie| ukta gAthA kA bhAva TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "yahA~ vastuta: kevalajJAna aura kevaladarzana ke eka sAtha hone ko dRSTAnta ke dvArA samajhAyA gayA hai| dRSTAnta pakSa meM jaba bAdaloM kI bAdhA na ho, taba AkAza meM sthita sUrya meM jisaprakAra prakAza aura tApa eka sAtha rahate haiM; usIprakAra tIrthAdhinAtha paramezvara bhagavAna ko tIna lokavartI aura tIna kAlavartI sthAvara-jaMgama dravya-guNa-paryAyAtmaka jJeyoM meM pUrNata: nirmala kevalajJAna va kevaladarzana eka sAtha vartate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki saMsArI jIvoM ke jJAna, darzana pUrvaka hI hotA hai| pahale darzana hotA hai, usake bAda jJAna hotA hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra mAtra itanA hI hai ki kSAyikajJAnavAloM ke darzana aura jJAna
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 niyamasAra tathA coktaM pravacanasAre hna NANaM atyaMtagayaM loyAloesu vitthaDA ditttthii| NaTThamaNiTuM savvaM i8 puNa jaM tu taM laddhaM / / 75 / / anyacca hna dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvogaa| jugavaM jahmA kevaliNAhe jugavaM tu te dovi / / 76 / / sva-para padArthoM ko eka sAtha dekhate-jAnate haiM; para kSAyopazamikajJAnavAle jIva jaba kisI padArtha ko dekhate-jAnate haiM to dekhanA (darzana) pahale hotA hai, usake bAda jAnanA (jJAna) hotA hai| tAtparya yaha hai ki kSAyopazamikajJAnavAloM ke dekhanA-jAnanA kramaza: hotA hai aura kSAyikajJAnavAloM meM dekhanA-jAnanA eka sAtha hotA hai||160|| isake bAda 'tathA coktaM pravacanasAre hna tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) arthAntagata hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai| haiM naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiN||75|| kevalajJAnI kA jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hai, darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho cuke haiM aura jo iSTa haiM, ve saba prApta ho gaye haiM; isakAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke sarva aniSTa naSTa ho gaye haiM aura lokAloka ko eka sAtha jAnane-dekhane kI sAmarthya pragaTa ho gaI hai; isakAraNa ve pUrNa sukhI haiM, ananta sukhI haiN||75|| isake bAda 'anyacca hna anya bhI dekhiye' hna aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jinavara kaheM chadmastha ke ho jJAna drshnpuurvk| para kevalI ke sAtha hoM donoM sadA yaha jAniye ||76|| chadmasthoM (kSAyopazamikajJAnavAloM) ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai; kyoMki unake donoM 1. pravacanasAra, gAthA 61 2. bRhadravyasaMgraha, gAthA 44
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 419 tathA hi hna (sragdharA) vartete jJAnadRSTI bhagavati satataM dharmatIrthAdhinAthe sarvajJe'smin samaMtAt yugapadasadRze vishvlokainaathe| etAvuSNaprakAzau punarapi jagatAM locanaM jAyate'smin tejorAzau dineze hatanikhilamastomake te tathaivam / / 273 / / (vasaMtatilakA) sadbodhapotamadhiruhya bhavAmburAzi mullaMghya zAzvatapurI sahasA tvyaaptaa| tAmeva tena jinanAthapathAghunAhaM yAmyanyadasti zaraNaM kimihottamAnAm / / 274 / / upayoga eka sAtha nahIM hote| kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana hna donoM upayoga eka sAtha hote haiN| isa gAthA meM bhI mAtra itanA hI kahA gayA hai ki kSAyopazamikajJAna vAloM ke jJAna darzanapUrvaka hotA hai aura kSAyikajJAnavAle kevalI bhagavAna ko darzana aura jJAna eka sAtha hote haiM / / 76 / / isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhiM' likhakara cAra chanda svayaM likhate haiM; unameM se prathama chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) ajJAnatama ko sUryasama sampUrNa jaga ke adhipti| he zAntisAgara vItarAgI anUpama sarvajJa jina || saMtApa aura prakAza yugapat sUrya meM hoM jistrh| kevalI ke jJAna-darzana sAtha hoM basa usataraha ||273|| sampUrNa jagata ke eka nAtha, dharmatIrtha ke nAyaka, anupama sarvajJa bhagavAna ke jJAna aura darzana cAroM ora se niraMtara eka sAtha vartate haiN| andhakAra samUha ke nAzaka, teja kI rAzirUpa sUrya meM jisaprakAra uSNatA aura prakAza eka sAtha vartate haiM aura jagata ke jIvoM ko netra prApta hote haiM arthAt jagata jIva prakAza ho jAne se dekhane lagate haiM; usIprakAra sarvajJa bhagavAna ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiM aura sarvajJa bhagavAna ke nimitta se jagata ke jIva bhI vastusvarUpa dekhane-jAnane lagate haiN|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ( maMdAkrAMtA ) eko devaH sa jayati jina: kevalajJAnabhAnuH kAmaM kAntiM vadanakamale saMtatotyeva kAMcit / samarasamayAnaMgasaukhyapradAyAH muktestasyA: ko nAlaM zaM dizatumanizaM premabhUmeH priyAyA: / / 275 / / yahA~ eka sAtha dekhane-jAnane ke svabhAva ke ullekhapUrvaka sarvajJa bhagavAna kI mahimA ke gIta gAye gaye haiN| unheM tIna loka ke nAtha, dharmatIrtha ke netA aura ajJAnAndhakAra ke nAzaka batAyA gayA hai || 273 // dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) sadbodharUpI nAva se jyoM bhavodadhi ko pArakara / zIghratA se zivapurI meM Apa pahu~ce nAthavara // maiM A rahA hU~ usI patha se mukta hone ke lie| anya koI zaraNa jaga meM dikhAI detA nahIM || 274 || niyamasAra he jinanAtha samyagjJAnarUpI nAva meM savAra hokara Apa bhavasamudra ko pArakara zIghratA se muktipurI meM pahu~ca gaye haiM / aba maiM bhI Apake isI mArga se ukta muktipurI meM AtA hU~; kyoMki isa loka meM uttama puruSoM ko ukta mArga ke atirikta aura kauna zaraNa hai ? tAtparya yaha hai ki mukti prApta karane kA anya koI mArga nahIM hai| isa chanda meM jinanAtha kI stuti karate hue kahA gayA hai ki jisa mArga para calakara Apane zAzvata zivapurI prApta kI hai; aba maiM bhI usI mArga se zivapurI meM A rahA hU~; kyoMki isake alAvA koI mArga hI nahIM hai / ukta chanda meM lekhaka kA AtmavizvAsa jhalakatA hai| unheM pakkA bharosA hai ki jinendra bhagavAna jisa mArga para calakara mukta hue haiM; ve bhI dRr3hatApUrvaka usI mArga para cala rahe haiM / / 274 / / tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) Apa kevala jina isa jagata meM jayavaMta haiM / samarasamayI nirdeha sukhadA zivapriyA ke kaMta haiM / mere zivapriyA ke mukhakamala para kAMti phailAte sadA / sukha nahIM de nijapriyA ko hai kauna aisA jagata meM || 275 || kevalajJAnarUpI prakAza ko dhAraNa karanevAle eka jinadeva hI jayavanta haiM / ve jinadeva
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra (anuSTubh ) jinendro muktikAminyA: mukhapadme jagAma saH / alilIlAM punaH kAmamanaGgasukhamadvayam / / 276 / / NANaM parapyAsaM diTThI appappayAsayA ceva / appA saparapayAso hodi tti hi maNNase jadi hi / / 161 / / samarasamaya azarIrI sukha denevAlI muktirUpI priyA ke mukhakamala para avarNanIya kAnti phailAte haiM; jagata meM snehamayI apanI priyA ko nirantara sukhotpatti kA kAraNa kauna nahIM hotA ? jisaprakAra jagata ke mohI jIva svayaM kI priya priyA ko prasanna rakhate haiM; usIprakAra he prabho ! Apa bhI samatArasamaya azarIrI sukha denevAlI apanI mukti priyA ke mukhakamala para avarNanIya kAMti phailAte haiM, use saba prakAra anukUlatA pradAna karate haiM / / 275 / / cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra dohA ) are bhramara kI bhAMti tuma, zivakAmini lavalIna | advitIya AtmIka sukha pAyA jina amalIna || 276 / / 421 he jinendra ! Apa muktirUpI kAminI ke mukhakamala para bhramara kI bhAMti lIna ho gaye ho aura Apane advitIya Atmika sukha prApta kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra bhramara kamala puSpoM para AkarSita hokara lIna ho jAte haiM; usIprakAra he jinendra bhagavAna Apa bhI apane AtmA meM lIna haiM aura AtmAnanda le rahe haiM / 276 || isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta cAroM chandoM meM TIkAkAra munirAja vividha prakAra se jinendra bhagavAna kI stuti karate dRSTigocara hote haiM / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra adhyAtma aura bhakti kA itanA sundara samanvaya anyatra asaMbhava nahIM to durlabha to hai hii| vigata gAthA meM yaha kahA thA ki kevalI bhagavAna ke jJAna aura darzana eka sAtha hote haiN| aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadi koI aisA mAne ki jJAna sarvathA paraprakAzaka hI hai aura darzana svaprakAzaka to usakA yaha kathana satya nahIM hai / ( harigI paraprakAzaka jJAna darzana svaprakAzaka isataraha / svaparaprakAzaka AtmA hai mAnate ho tuma yadi || 161 ||
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 niyamasAra jJAnaM paraprakAzaM dRSTirAtmaprakAzikA caiv| AtmA svaparaprakAzo bhavatIti hi manyase yadi khalu / / 161 / / AtmanaH svapara prakAzakatvavirodhopanyAso'yam / iha hi tAvadAtmana: svaparaprakAzakatvaM kathamiti cet / jJAnadarzanAdivizeSaguNasamRddho hyAtmA, tasya jJAnaM zuddhAtmaprakAzakAsamarthatvAt paraprakAzakameva, yadyevaM dRSTirniraMkuzA kevalamabhyantare hyAtmAnaM prakAzayati cet anena vidhinA svaparaprakAzako hyAtmeti haMho jaDamate prAthamikaziSya, darzanazuddherabhAvAt evaM manyase, na khalu jaDastvattassakAzAdaparaH kazcijjanaH / atha hyaviruddhA syAdvAdavidyAdevatA samabhyarcanIyA sadbhiranavaratam / tatraikAntato jJAnasya paraprakAzakatvaM na samasti; na kevalaM syAnmate darzanamapi zuddhAtmAnaM pazyati / darzanajJAnaprabhRtyanekadharmANAmAdhAro hyAtmA / vyavahArapakSe'pi kevalaM paraprakAzakasya jJAnasya na cAtmasaMbaMdha: sadA bahiravasthitatvAt, AtmapratipatterabhAvAt na sarvagatatvaM; ata:kAraNAdidaM jJAnaM na bhavati, mRgatRSNAjalavat pratibhAsamAtrameva / darzana jJAna paraprakAzaka hI hai aura darzana svaprakAzaka hI hai tathA AtmA sva-paraprakAzaka hai hra aisA yadi tU vAstava meM mAnatA hai to usameM virodha AtA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha AtmA ke sva-paraprakAzana saMbaMdhI virodha kA kathana hai| prathama to AtmA kA svaparaprakAzanapanA kisaprakAra hai ? yadi koI aisA kahe to usa para vicAra kiyA jAtA hai| 'AtmA jJAnadarzanAdi guNoM se samRddha hai| usakA jJAnaguNa zuddha AtmA ko prakAzita karane meM asamartha hone se kevala paraprakAzaka hI hai| isIprakAra niraMkuza darzana bhI kevala abhyantara meM AtmA ko prakAzita karatA hai arthAt svaprakAzaka hI hai| isa vidhi se AtmA svaparaprakAzaka hai|' isaprakAra he jar3amati prAthamika ziSya ! yadi tU darzanazuddhi ke abhAva se isaprakAra mAnatA ho, to vastuta: tujha se adhika jar3a, mUrkha anya koI puruSa nahIM hai| isalie aviruddha syAdvAdavidyArUpI devI kI satpuruSoM dvArA nirantara bhalI prakAra ArAdhanA karane yogya hai| syAdvAda mata meM jJAna ko ekAnta paraprakAzakapanA nahIM hai| isIprakAra syAdvAda mata meM darzana bhI kevala zuddhAtmA ko hI nahIM dekhtaa| AtmA darzana, jJAna Adi aneka guNoM kA AdhAra hai| vyavahAra pakSa se bhI jJAna kevala paraprakAzaka ho to; sadA bAhya sthitipane ke kAraNa jJAna kA AtmA ke sAtha saMbaMdha hI nahIM rahegA; isalie AtmajJAna ke abhAva ke kAraNa sarvagatapanA bhI nahIM bnegaa| isakAraNa jJAna kA astitva hI nahIM rahegA; mRgatRSNA ke jala kI bhA~ti AbhAsamAtra hI hogaa|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 zuddhopayoga adhikAra pakSe'pi tathA na kevalamabhyantarapratipattikAraNaM darzanaM bhavati / sadaiva sarvaM pazyati hi cakSuH, svasyAbhyantarasthitAMkanInikAMna pazyatyeva / ataHsvaparaprakAzakatvaM jJAnadarzanayoraviruddhameva / tataH svaparaprakAzako hyAtmA jJAnadarzanalakSaNa iti / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hna (sragdharA) jAnannapyeSa vizvaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paraM naiva nikSUnakarmA / tenAste mukta eva prasabhavikasitajJaptivistArapIta jJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jJAnamUrtiH / / 77 / / isIprakAra darzanapakSa se bhI darzana kevala Abhyantara pratipatti kAhI kAraNa nahIM hai, vaha mAtra sva ko hI nahIM dekhatA; apitu sabako dekhatA hai; kyoMki cakSu sadA sabako dekhatI hai, apane bhItara sthita kanInikA' ko nahIM dekhtii| isase yaha nizcita hotA hai ki jJAna aura darzana hna donoM ko hI svaparaprakAzakapanA aviruddha hI hai| isaprakAra jJAnadarzana lakSaNavAlA AtmA svaparaprakAzaka hai|" ___ isa gAthA aura usakI TIkA meM atyanta dRr3hatApUrvaka yaha kahA gayA hai ki darzana svaprakAzaka hai aura jJAna paraprakAzaka hai ha isaprakAra donoM ko milAkara AtmA svaparaprakAzaka hai hna yaha bAta sahI nahIM hai| vastusthiti yaha hai ki jJAna bhI svaparaprakAzaka hai, darzana bhI svaparaprakAzaka hai aura AtmA bhI svaparaprakAzaka hai| ___ isake bAda TIkAkAra munirAja 'amRtacandrAcArya ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (manaharaNa kavitta) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma sb| anaMta sukha vIrya darza jJAna dhArI AtamA / / bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta saba | dravya jAne eka hI samaya meM zuddhAtamA / / moha kA abhAva pararUpa pariNameM nhiiN| sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthaka-pRthak saba jAnate hae bhI ye| sadA mukta raheM arahaMta paramAtamA ||77|| 1. pravacanasAra, tattvapradIpikA, chanda 4 2. A~kha kI putalI
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 niyamasAra tathA hi hna (maMdAkrAMtA) jJAnaM tAvat sahajaparamAtmAnamekaM viditvA lokAlokau prakaTayati vA tadvataM jJeyajAlam / dRSTiH sAkSAt svaparaviSayA kSAyikI nityazuddhA tAbhyAM deva: svaparaviSayaM bodhati jJeyarAzim / / 277 / / jisane karmoM ko cheda DAlA haihra aisA yaha AtmA vizva ke samasta padArthoM ko unakI bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha hna sabhI ko ekasAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA; isalie atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI DAlA hai samasta jJeyAkAroM ko jisane hna aisA yaha jJAnamUrti AtmA tInoM lokoM ke sabhI padArthoM ke jJeyAkAroM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA karmabaMdhana se mukta hI rahatA hai| ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki lokAloka ko sahaja bhAva se jAnanevAlA yaha jJAnamUrti bhagavAna AtmA moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa sabako sahajabhAva se jAnate hue bhI karmabaMdha ko prApta nahIM hotA ||77|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( manaharaNa kavitta ) jJAna ika sahaja paramAtamA ko jaankr| lokAloka jJeya ke samUha ko hai jaantaa|| jJAna ke samAna darzana bhI to kSAyika hai| vaha bhI svapara ko hai sAkSAt jAnatA || jJAna-darzana dvArA bhagavAna AtamA / svapara sabhI jJeyarAzi ko hai jAnatA / / aise vItarAgI sarvajJa paramAtamA / svaparaprakAzI nija bhAva ko prakAzatA ||277|| jJAna eka sahaja paramAtmA ko jAnakara lokAloka saMbaMdhI samasta jJeyasamUha ko pragaTa karatA hai, jAnatA hai| nitya zuddha kSAyikadarzana bhI sAkSAt svaparaviSayaka hai; vaha bhI sva-para ko sAkSAt prakAzita karatA hai| yaha bhagavAna AtmA jJAna-darzana ke dvArA sva-para saMbaMdhI jJeyarAzi ko jAnatA hai| ukta sampUrNa prakaraNa meM gAthA meM, TIkA meM aura TIkA meM uddhRta kiye gaye chanda meM tathA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 425 NANaM parappayAsaM taiyA NANeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na havadi paradavvagayaM daMsaNamidi vaNNidaM tamhA / / 162 / / jJAnaM paraprakAzaM tadA jJAnena darzanaM bhinnm| na bhavati paradravyagataM darzanamiti varNitaM tasmAt / / 162 / / rvapakSasya siddhAntoktiriyam / kevalaM paraprakAzakaM yadi cet jJAnaM tadA paraprakAzakapradhAnenAnena jJAnena darzanaM bhinnameva / paraprakAzakasya jJAnasya cAtmaprakAzakasya darzanasya ca kathaM sambandha iti cet sAviMdhyayoriva athavA bhAgIrathIzrIparvatavat / AtmaniSThaM yat tad darzanamastyeva, nirAdhAratvAt tasya jJAnasya zUnyatApattireva, athavA yatra tatra gataM jJAnaM tattadravyaM sarvaM cetanatvamApadyate, atastribhuvane na kazcidacetana: padArthaH iti mahato dUSaNasyAvatAraH / tadeva jJAnaM kevalaM na paraprakAzakam ityucyate he ziSya tarhi darzanamapi na kevalamAtmaTIkAkAra dvArA likhe gaye chanda meM hna sabhI meM isI bAta ko tarka aura yukti se, puSTa pramANoM se yahI siddha kiyA gayA hai ki jJAna svaparaprakAzaka hai, darzana svaparaprakAzaka hai aura AtmA bhI svaparaprakAzaka hai| isa gAthA meM vigata gAthA meM pratipAdita bAta ko hI Age bar3hA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) para kA prakAzaka jJAna to dUga bhinna hogA jJAna se| para ko na dekhe darza hU aisA kahA tumane pUrva meM ||162 / / yadi jJAna paraprakAzaka hI ho to jJAna se darzana bhinna siddha hogA; kyoMki darzana paraprakAzaka nahIM hai, terI mAnyatA saMbaMdhI aisA varNana pUrva sUtra meM kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha pUrvasUtra arthAt 161vIM gAthA meM kahe gaye pUrvapakSa ke siddhAnta saMbaMdhI kathana hai| yadi jJAna kevala paraprakAzaka ho to isa paraprakAzana pradhAna jJAna se darzana bhinna hI siddha hogA; kyoMki sahyAcala aura vindhyAcala ke samAna athavA gaMgA aura zrIparvata ke samAna paraprakAzaka jJAna aura svaprakAzaka darzana kA saMbaMdha kisaprakAra hogA? yadi koI aisA kahe to kahate haiM ki jo AtmaniSTha (svaprakAzaka) hai, vaha to darzana hI hai| usa darzana aura jJAna ko nirAdhAra hone se arthAt AtmarUpI AdhAra na hone se zUnyatA kI Apatti A jAvegI athavA jahA~-jahA~ jJAna pahu~cegA; arthAt jisa-jisa dravya ko jJAna prApta karegA, jJAna jAnegA; ve-ve sabhI dravya cetanatA ko prApta hoNge| isakAraNa tIna loka meM koI acetana padArtha siddha nahIM hogA ha yaha mahAna doSa aayegaa|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra gatamityabhihitam / tataH khalvidameva samAdhAnaM siddhAntahRdayaM jJAnadarzanayoH kathaMcit svaparaprakAzatvamastyeveti / 426 tathA coktaM zrImahAsenapaMDitadevaiH hra tathA hi hra jJAnAdbhinno na nAbhinno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM so'yamAtmeti kIrtitaH / / 78 / / (maMdAkrAMtA ) AtmA jJAnaM bhavati na hi vA darzanaM caiva tadvat tAbhyAM yuktaH svaparaviSayaM vetti pazyatyavazyam / saMjJAbhedAdaghakulahare cAtmani jJAnadRSTyoH bhedo jAto na khalu paramArthena vahnAyuSNavatsaH / / 278 / / ukta doSa ke bhaya se he ziSya ! yadi tU aisA kahe ki jJAna kevala paraprakAzaka nahIM haiM to darzana bhI kevala Atmagata nahIM hai, svaprakAzaka nahIM hai hra aisA bhI kahA gayA hai / isalie vAstavika samAdhAnarUpa siddhAnta kA hArda yaha hai ki jJAna aura darzana ko kathaMcit svaparaprakAzakapanA hI hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM jJAna, darzana aura AtmA hna tInoM ko aneka tarka aura yuktiyoM se svaparaprakAzaka hI siddha kiyA gayA hai / / 162 / / isake bAda TIkAkAra munirAja ' tathA zrI mahAsena paNDitadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( kuNDaliyA ) are jJAna se AtmA, nahIM sarvathA bhinna / abhinna bhI hai nahIM, yaha hai bhinnAbhinna // yaha hai bhinnAbhinna kathaMcit nahIM sarvathA / are kathaMcit bhinna abhinna bhI kisI apekSA || jainadharma meM nahIM sarvathA kucha bhI hotA / pUrvApara jo jJAna AtamA vaha hI hotA || 78 // AtmA jJAna se sarvathA bhinna nahIM hai aura sarvathA abhinna bhI nahIM hai; kathaMcit bhinnAbhinna hai; kyoMki pUrvApara jJAna hI AtmA hai hra aisA kahA hai| 1. mahAsena paNDitadeva, graMtha nAma aura zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 427 appA parappayAso taiyA appeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na havadi paradavvagayaM daMsaNamidi vaNNidaM tamhA / / 163 / / AtmA paraprakAzastadAtmanA darzanaM bhinnm|| na bhavati paradravyagataM darzana miti varNitaM tasmAt / / 163 / / ukta chanda meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna-darzana aura AtmA meM kathaMcit bhinnatA hai aura kathaMcit abhinnatA hai| isaprakAra ve pramANa se bhinnAbhinna haiN||78|| isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathAhiM' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) yaha AtamA na jJAna hai darzana nahIM hai AtamA / re svapara jAnanahAra darzanajJAnamaya hai AtamA / / isa aghavinAzaka AtamA arajJAnadarzana meM sadA / bheda hai nAmAdi se paramArtha se antara nhiiN||278|| AtmA jJAna nahIM hai, usIprakAra AtmA darzana bhI nahIM hai| jJAna-darzana yukta AtmA sva-paraviSaya ko avazya jAnatA hai aura dekhatA hai| agha arthAt puNya-pApa samUha ke nAzaka AtmA meM aura jJAna-darzana meM saMjJA (nAma) bheda se bheda utpanna hotA hai; paramArtha se agni aura uSNatA kI bhA~ti AtmA aura jJAna-darzana meM vAstavika bheda nahIM hai| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki yadyapi darzana, jJAna aura AtmA meM nAmAdi kI apekSA vyavahAra se bheda hai; tathApi nizcaya se vicAra kareM to unameM agni aura uSNatA kI bhA~ti koI bheda nahIM hai||278|| isa gAthA meM bhI vigata gAthA meM pratipAdita viSaya ko hI Age bar3hAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) para kA prakAzaka Atma to dRga bhinna hogA Atma se / para ko na dekhe darza ha aisA kahA tumane pUrva meM ||163|| yadi AtmA paraprakAzaka ho to AtmA se darzana bhinna siddha hogA; kyoMki darzana kAzaka nahIM hai ha terI mAnyatA saMbaMdhI aisA varNana pUrvasUtra meM kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 niyamasAra ekAntenAtmanaH paraprakAzakatvanirAso'yam / yathaikAntena jJAnasya paraprakAzakatvaM purA nirAkRtam, idAnImAtmA kevalaMparaprakAzazcet tattathaiva pratyAdiSTaM bhAvabhAvavatoraikAstitvanirvRttatvAt / purAkila jJAnasya paraprakAzakatve sati taddarzanasya bhinnatvaM jJAtam / atrAtmana: paraprakAzakatve sati tenaiva darzanaM bhinnamityavaseyam / api cAtmA na paradravyagata iti cet taddarzanamapyabhinnamityavaseyam / tataH khalvAtmA svaparaprakAzaka iti yAvat / yathA kathaMcitsvaparaprakAzakatvaM jJAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmadharmiNorekasvarUpatvAt paavkossnnvditi| (maMdAkrAMtA) AtmA dharmI bhavati sutarAM jJAnadRgdharmayuktaH tasminneva sthitimavicalAM tAM pariprApya nitym| samyagdRSTi-nikhilakaraNa-grAmanIhAra-bhAsvAn muktiM yAti sphuTitasahajAvasthayA saMsthitAMtAm / / 279 / / "yaha 'ekAnta se AtmA paraprakAzaka hai'hna isa bAta kA khaNDana hai| jisaprakAra pahale 162vIM gAthA meM ekAnta se jJAna ke paraprakAzakapane kA nirAkaraNa kiyA gayA thA; usIprakAra AtmA kA ekAnta se paraprakAzakapanA bhI nirAkRta ho jAtA hai; kyoMki bhAva aura bhAvavAna eka astitva se racita hote haiN| yahA~ jJAna bhAva hai AtmA bhAvavAna hai| pahale 162vIM gAthA meM yaha batalAyA thA ki yadi jJAna ekAnta se paraprakAzaka ho to jJAna se darzana bhinna siddha hogaa| aba yahA~ isa gAthA meM aisA samajhAyA hai ki yadi ekAnta se AtmA paraprakAzaka ho to AtmA se darzana bhinna siddha hogaa| yadi AtmA paradravyagata arthAt AtmA ekAnta se paraprakAzaka nahIM hai, svaprakAzaka bhI hai to AtmA se darzana kI abhinnatA bhalIbhA~ti siddha hogii| ataH AtmA svaprakAzaka bhI hai yaha sahaja siddha hai| jisaprakAra 162vIM gAthA meM jJAna kathaMcit svaparaprakAzaka hai ha yaha siddha huA thA; usIprakAra yahA~ AtmA bhI kathaMcit svaparaprakAzaka hai ha aisA samajhanA cAhie; kyoMki agni aura uSNatA ke samAna dharmI aura dharma kA svarUpa eka hI hotA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki na kevala isa gAthA meM apitu sampUrNa prakaraNa meM eka bAta hI siddha kI gaI hai ki Atmadravya to svaparaprakAzaka hai hI, usake sAtha hI usake jJAna va darzana guNa bhI svaparaprakAzaka haiN| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 429 NANaM parappayAsaM vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / appA parappayAso vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / / 164 / / jJAnaM paraprakAzaM vyavahAranayena darzanaM tasmAt / AtmA paraprakAzo vyavahAranayena darzanaM tasmAt / / 164 / / vyavahAranayasya saphalatvapradyotanakathanamAha / iha sakalakarmakSayaprAdurbhAvasAditasakalavimalakevalajJAnasya pudgalAdimUrtAmUrtacetanAcetanaparadravyaguNaparyAyaprakaraprakAzakatvaM katha (harigIta ) indriyaviSayahimaravi samyagdRSTi nirmala aatmaa| re jJAna-darzana dharma se saMyukta dharmI AtamA / / meM acalatA ko prApta kara jo muktiramaNI ko vreN| cirakAlataka ve jIva sahajAnanda meM sthita rheN||279|| jJAna-darzana dharmoM se yukta hone se vastuta: AtmA dharmI hai| sabhI indriya samUharUpI hima (barpha) ko pilaghAne ke lie sUrya samAna samyagdRSTi jIva darzanajJAnayukta AtmA meM sadA avicala sthiti ko prApta kara sahaja dazArUpa se susthita mukti ko prApta karate haiN| isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jJAnadarzanasvabhAvI svaparaprakAzaka AtmA meM avicala sthiti dhAraNa karanevAle evaM paMcendriya viSayoMrUpI barpha ko pilaghAne meM sUrya ke samAna samartha samyagdRSTi dharmAtmA sahaja dazArUpa mukti ko prApta karate haiN| __aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki vyavahAranaya se jJAna aura AtmA ke samAna darzana bhI paraprakAzaka hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) paraprakAzaka jJAna sama darzana kahA vyavahAra se| ara paraprakAzaka Atma sama darzana kahA vyavahAra se ||164|| vyavahAranaya se jJAna paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) hai; isalie vyavahAranaya se darzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka (para ko dekhane vyavahAranaya se darzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha vyavahAranaya kI saphalatA ko pradarzita karanevAlA kathana hai| samasta ghAtikarmoM ke kSaya se prApta honevAlA pUrNata: nirmala kevalajJAna; pudgalAdi mUrta-amUrta, cetana-acetana paradravya aura unake guNa va unakI paryAyoM ke samUha kA prakAzaka (jAnanevAlA)kisaprakAra hai?
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 niyamasAra miti cet, parAzrito vyavahAraH iti vacanAt vyavahAranayabaleneti / tato darzanamapi tAdRzameva / trailokyaprakSobhahetubhUtatIrthakaraparamadevasya zatamakhazatapratyakSavaMdanAyogyasya kAryaparamAtmanazca tadvadeva paraprakAzakatvam / tena vyavahAranayabalena ca tasya khalu bhagavataH kevaladarzanamapi taadRshmeveti| tathA coktaM zrutabindau hna (mAlinI) jayati vijitadoSo'martyamaryendramauli pravilasadurumAlAbhyArcitAMghrirjinendraH / trijagadajagatI yasyedRzau vyaznuvAte samamiva viSayeSvanyonyavRttiM niSedhum / / 79 / / aisA prazna hone para usake uttara meM kahate haiM ki 'parAzrito vyavahAraH hra vyavahAra parAzrita hotA hai' hna Agama ke ukta kathana ke AdhAra para vyavahAranaya ke bala se aisA hai| tAtparya yaha hai ki Agama meM vyavahAranaya se kevalajJAna ko paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) kahA gayA hai| isIprakAra kevaladarzana bhI vyavahAranaya se paraprakAzaka (para ko dekhane vAlA) hai| tIna loka meM prakSobha ke hetubhUta evaM sau indroM se vaMdanIya kAryaparamAtmA tIrthaMkara paramadeva arahaMta bhagavAna bhI kevalajJAna ke samAna hI vyavahAranaya se paraprakAzaka (para ko dekhanejAnanevAle) haiN| usI ke anusAra vyavahAra naya ke bala se unake kevaladarzana ko paraprakAzakapanA (para ko dekhanerUpa prakAzanapanA) hai|" gAthA aura usakI TIkA meM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki jisaprakAra vyavahAranaya se kevalajJAna paraprakAzaka (para ko jAnanevAlA) hai; usIprakAra kevaladarzana bhI paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai| isIprakAra jaise vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka (para ko dekhane-jAnanevAlA) hai; taise kevaladarzana bhI vyavahAra se paraprakAzaka (para ko dekhanevAlA) hai / / 164 / / isake bAda tathA coktaM zrutabindau hna tathA zrutabindu meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna 1. zrutabindu, zloka saMkhyA anupalabdha hai|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra tathA hi ( mAlinI ) vyavaharaNanayena jJAnapuMjo'yamAtmA prakaTatarasudRSTiH sarvalokapradarzI / viditasakalamUrtAmUrtatattvArthasArthaH sa bhavati parama zrIkAminIkAmarUpaH / / 280 // ( harigIta ) are jinake jJAna isataraha pratibiMbita hue suratI narapati mukuTamaNi kI mAla se arcita caraNa / saba dravya lokAloka ke / jaise guMthe hoM paraspara // jayavaMta haiM isa jagata meM nirdoSa jinavara ke vacana ||79 // 431 jinhoMne 18 doSoM ko jItA hai, jinake caraNoM meM indra tathA cakravartiyoM ke maNimAlA yukta mukuTavAle mastaka jhukate haiM aura jinake jJAna meM lokAloka ke sabhI padArtha isaprakAra jJAta hote haiM, praveza pAte haiM; ki jaise ve eka-dUsare se guMtha gaye haiM; aise jinendra bhagavAna jayavanta vartate haiN| isaprakAra isa chanda meM jinendra bhagavAna kI stuti karate hue yaha kahA gayA hai ki ve 18 doSoM se rahita haiM, lokAloka ke sabhI padArthoM ko jAnate haiM aura indra va cakravartI unake caraNoM meM natamastaka rahate haiM; ve jinendra bhagavAna jayavaMta vartate haiM / / 79 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jJAna kA ghanapiNDa Atama are nirmala dRSTi se / hai dekhatA saba loka ko isa loka meM vyavahAra se | mUrta aura amUrta saba tattvArtha ko hai jAnatA / vaha AtamA zivavallabhA kA parama vallabha jAniye ||280|| jJAnapuMja yaha AtmA atyanta spaSTa dRSTi (darzana) hone se arthAt kevaladarzana hone se vyavahAranaya se sarvaloka dekhatA hai tathA kevalajJAna se sabhI mUrta-amUrta padArthoM ko jAnatA hai| aisA vaha bhagavAna AtmA paramazrIrUpI kAminI kA, muktisundarI kA vallabha (priya) hotA hai|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 niyamasAra NANaM appapayAsaM NicchayaNayaeNa daMsaNaM tmhaa| appA appapayAso NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA // 165 / / jJAnamAtmaprakAzaM nizcayanayena darzanaM tasmAt / AtmA AtmaprakAzau nizcayanayena darzanaM tasmAt / / 165 / / nizcayanayana svarUpAkhyAnametat / nizcayanayena svaprakAzakatvalakSaNaM zuddhajJAnamihAbhihitaM tathA sakalAvaraNapramuktazuddhadarzanamapi svaprakAzakaparameva / AtmA hi vimuktasakalendriyavyApAratvAt svaprakAzakatvalakSaNalakSita iti yAvat / darzanamapi vimuktabahirviSayatvAt isaprakAra isa chanda meM jinendra bhagavAna kA svarUpa spaSTa karate hue unakI stuti kI gaI hai| zivavallabhA (atyanta priya muktirUpI patnI) ke atyanta vallabha (priya) arahaMta bhagavAna sampUrNa lokAloka ko kevaladarzana se dekhate haiM aura kevalajJAna se jAnate haiN| isaprakAra ve vyavahAranaya se sampUrNa lokAloka ko dekhate-jAnate haiM / / 280 / / vigata gAthA meM vyavahAranaya se jJAna, darzana aura AtmA ke para-prakAzakapane kI bAta kI thI aura aba isa gAthA meM nizcayanaya se jJAna, darzana AtmA ke svaprakAzakapane kI bAta karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) nijaprakAzaka jJAna sama darzana kahA paramArtha se| ara nijaprakAzaka Atma sama darzana kahA paramArtha se ||165|| nizcayanaya se jJAna svaprakAzaka (svayaM ko jAnanevAlA) hai; isalie nizcayanaya se darzana bhI svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) hai| nizcayanaya se AtmA svaprakAzaka (svayaM ko dekhane-jAnanevAlA) hai; isalie darzana bhI svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha nizcayanaya se svarUpa kA kathana hai| yahA~ jisaprakAra sva-prakAzanapane (apane AtmA ko jAnane) ko nizcayanaya se zuddhajJAna kA lakSaNa kahA hai; usIprakAra samasta AvaraNa se yukta zuddha darzana bhI sva-prakAzaka (apane AtmA ko dekhanevAlA) hI hai| sarva indriya vyApAra ko chor3A hone se AtmA jisaprakAra vastuta: svaprakAzaka (svayaM ko jAnane-dekhane) rUpa lakSaNa se lakSita hai; usIprakAra bahirviSayapanA chor3A hone se darzana bhI svaprakAzakatva (apane AtmA ko dekhanerUpa) pradhAna hI hai| isaprakAra svarUpapratyakSalakSaNa se lakSita AtmA; akhaNDa, sahaja, zuddhajJAnadarzanarUpa
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 433 svaprakAzakatvapradhAnameva / itthaM svarUpapratyakSalakSaNalakSitAkSuNNasahajazuddhajJAnadarzanamayatvAt nizcayena jagattrayakAlatrayavartisthAvarajaMgamAtmakasamastadravyaguNaparyAyaviSayeSu AkAzAprakAzakAdivikalpavidUrassan svasvarUpe saMjJAlakSaNaprakAzatayA niravezeSeNAntarmukhatvAdanavaratam akhaMDAdvaitaciccamatkAramUrtirAtmA tisstthtiiti| (maMdAkrAMtA) AtmA jJAnaM bhavati niyataM svaprakAzAtmakaM yA dRSTiH sAkSAt prahatabahirAlaMbanA sApi caiSaH / ekAkArasvarasavisarApUrNapuNyaH purANa: svasminnityaM niyatavasatirnivikalpe mahimni / / 281 / / hone ke kAraNa, nizcaya se, triloka-trikAlavartI sthAvara-jaMgamasvarUpa samasta dravyaguNa-paryAyarUpa viSayoM saMbaMdhI prakAzya-prakAzakAdi vikalpoM se ati dUra vartatA huA, svasvarUpa saMcetana lakSaNa prakAza dvArA sarvathA antarmukha hone ke kAraNa, nirantara akhaNDa, advaita, caitanyacamatkAramUrti rahatA hai|" 164 va 165vIM gAthA meM jJAna, darzana aura AtmA ko samAnarUpa se paraprakAzaka evaM svaprakAzaka batAyA gayA hai| isase aisA lagatA hai ki jaise tInoM kA eka hI kAma hai, para aisA nahIM hai kyoMki jJAna sva aura para ko jAnanerUpa prakAzita karatA hai, darzana dekhanerUpa prakAzita karatA hai aura AtmA dekhane-jAnanerUpa prakAzita karatA hai| isIprakAra darzana sAmAnyagrAhI hai, jJAna vizeSagrAhI hai aura AtmA sAmAnya-vizeSAtmaka padArthagrAhI hai| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna rakhane yogya hai ki ina gAthAoM meM nizcaya-vyavahAranaya kI saMdhipUrvaka svaparaprakAzI jJAna aura AtmA ke mAdhyama se darzana ko svaparaprakAzaka siddha kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jJAna aura AtmA ke svaparaprakAzanapane ko AdhAra banAkara darzana ko svaparaprakAzI siddha kiyA gayA hai||165|| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta) paramArtha se yaha nijaprakAzaka jJAna hI hai AtamA / bAhya Alambana rahita jo daSTi usamaya AtamA / / svarasa ke vistAra se paripUrNa puNya-purANa yaha / nirvikalpaka mahima ekAkAra nita nija meM rahe ||281||
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 niyamasAra appasarUvaM pecchadi loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jai koi bhai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoi / / 166 / / AtmasvarUpaM pazyati lokAlokau na kevalI bhagavAn / yadi kopi bhaNatyevaM tasya ca kiM dUSaNaM bhavati / / 166 / / zuddhanizcayanayavivakSayA paradarzanatvanirAso'yam / vyavahAreNa pudgalAditrikAlaviSayadravyaguNaparyAyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakevalAvabodhamayatvAdivividhamahimAdhAro'pi sa bhagavAn kevaladarzanatRtIyalocano'pi paramanirapekSatayA ni:zeSato'ntarmukhatvAt nizcaya se svaprakAzaka jJAna AtmA hai| jisane bAhya Alambana kA nAza kiyA hai hra aisA svaprakAzaka darzana bhI AtmA hai / nijarasa ke vistAra pUrNa hone ke kAraNa jo pavitra hai tathA purAtana hai; aisA AtmA sadA apanI nirvikalpa mahimA meM nizcitarUpa se vAsa karatA hai / isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki nizcayanaya se svaprakAzaka (svayaM ko jAnanevAlA) jJAna aura svaprakAzaka (svayaM ko dekhanevAlA) darzana hI AtmA haiM / nizcayanaya se sva ko dekhane-jAnanevAlA yaha jJAnadarzanasvabhAvI AtmA purAtana hai, pavitra hai aura apane nirvikalpaka mahimA meM sadA magna hai / / 281 / vigata gAthA meM nizcayanaya se jJAna, darzana aura AtmA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba bahucarcita AgAmI gAthA yaha batAte haiM ki kevalI bhagavAna AtmA ko hI dekhate haiM, lokAloka ko nahIM; hna yadi koI (nizcayanaya se ) aisA kahatA hai to isameM kyA doSa hai| tAtparya yaha hai ki usameM koI doSa nahIM hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) dekhe - jAne svayaM ko para ko nahIM jinakevalI / yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ? || 166 || kevalI bhagavAna AtmasvarUpa ko dekhate haiM, lokAloka ko nahIM; hna yadi koI (nizcayanaya) aisA kahatA hai to usameM kyA doSa hai ? isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhra "yaha zuddhanizcayanaya 'apekSA se para ko dekhane kA khaNDana hai / yadyapi yaha AtmA vyavahAranaya se eka samaya meM tIna kAla saMbaMdhI pudgalAdi dravyoM ke guNa, paryAyoM ko jAnane meM samartha kevalajJAnamAtra svarUpa mahimA kA dhAraka hai; tathApi kevaladarzanarUpa tIsarI A~khavAlA hone para bhI, paramanirapekSapane ke kAraNa pUrNata: antarmukha hone se kevala svarUpa
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 435 kevalasvarUpapratyakSamAtravyApAranirataniraMjananijasahajadarzanena saccidAnaMdamayamAtmAnaM nizcayata: pazyatIti zuddhanizcayanayavivakSayA yaH kopi zuddhAntatattvavedI paramajinayogIzvaro vakti tasya ca na khalu dUSaNaM bhavatIti / ( maMdAkrAMtA ) pazyatyAtmA sahajaparamAtmAnamekaM vizuddhaM svAnta:zuddhyAvasathamahimAdhAramatyantadhIram / svAtmanyuccairavicalatayA sarvadAntarnimagnaM tasminnaiva prakRtimahati vyAvahAraprapaMca: / / 282 / / pratyakSamAtra vyApAra meM lIna niraMjana nija sahajadarzana dvArA saccidAnandamaya AtmA ko vedana karanevAle paramajinayogIzvara zuddha-nizcayanaya se kahate haiM to usameM koI doSa nahIM hai / " isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki yadyapi zuddhanizcayanaya kA ukta kathana pUrNataH satya hai; tathApi kevalI bhagavAna para ko jAnate hI nahIM haiM hna yaha bAta nahIM hai| ve una padArthoM meM tanmaya nahIM hote, unameM apanApana nahIM karate; isakAraNa unake para saMbaMdhI parama satya jJAna ko bhI vyavahAra kahA gayA hai / / 166 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) atyanta avicala aura antarmagna nita gaMbhIra hai| zuddhi kA AvAsa mahimAvaMta jo ati dhIra hai / vyavahAra ke vistAra se hai pAra jo paramAtamA / usa sahaja svAtamarAma ko nita dekhatA yaha AtamA ||282 // jo eka hai, vizuddha hai, nija antazuddhi kA AvAsa hone se mahimAvaMta hai, atyanta dhIra hai aura apane AtmA meM atyanta avicala hone se pUrNata: antarmagna haiM; svabhAva se mahAna usa AtmA meM vyavahAra kA prapaMca (vistAra) hai hI nahIM / isaprakAra isa kalaza meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki zuddhanizcayanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM vyavahAra kA prapaMca nahIM hai, vyavahAranaya ke dvArA nirUpita vistAra nahIM hai, gauNa hai / / 282 / / vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna AtmA ko dekhate - jAnate haiM, para ko nahIM hna nizcayanaya ke isa kathana meM koI doSa nahIM hai| aba isa gAthA meM kevalajJAna kA svarUpa samajhAte haiN|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 niyamasAra muttamamuttaM davvaM ceyaNamiyaraM sagaM ca savvaM c| pecchaMtassa du NANaM paccakkhamaNiMdiyaM hoi / / 167 / / mUrtamamUrtaM dravyaM cetanamitarat svakaM ca sarvaM c| pazyatastu jJAnaM pratyakSamatIndriyaM bhavati / / 167 / / kevalabodhasvarUpAkhyAnametat / SaNNAM dravyANAM madhye mUrtatvaM pudgalasya paMcAnAm amUrtatvam; cetanatvaM jIvasyaivaM paMcAnAmacetanatvam / mUrtAmUrtacetanAcetanasvadravyAdikamazeSaM trikAlaviSayam anavarataM pazyato bhagavataH zrImadarhatparamezvarasya kramakaraNavyavadhAnApoDhaM cAtIndriyaM ca sakalavimalakevalajJAnaM sakalapratyakSaM bhavatIti / tathA coktaM pravacanasAre hra jaM pecchado amuttaM muttesu adidiyaM ca pacchaNNaM / sayalaM sagaM ca idaraM taM NANaM havadi paccakkhaM / / 80 // gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) cetana-acetana mUrta aura amUrta saba jaga jaantaa| vaha jJAna hai pratyakSa ara usako atIndriya jAnanA ||167|| mUrta-amUrta, cetana-acetana dravyoM ko, sva ko, sabhI ko dekhane-jAnanevAloM kA jJAna atIndriya pratyakSa hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha kevalajJAna ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| chaha dravyoM meM pudgala ko mUrtapanA aura zeSa pA~ca dravyoM ko amUrtapanA hai tathA jIva ko cetanapanA aura zeSa pA~ca ko acetanapanA hai| trikAlavartI mUrta-amUrta, cetana-acetana svadravyAdi samasta dravyoM ko nirantara dekhanejAnanevAle bhagavAna zrImad arahaMta paramezvara kA atIndriya sakala vimala kevalajJAna; krama, indriya aura vyavadhAna rahita sakalapratyakSa hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki indriya, krama aura vyavadhAna se rahita kevalajJAna; mUrta-amUrta, cetana-acetana hna sabhI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai; kyoMki vaha jJAna pUrNata: nirmala aura atIndriya hai||167|| isake bAda TIkAkAra munirAja tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra 1.pravacanasAra, gAthA 54
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra tathAhi ( maMdAkrAMtA ) samyagvartI tribhuvanaguru: zAzvatAnantadhAmA lokAlokau svaparamakhilaM cetanAcetanaM ca / tArtIyaM yannayanamaparaM kevalajJAnasaMjJaM tenaivAyaM viditamahimA tIrthanAtho jinendraH / / 283 / / ( harigIta ) mUrta ko amUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko / sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai // 80 // 437 dekhanevAle AtmA kA jo jJAna amUrta ko, mUrta padArthoM meM bhI atIndriya padArthoM ko aura pracchanna padArthoM ko tathA sva aura para hra sabhI ko dekhatA hai, jAnatA hai; vaha jJAna pratyakSa hai / ukta gAthA aura usakI TIkA kA sAra yaha hai ki atIndriya kSAyika kevalajJAna meM svapara aura mUrta-amUrta sabhI padArtha apanI sabhI sthUla sUkSma paryAyoM ke sAtha eka samaya meM jAnane meM Ate haiM ||80|| isake bAda TIkAkAra eka chanda svayaM prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) ananta zAzvatadhAma tribhuvanaguru lokAloka ke / re sva-para cetana-acetana sarvArtha jAne pUrNataH / are kevalajJAna jinakA tIsarA jo netra hai / vidita mahimA usI se ve tIrthanAtha jinendra haiM || 283 || kevalajJAnarUpa tIsare netra se prasiddha mahimA dhAraka trailokyaguru he tIrthanAtha jinendra ! Apa ananta zAzvatadhAma ho aura lokAloka arthAt sva-para samasta cetana-acetana padArthoM ko bhalIbhA~ti jAnate ho / tIrthaMkara bhagavAna jinendradeva kI mahimA ke sUcaka isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki he jinendra bhagavAna Apa tIna loka meM rahanevAle sabhI bhavya AtmAoM ke guru ho, ananta sukha zAzvata dhAma ho aura lokAloka meM rahanevAle sabhI cetana-acetana padArthoM ko bhalIbhA~ti jAnate ho / / 283 / / vigata gAthA meM kevalajJAna ke svarUpa para prakAza DAlA gayA / aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki kevaladarzana ke abhAva meM kevalajJAna saMbhava nahIM hai|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 puvvuttasayaladavvaM NANAguNapajjaeNa saMjuttaM / joya pecchai sammaM parokkhadiTThI have tassa / / 168 / / pUrvoktasakaladravyaM nAnAguNaparyAyeNa saMyuktam / yo na pazyati samyak parokSadRSTirbhavettasya / / 168 / / atra kevaladRSTerabhAvAt sakalajJatvaM na samastItyuktam / pUrvasUtropAttamUrtAdidravyaM samastaguNaparyAyAtmakaM, mUrtasya mUrtaguNA:, acetanasyAcetanaguNAH, amUrtasyAmUrtaguNA:, cetanasya cetanaguNAH, SaDDhAnivRddhirUpAH sUkSmA: paramAgamaprAmANyAdabhyupagamyAH arthaparyAyAH SaNNAM dravyANAM sAdhAraNAH, naranArakAdivyaMjanaparyAyA jIvAnAM paMcasaMsAraprapaMcAnAM, pudgalAnAM sthUlasthUlAdiskandhaparyAyAH, cartuNAM dharmAdInAM zuddhaparyAyAzceti, ebhiH saMyuktaM taddravyajAlaM yaH khalu na pazyati, tasya saMsAriNAmiva parokSadRSTiriti / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra niyamasAra ( harigIta ) vividha guNa paryAya yuta vastu na jAne jIva jo / parokSadRSTi jIva ve jinavara kaheM isa loka meM || 168|| aneka prakAra ke guNoM aura paryAyoM se sahita pUrvokta samasta dravyoM ko jo bhalIbhA~ti nahIM dekhatA; use parokSa darzana kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ aisA kahA hai ki kevaladarzana (pratyakSadarzana) ke abhAva meM sarvajJapanA saMbhava nahIM / pUrvasUtra arthAt 167vIM gAthA meM kahe gaye samasta guNoM aura paryAyoM sahita mUrtAdi dravyoM ko jo nahIM dekhatA; arthAt mUrta dravya ke mUrta guNa, acetana dravya, acetana guNa, amUrta dravya amUrta guNa, cetana dravya ke cetana guNa; chaha prakAra kI hAni - vRddhirUpa sUkSma, paramAgama ke anusAra svIkAra karane yogya artha paryAyeM jo ki sabhI chaha dravyoM meM sAmAnyarUpa se rahatI haiM, pA~ca prakAra kI saMsArI jIvoM kI nara-nArakAdi vyaMjanaparyAyeM; pudgaloM kI sthUla-sthUla Adi skaMdha paryAyeM aura dharmAdi cAra dravyoM kI zuddhaparyAyeM hna ina guNa aura paryAyoM se sahita dravyasamUha ko jo nahIM dekhatA; vaha bhale hI sarvajJatA ke abhimAna se dagdha ho; tathApi use saMsAriyoM ke samAna parokSa dRSTi hI hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki kevaladarzana ke binA kevalajJAna nahIM hotA / kevaladarzana aura kevalajJAna hI kramazaH pratyakSadarzana aura pratyakSajJAna haiN| cakSudarzana Adi anyadarzana aura matijJAna Adi anya jJAna parokSa darzana-jJAna haiM / / 168 / /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 439 (vasaMtatilakA) yo naiva pazyati jagattrayamekadaiva kAlatrayaM ca tarasA skljnymaanii| pratyakSadRSTiratulA na hi tasya nityaM sarvajJatA kathamihAsya jaDAtmana: syAt / / 284 / / loyAloyaM jANai appANaM Neva kevalI bhgvN| jai koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoi / / 169 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta) 'maiM svayaM sarvajJa hU~ ha isa mAnyatA se grasta jo| para nahIM dekhe jagatatraya trikAla ko ika samaya meM / / pratyakSadarzana hai nahIM jJAnAbhimAnI jIva ko| usa jar3Atmana ko jagata meM sarvajJatA ho kisataraha? ||284|| sarvajJatA ke abhimAnavAlA jo jIva eka hI samaya tIna loka aura tIna kAla ko nahIM dekhatA; use kabhI bhI atula pratyakSa darzana nahIM hotA; usa jar3a AtmA ko sarvajJatA kisaprakAra hogI? tAtparya yaha hai ki vaha sarvajJa nahIM ho sktaa| ___ isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki jo vyakti svayaM ko sarvajJa mAnatA hai ha aisA sarvajJAbhimAnI jIva jaba eka hI samaya tIna loka aura tIna kAla ko nahIM dekhatA, nahIM jAnatA; to vaha sarvajJa kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki vaha sarvajJa nahIM ho sakatA; kyoMki sarvajJa kahate hI use haiM; jo loka ke sabhI dravyoM, unake sabhI guNoM aura unakI sabhI paryAyoM ko binA kisI ke sahayoga dekhe-jAne ||284|| vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki kevaladarzana ke binA kevalajJAna saMbhava nahIM hai aura aba isa gAthA meM vyavahAranaya saMbaMdhI kathana ko nirdoSa batA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) saba vizva dekheM kevalI nija AtmA dekheM nhiiN| yadi kahe koI isataraha usameM kaho hai doSa kyA ?||169||
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 niyamasAra lokAlokau jAnAtyAtmAnaM naiva kevalI bhagavAn / yadi ko'pi bhaNati evaM tasya ca kiM dUSaNaM bhavati / / 169 / / vyavahAranayaprAdurbhAvakathanamidam / sakalavimalakevalajJAnatritayalocano bhagavAn apunarbhavakamanIyakAminIjIviteza: SaDdravyasaMkIrNalokatrayaM zuddhAkAzamAtrAlokaM ca jAnAti, parAzrito vyavahAra iti mAnAt vyavahAreNa vyavahArapradhAnatvAt, niruparAgazuddhAtmasvarUpaM naiva jAnAti, yadi vyavahAranayavivakSayA kopi jinanAthatattvavicAralabdha: (dakSaH) kadAcidevaM vakti cet, tasya na khalu dUSaNamiti / vyavahAranaya se kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM hna yadi koI aisA kahe to use kyA doSa hai ? tAtparya yaha hai ki usake ukta kathana meM koI doSa nahIM hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha vyavahAranaya ke prAdurbhAva kA kathana hai / 'vyavahAranaya parAzrita hai' hra aise zAstra ke abhiprAya ke kAraNa vyavahAranaya se, vyavahAranaya kI pradhAnatA se; sakalavimala kevalajJAna hai tIsarA netra jinakA aura apunarbhavarUpI kamanIya mukti kAminI ke jIviteza ( prANanAtha ) sarvajJa bhagavAna, chaha dravyoM se vyApta tIna loka ko aura zuddha AkAzamAtra Aloka ko jAnate haiM aura nirvikAra zuddha AtmasvarUpa ko nahIM jAnate hra aisA yadi vyavahAranaya kI vivakSA se koI jinendra bhagavAna kathita tattva meM dakSa jIva kadAcit kahe to use vastuta: use koI doSa nahIM hai / " 166vIM gAthA meM yaha kahA thA ki kevalI bhagavAna nizcayanaya se AtmA ko jAnate haiM, para ko nahIM hna yadi koI vyakti nizcayanaya kI mukhyatA se aisA kathana karatA hai to usameM koI doSa nahIM hai / aba isa gAthA meM ThIka usase viruddha kahA jA rahA hai ki yadi koI vyakti vyavahAra naya kI mukhyatA se yaha kahatA hai ki vyavahAranaya se kevalI bhagavAna mAtra para ko jAnate haiM, lokAloka ko jAnate haiM, AtmA ko nahIM to unakA yaha kathana bhI pUrNata: nirdoSa hai| yadyapi nizcaya aura vyavahAranaya kI mukhyatA se kiye donoM kathana apanI-apanI dRSTi se pUrNataH satya haiM; tathApi pramANa kI dRSTi se kevalI bhagavAna sva aura para donoM ko eka sAtha eka samaya meM dekhate-jAnate haiM hna yaha kathana pUrNataH satya hai / jainadarzana kI kathanapaddhati nahIM jAnane se ukta kathanoM meM ajJAnIjanoM ko virodha bhAsita hotA hai; para syAdvAda zailI ke vizeSajJoM isameM koI virodha bhAsita nahIM hotA / / 169 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva ' tathA svAmI samantabhadra dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra tathA coktaM zrIsamantabhadrasvAmibhi: hra tathA hi ( aparavaktra ) sthitijanananirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagatpratikSaNam / iti jina sakalajJalAMchanaM vacanamidaM vadatAMvarasya te / / 81 / / 1 (vasaMtatilakA) jAnAti lokamakhilaM khalu tIrthanAthaH svAtmAnamekamanaghaM nijasaukhyaniSTham / no vetti so'yamiti taM vyavahAramArgAd vaktIti ko'pi munipo na ca tasya doSa: / / 285 / / ( harigIta ) utpAdavyayadhruvayuta jagata yaha vacana he vadatAmbaraH / sarvajJatA kA cihna hai he sarvadarzi jinezvaraH // 81 // he vaktAoM meM sarvazreSTha munisuvratanAtha bhagavAna ! 'jaMgama aura sthAvara yaha carAcara jagata pratikSaNa utpAdavyayadhrauvyalakSaNavAlA hai' hra aisA yaha ApakA vacana ApakI sarvajJatA kA cihna hai| 441 AcArya samantabhadra ke ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki yaha sampUrNa jagata utpAdavyaya-dhrauvya lakSaNavAlA hai hna ApakA yaha kathana ApakI sarvajJatA kA cihna hai; kyoMki sarvajJa ke alAvA koI bhI DaMke kI coTa yaha bAta nahIM kaha sktaa| sarvajJa bhagavAna ke pratyakSa jJAna meM vastu kA aisA svarUpa AtA hai / kSayopazama jJAnavAle to ise sarvajJa ke vacanoM ke anusAra likhita Agama aura anumAna se hI yaha jAnate haiM / Agama aura anumAna pramANa parokSajJAna haiM / / 81 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) re kevalI bhagavAna jAne pUrNa loka- aloka ko / para anagha nijasukhalIna svAtama ko nahIM ve jAnate // yadi koI munivara yoM kahe vyavahAra se isa loka meM / unheM koI doSa na bolo unheM kyA doSa hai || 285 // 1. bRhatsvayaMbhUstotra : bhagavAna munisuvratanAtha kI stuti, chanda 114
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 niyamasAra NANaM jIvasarUvaM tamhA jANei appagaM appaa| appANaMNa vi jANadi appAdo hodi vidirittaM / / 170 / / jJAnaM jIvasvarUpaM tasmAjjAnAtyAtmakaM aatmaa| AtmAnaM nApi jAnAtyAtmano bhavati vyatiriktam / / 170 / / atra jJAnasvarUpo jIva iti vitarkeNoktaH / iha hi jJAnaM tAvajjIvasvarUpaM bhavati, tato hetorakhaNDAdvaitasvabhAvanirataM niratizayaparamabhAvanAsanAthaM muktisundarInAthaM bahirvyAvRttakautUhalaM nijaparamAtmAnaM jAnAti kazcidAtmA bhavyajIva iti ayaM khalu svbhaavvaadH| asya viparIto vitarkaHsakhalu vibhAvavAdaH prAthamikaziSyAbhiprAyaH / kathamiti cet, pUrvoktasvarUpamAtmAnaM 'tIrthaMkara bhagavAna sarvajJadeva nizcayanaya se sampUrNa loka ko jAnate haiM aura ve puNyapApa se rahita anagha, nijasukha meM lIna eka apanI AtmA ko nahIM jAnate' ha aisA koI munirAja vyavahAramArga se kahe to usameM unakA koI doSa nahIM hai| ukta chanda meM usI bAta ko duharAyA gayA hai; jo gAthA aura usakI TIkA meM kahI gaI hai| ata: ukta chanda meM pratipAdita parama tattva ke saMdarbha meM yahA~ kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai / / 285 / / vigata gAthA meM kevalI bhagavAna ke saMdarbha meM vyavahAranaya ke kathana ko prastuta kiyA gayA thaa| aba isa gAthA meM 'jIva jJAnasvarUpa hai' yaha siddha karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jJAna jIvasvarUpa isase jAnatA hai jIva ko| jIva se ho bhinna vaha yadi nahIM jAne jIva ko / / 170|| jIva kA svarUpa jJAna hai, isalie AtmA AtmA ko jAnatA hai| yadi jJAna AtmA ko nahIM jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogaa| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "isa gAthA meM 'jIva jJAnasvarUpa hai' hna isa bAta ko tarka kI kasauTI para kasakara siddha kiyA gayA hai| prathama to jJAna AtmA kA svarUpa hai; isakAraNa jo akhaNDa-advaita svabhAva meM lIna hai, niratizaya parama bhAvanA se sanAtha hai, mukti sundarI kA nAtha hai aura bAhya meM jisane kautUhala kA abhAva kiyA hai; aise nija paramAtmA ko koI bhavya AtmA jAnatA hai / vastuta: yaha svabhAvavAda hai| isake viparIta vicAra (vitarka) vibhAvavAda hai, yaha prAthamika ziSya kA abhiprAya hai|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 443 khalu na jAnAtyAtmA, svarUpAvasthita: saMtiSThati / yathoSThasvarUpasyAgne: svarUpamagniH kiM jAnAti, tathaiva jJAnajJeyavikalpAbhAvAt so'yamAtmAtmani tiSThati / haho prAthamikaziSya agni vadayamAtmA kimacetanaH / kiMbahunA / tamAtmAnaM jJAnaM na jAnAti ced devadattarahitaparazuvat idaM hi nArthakriyAkAri, ata eva AtmanaH sakAzAd vyatiriktaM bhavati / tanna khalu sammataM svbhaavvaadinaamiti| yadi koI kahe ki yaha viparIta vicAra (vitarka) kisaprakAra hai ? to kahate haiM ki vaha isaprakAra hai hna pUrvokta jJAnasvarUpa AtmA ko AtmA vastuta: jAnatA nahIM hai, AtmA to mAtra svarUpa meM hI avasthita rahatA hai| jisaprakAra uSNatA svarUpa meM sthita agni ko kyA agni jAnatI hai? nahIM jaantii| usIprakAra jJAna-jJeya saMbaMdhI vikalpa ke abhAva ke kAraNa yaha AtmA to mAtra AtmA meM sthita rahatA hai, AtmA ko jAnatA nahIM hai| ziSya ke ukta prazna kA uttara dete hae AcAryadeva kahate haiM ki he prAthamika ziSya ! kyA yaha AtmA agni ke samAna acetana hai? adhika kyA kaheM ? yadi usa AtmA ko jJAna nahIM jAne to vaha jJAna, devadatta rahita kulhAr3I kI bhA~ti arthakriyAkArI siddha nahIM hogA; isalie vaha jJAna, AtmA se bhinna siddha hogaa| yaha bAta arthAt jJAna aura AtmA kI sarvathA bhinnatA svabhAvavAdiyoM ko iSTa (sammata) nahIM hai| ata: yahI satya hai ki jJAna AtmA ko jAnatA hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yakti ke AdhAra se yaha siddha kiyA gayA hai ki AtmA jJAnasvabhAvI hai; ata: vaha svayaM ko jAnatA hai| prAthamika ziSya kA kahanA yaha hai ki jisa prakAra agni apane uSNatArUpa svabhAva meM avasthita to rahatI hai, para svayaM ko jAnatI nahIM hai; usIprakAra yaha AtmA bhI apane jJAnasvabhAva meM avasthita to rahatA hai, para svayaM ko jAnatA hai| ziSya ko samajhAte hue AcAryadeva kahate haiM ki are bhAI ! AtmA agni ke samAna acetana nahIM hai, AtmA to cetana padArtha hai| ata: yaha agni kA udAharaNa ghaTita nahIM hotaa| yahA~ to kahate haiM ki jisaprakAra kulhAr3I rahita devadatta lakar3I ko kATane meM samartha nahIM hotA; kyoMki vaha kulhAr3I se bhinna hai; usIprakAra svayaM ko jAnane meM asamartha AtmA bhI jJAna se bhinna siddha hogaa| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jJAna aura AtmA kI sarvathA bhinnatA syAdvAdA jAnayo ko svIkRta nahIM hai| ata: yahI satya hai ki svabhAva meM avasthita AtmA AtmA ko jAnatA hai, jJAna AtmA ko jAnatA hai / / 170 / / 1. prayojanabhUta kriyA karane meM samartha
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 tathA coktaM zrI guNabhadrasvAmibhi: hra tathA hi hra ( anuSTubh ) jJAnasvabhAva: syAdAtmA svabhAvAvAptiracyuti: / tasmAdacyutimAkAMkSan bhAvayejjJAnabhAvanAm / / 82 / / 1 ( maMdAkrAMtA ) jJAnaM tAvadbhavati sutarAM zuddhajIvasvarUpaM svAtmAtmAnaM niyatamadhunA tena jAnAti caikam / tacca jJAnaM sphuTitasahajAvasthayAtmAnamArAt no jAnAti sphuTamavicalAdbhinnamAtmasvarUpAt / / 286 / / niyamasAra isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA guNabhadrasvAmI dvArA bhI kahA gayA hai' hra aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (dohA) jJAnasvabhAvI AtamA svabhAvaprApti hai iSTa | ataH mumukSu jIva ko jJAnabhAvanA iSTa || 82 // AtmA jJAnasvabhAvI hai / svabhAva kI prApti acyuti (avinAzI dazA ) hai / ata: acyuti ko cAhanevAle jIva ko jJAna kI bhAvanA bhAnI caahie| ukta chanda kA bhAva yaha hai ki jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA ko svabhAva kI prApti, acyuti arthAt avinAzI dazA hai| ukta avinAzI dazA kI prApti karane kI bhAvanA rakhanevAloM kA yaha parama karttavya hai ki ve sadA svabhAva kI prApti kI bhAvanA rakheM / / 82 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda svayaM likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( rolA ) zuddhajIva to ekamAtra hai jJAnasvarUpI / ataH AtamA nizcita jAne nija Atama ko // yadi sAdhaka na jAne svAtama ko pratyakSa to / jJAna siddha ho bhinna nijAtama se he bhagavan // 286 // jJAna to zuddhajIva kA svarUpa hI hai| ata: hamArA AtmA bhI abhI sAdhaka dazA meM eka 1. AtmAnuzAsana, chanda 174
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra tathA coktam hna NANaM avvidirittaM jIvAdo teNa appagaM munni| jadi appagaMNa jANai bhiNNaM taM hodi jiivaado||83|| appANaM viNuNANaMNANaM viNu appago Na sNdeho| tamhA saparapayAsaM NANaM taha daMsaNaM hodi / / 171 / / apane AtmA ko avazya jAnatA hai| yadi yaha jJAna prakaTa huI sahaja dazA dvArA pratyakSa rUpa se AtmA ko na jAne to vaha jJAna avicala AtmasvarUpa se bhinna hI siddha hogaa| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAna zuddha jIva kA svarUpa hai| ata: yaha AtmA sAdhakadazA meM svayaM ko avazya jAnatA hai| yadi yaha jJAna AtmA ko na jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogA / / 286 / / ___ isake bAda TIkAkAra munirAja 'tathA kahA bhI hai' hna aisA likhakara eka gAthA uddhRta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (dohA) jJAna abhina hai Atma se ata: jAne nija Atma | bhinna siddha ho vaha yadi na jAne nija Atma ||83|| jJAna jIva se abhinna hai; isalie AtmA ko jAnatA hai| yadi jJAna AtmA ko na jAne to vaha AtmA se bhinna siddha hogaa| isa gAthA meM bhI mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jJAna jIva se abhinna hai; isalie vaha apane ko jAnatA hai| yadi vaha jJAna AtmA ko na jAne to vaha jJAna AtmA se bhinna siddha hogA ||8|| vigata gAthA meM jJAna ko jIva kA svarUpa batAyA gayA hai aura aba isa gAthA meM AtmA aura jJAna ko abheda batAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) AtmA hai jJAna evaM jJAna Atama jaaniye| saMdeha na basa isalienijaparaprakAzaka jJAna dRga ||171|| AtmA ko jJAna jAno aura jJAna AtmA hai aisA jaano| isameM saMdeha nahIM hai| isalie jJAna tathA darzana svaparaprakAzaka haiN| 1. gAthA kahA~ kI hai, isakA ullekha nahIM hai|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 AtmAnaM viddhi jJAnaM jJAnaM viddhyAtmako na saMdehaH / tasmAtsvaparaprakAzaM jJAnaM tathA darzanaM bhavati / / 171 / / niyamasAra guNaguNino: bhedAbhAvasvarUpAkhyAnametat / sakalaparadravyaparAGgamukhamAtmAnaM svasvarUpaparicchittisamarthasahajajJAnasvarUpamiti he ziSya tvaM viddhi jAnIhi tathA vijJAmAtmeti jAnIhi / tattvaM svaparaprakAzaM jJAnadarzanadvitayamityatra saMdeho nAsti / (anuSTubh ) AtmAnaM jJAnadRgrUpaM viddhi dRgjJAnamAtmakaM / svaM paraM ceti yattattvamAtmA dyotayati sphuTam / / 287 / / jANato passaMto IhApuvvaM Na hoi kevaliNo / kevaliNANI tamhA teNa du so'baMdhago bhaNido / / 172 / / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "sampUrNa paradravyoM se parAGgamukha, svasvarUpa jAnane meM samartha, sahaja jJAnasvarUpa AtmA ko he ziSya ! tuma jAno aura yaha bhI jAno ki AtmA vijJAnasvarUpa hai| jJAna aura darzana hra donoM svaprakAzaka haiM / tattva aisA hI hai, isameM saMdeha nahIM hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna, darzana aura AtmA tInoM sva-paraprakAzaka haiN| tInoM abheda-akhaMDa hI haiN| isameM raMcamAtra bhI saMdeha nahIM hai / / 171 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( soraThA ) Atama darzana - jJAna darza-jJAna hai AtamA / yaha siddhAnta mahAna svaparaprakAze AtamA // 287 // AtmA ko jJAna - darzanarUpa aura jJAna-darzana ko AtmArUpa jAno / sva aura para hra aise tattvoM ko arthAt samasta padArthoM ko AtmA spaSTarUpa se prakAzita karatA hai / isa chanda meM mAtra itanA hI kahA hai ki AtmA ko jJAna-darzanarUpa aura jJAna - darzana ko AtmArUpa jAno / tAtparya yaha hai ki AtmA tathA jJAna aura darzana hna saba eka hI haiN| sabhI svaparapadArthoM ko yaha AtmA bhalIbhA~ti prakAzita karatA hai / / 287 // vigata gAthA meM jJAna aura AtmA meM abheda batAyA thA aura aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki sarvajJa - vItarAgI bhagavAna ke icchA kA abhAva hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihna
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 zuddhopayoga adhikAra jAnan pazyannIhApUrvaM na bhavati kevlinH| kevalajJAnI tasmAt tena tu so'bandhako bhaNatiH / / 172 / / sarvajJavItarAgasya vAMchAbhAvatvamatroktam / bhagavAnarhatparameSThI sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAnAdizuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt vizramazrAntaM jAnannapi pazyannapi vA mana:pravRtterabhAvAdIhApUrvakaM vartanaM na bhavati tasya kevalina: paramabhaTTArakasya, tasmAt sa bhagavAn kevalajJAnIti prasiddhaH, punastena kAraNena sa bhagavAna abandhaka iti / (harigIta ) jAnate ara dekhate icchA sahita vartana nhiiN| basa isalie haiM abaMdhaka ara kevalI bhagavAna ve||172|| jAnate aura dekhate hue bhI kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vartana nahIM hotA; isalie unheM kevalajJAnI kahA hai aura isIlie unheM abaMdha kahA gayA hai|| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ke icchA kA abhAva hotA hai hna yaha kahA gayA hai| bhagavAna arahaMta parameSThI sAdi-ananta, amUrta, atIndriya svabhAva vAle, zuddhasadbhUta vyavahAranaya se kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke AdhArabhUta hone ke kAraNa vizva ko nirantara jAnate hue bhI aura dekhate hue bhI, una parama bhaTTAraka kevalI bhagavAna ko manapravRtti kA abhAva hone se icchApUrvaka vartana nahIM hotA, isalie ve bhagavAna kevalajJAnIrUpa se prasiddha haiM aura usa kAraNa se ve bhagavAna abandhaka haiN|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi kevalI bhagavAna zuddhasadbhUta vyavahAranaya se arthAt anupacarita sadbhUta vyavahAranaya se sampUrNa jagata ko dekhate-jAnate haiM; tathApi unake mana kI pravRtti kA abhAva hone se, bhAva mana ke abhAva hone se icchA kA abhAva hotA hai, icchApUrvaka vartana nahIM hotA hai; yahI kAraNa hai ki sarvajJarUpa prasiddha una kevalI bhagavAna ko baMdha nahIM hotaa| icchA ke abhAva meM bhI unake dvArA jo yoga kA pravartana hotA hai, usake kAraNa honevAle Asrava aura eka samaya kA pradeza baMdha hotA hai; moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa usa baMdha meM sthiti aura anubhAga nahIM par3ane se eka samaya meM hI usakI nirjarA ho jAtI hai; isalie ve abaMdhaka hI haiM / / 172 / / isake bAda TIkAkAra munirAja tathA pravacanasAra meM bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka gAthA prastuta karate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 niyamasAra tathA coktaM zrIpravacanasAre hna Na vi pariNamadiNa geNhadi uppajadiNe jANaNNavi te AdA abaMdhago teNa paNNatto / / 84 / / ' tathA hi hna (maMdAkrAMtA) jAnan sarvaM bhuvanabhavanAbhyantarasthaM padArthaM pazyan tadvat sahajamahimA devadevo jineshH| mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti nityaM jJAnajyotirhatamalakaliH sarvalokaikasAkSI / / 288 / / ( harigIta ) sarvArtha jAne jIva para unarUpana pariNamita ho| basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho||84|| kevalajJAnI AtmA padArthoM ko jAnatA huA bhI unarUpa pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna bhI nahIM hotA; isalie use abaMdhaka kahA hai| isa gAthA meM yahI bAta kahI gaI hai ki sarvajJa bhagavAna sabako jAnate hue bhI jAnane meM Ate hue padArthoMrUpa pariNamita nahIM hote, unheM grahaNa nahIM karate aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna nahIM hote; isalie unheM ananta saMsAra baDhAnevAlA baMdha bhI nahIM hotA ||84|| isake bAda TIkAkAra manirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathAhi likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra / (harigIta ) sahaja mahimAvaMta jinavara loka rUpI bhavana meN| thita sarva arthoM ko are re dekhate ara jaante|| nirmohatA se sabhI ko nita grahaNa karate haiM nhiiN| kalimala rahita sadjJAna se ve loka ke sAkSI rahe / / 288|| sahaja mahimAvaMta devAdhideva jinendradeva lokarUpI bhavana meM sthita sabhI padArthoM ko jAnate-dekhate hae bhI, moha ke abhAva ke kAraNa kisI bhI padArtha ko kabhI bhI grahaNa nahIM karate; parantu jJAnajyoti dvArA malarUpa kleza ke nAzaka ve jinendradeva sampUrNa loka ke ekamAtra sAkSI haiM, kevala jJAtA-dRSTA haiN| 1. pravacanasAra, gAthA 52
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 449 pariNAmapuvvavayaNaM jIvassa ya baMdhakAraNaM hoI / pariNAmarahiyavayaNaM tamhA NANissa Na hi baMdho / / 173 / / IhApuvvaM vayaNaM jIvassa ya baMdhakAraNaM hoi / IhArahiyaM vayaNaM tamhA NANissa Na hi baMdho / / 1974 / / pariNAmapUrvavacanaM jIvasya ca baMdhakAraNaM bhavati / pariNAmarahitavacanaM tasmAjjJAnino na hi baMdha: / / 173 / / IhApUrvaM vacanaM jIvassa ca baMdhakAraNaM bhavati / IhArahitaM vacanaM tasmAjjJAnino na hi baMdha: / / 174 / / iha hi jJAnino baMdhAbhAvasvarUpamuktam / samyagjJAnI jIvaH kvacit kadAcidapi svabuddhi isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki sarvajJa- vItarAgI jinadeva jagata ke sabhI padArthoM ko dekhate - jAnate haiM; phira bhI moha ke abhAva meM kisI bhI parapadArtha ko grahaNa nahIM krte| ve to jagata ke ekamAtra sAkSI haiM, sahaja jJAtA dRSTA hI haiM // 288 // vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna ke icchA kA abhAva hai aura aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki icchA kA abhAva hone se unheM baMdha nahIM hotaa| gAthAoM kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) baMdha kAraNa jIva ke pariNAmapUrvaka vacana haiM / pariNAma virahita vacana kevalijJAniyoM ko baMdha na || 173 // hApUrvaka vacana hI hoM baMdhakAraNa jIva ko / hA rahita haiM vacana kevalijJAniyoM ko baMdha na || 174 | | pariNAmapUrvaka honevAle vacana jIva ke baMdha ke kAraNa haiM / kevalajJAnI ke pariNAma rahita vacana hotA hai; isalie unheM vastuta: baMdha nahIM hotA / icchApUrvaka vacana jIva ke baMdha ke kAraNa haiM / kevalajJAnI ko icchA rahita vacana hone se unheM vastuta: baMdha nahIM hai / ye donoM gAthAyeM lagabhaga eka samAna hI haiN| inameM paraspara mAtra itanA hI antara hai ki prathama gAthA meM prApta pariNAmapUrvaka vacana ke sthAna para dUsarI gAthA meM IhApUrvaka vacana kara diyA gayA hai| bhAva donoM kA samAna hI hai / ina gAthAoM ke bhAva ko TIkAkAra munirAja isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ vastuta: kevalajJAnI ko baMdha nahIM hotA hra yaha kahA gayA hai / samyagjJAnI arthAt
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 niyamasAra pUrvakaM vacanaM na vakti svamana:pariNAmapUrvakamiti yAvat / kuta:? amanaskA: kevalina: iti vacanAt / ata: kAraNAjjIvasya mana:pariNatipUrvakaM vacanaM baMdhakAraNamityarthaH, mana:pariNAmapUrvakaM vacanaM kevalino na bhavati, IhApUrvaM vacanameva sAbhilASAtmakajIvasya baMdhakAraNaM bhavati, kevalimukhAraviMdavinirgato divyadhvaniranIhAtmakaH samastajanahRdayAhlAdakAraNaM; tataH samyarajJAnino baMdhAbhAva iti / (maMdAkrAMtA) IhApUrvaM vacanaracanArUpamatrAsti naiva tasmAdeSa: prakaTamahimA vizvalokaikabhartA / asmin baMdha:kathamiva bhavedravyabhAvAtmako'yaM mohAbhAvAnna khalu nikhilaM rAgaroSAdijAlam / / 289 / / kevalajJAnI jIva kabhI bhI svabuddhipUrvaka arthAt svamanapariNAmapUrvaka vacana nahIM bolate; kyoMki kevalI bhagavAna amanaska (mana rahita) hote haiM hna aisA zAstra kA vacana hai| isalie aisA samajhanA cAhie ki jIvoM ke manapariNatipUrvaka honevAle vacana baMdha kA kAraNa hote haiM hna aisA artha hai / kevalI bhagavAna ke manapariNatipUrvaka vacana nahIM hote| isIprakAra icchA sahita jIva ko icchApUrvaka honevAle vacana bhI baMdha ke kAraNa hote haiN| samasta loga hRdayakamala ke AhlAda ke kAraNabhUta, kevalI bhagavAna ke mukhArabinda se nikalI huI divyadhvani to icchA rahita hai; ata: kevalajJAnI ko baMdha nahIM hotaa|" ina donoM gAthAoM aura unakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki pariNAmapUrvaka aura icchApUrvaka vacana baMdha ke kAraNa hote haiN| kevalajJAnI kI divyadhvani pariNAma rahita aura icchA rahita hone ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotA / / 173-174 / / ina gAthAoM kI TIkA likhane ke uparAnta TIkAkAra munirAja tIna chanda likhate haiM, jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta ) IhApUrvaka vacanaracanArUpa na basa islie| prakaTa mahimAvaMta jina saba loka ke bharatAra haiN| nirmohatA se unheM pUraNa rAga-dveSAbhAva hai| dravya evaM bhAvamaya kucha baMdha hogA kisa taraha? ||289|| kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vacanoM kA abhAva hone se ve pragaTa mahimAvaMta haiM, samasta loka ke ekamAtra nAtha haiN| moha ke abhAva ke kAraNa samasta rAga-dveSa ke jAla kA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 451 (maMdAkrAMtA) eko devastribhuvanagurunaSTakarmASTakArdha sadbodhasthaM bhuvanamakhilaM tadgataM vastujAlam / ArAtIye bhagavati jine naiva baMdho na mokSaH tasmin kAcinna bhavati punarmUrcchanA cetanA ca / / 290 / / na hyetasmin bhagavati jine dharmakarmaprapaMco rAgAbhAvAchadatulamahimA rAjate vItarAgaH / eSaH zrImAna svasukhanirataH siddhisImantinIzo jJAnajyotizchuritabhuvanAbhogabhAgaH samantAt / / 291 / / abhAva hone se unheM dravyabaMdha aura bhAvabaMdha kaise ho sakate haiM? tAtparya yaha hai ki na to moharAga-dveSarUpa bhAvabaMdha hotA hai aura na jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM kA baMdha hotA hai| ukta chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki prakaTa mahimAvaMta, samasta loka ke ekamAtra nAtha kevalI bhagavAna ke icchApUrvaka vacanoM kA abhAva hai| moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa una kevalI bhagavAna ko na to dravyabaMdha hotA hai aura na bhAvabaMdha hotA hai / / 289 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) are jinake jJAna meM saba artha hoM trayaloka ke| trayalokaguru catukarmanAzaka deva haiM trylokke| na baMdha hai na mokSa hai na mUrchA na cetanA / ve nitya nija sAmAnya meM hI pUrNata: lavalIna haiN||290|| jinhoMne cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kiyA hai, jo tIna loka ke guru haiM, samasta loka aura usameM sthita padArtha samUha jinake jJAna meM sthita haiM; ve jinendra bhagavAna eka hI deva haiM, anya koI nhiiN| unheM na baMdha hai, na mokSa hai, unameM na to koI mUrchA hai, na cetanA; kyoMki unake dravya sAmAnya kA Azraya hai| ukta chanda meM yaha kahA gayA hai ki ghAtikarma ke nAzaka, samasta padArthoM ke jJAyaka, tIna loka ke guru he jinendra bhagavAna ! Apa hI ekamAtra deva haiN| aise deva ko na to baMdha hai, na mokSa hai; unameM na koI mUrchA hai aura na cetanA hai; kyoMki unake to dravyasAmAnya kA hI Azraya hai||290|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 niyamasAra ThANaNisejjavihArA IhApuvvaM Na hoi kevaliNo / tamhA Na hoi baMdho sAkkhaTuM mohaNIyassa / / 175 / / sthAnaniSaNNavihArA IhApUrvaM na bhavanti kevalinaH / tasmAnna bhavati baMdha: sAkSArthaM mohanIyasya / / 175 / / kevalibhaTTArakasyAmanaskatvapradyotanametat / bhagavataH paramArhantyalakSmIvirAjamAnasya ( harigIta ) dharma evaM karma kA parapaMca na jinadeva meM / re rAgadveSAbhAva se ve atula mahimAvaMta haiM / vItarAgI zobhate zrImAn nija surakha lIna I muktiramaNI kaMta jJAnajyoti se haiM chA gaye / / 299 / / jinendra bhagavAna meM dharma aura karma kA prapaMca nahIM hai / tAtparya yaha hai ki unameM sAdhaka dazA meM honevAle zuddhi - azuddhi ke bheda-prabheda nahIM hai| rAga ke abhAva ke kAraNa ve jinendra bhagavAna atula mahimAvaMta haiM aura vItarAgabhAvarUpa se virAjate haiN| ve zrImAn zobhAvAna bhagavAna nijasukha meM lIna haiM, muktiramaNI ke nAtha haiM aura jJAnajyoti dvArA loka ke vistAra meM cAroM ora se pUrNata: chA gaye haiM / isaprakAra isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki vItarAgI - sarvajJa jinendra bhagavAna meM na to karma kA prapaMca hai aura na dharma kA vistAra hai; kyoMki zuddhi aura azuddhi ke bhedarUpa dharma aura karma kA vistAra to nicalI bhUmikA meM hotA hai / atula mahimA ke dhAraka jinendra deva rAgabhAva ke abhAva ke kAraNa vItarAgabhAvarUpa se virAjate haiN| ve vItarAgI bhagavAna nijasukha meM lIna haiM aura mukti ramaNI ke nAtha haiM / / 291 || vigata gAthAoM meM jJAnI ko baMdha nahIM hotA hna yaha batAyA hai aura aba isa gAthA meM kevalI bhagavAna ke bhAvamana nahIM hotA hna yaha batalAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) khar3e rahanA baiThanA calanA na IhApUrvaka / baMdhana nahIM a mohavaza saMsArI baMdhana meM par3e / / 175 / / kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, baiThanA aura vihAra karanA icchApUrvaka nahIM hote; isalie unheM baMdha nahIM hotA / mohanIyavaza saMsArI jIva ko sAkSArtha (indriya viSaya sahita) hone se baMdha hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna 6 'bhaTTAraka kevalI bhagavAna ke bhAvamana nahIM hotA hna yahA~ yaha batAyA jA rahA hai / arahaMta
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 zuddhopayoga adhikAra kevalina: paramavItarAgasarvajJasya IhApUrvakaM na kimapi vartanam; ata: sa bhagavAn na cehate manaHpravRtterabhAvAt; amanaskA: kevalina: iti vacanAdvA na tiSThati nopavizati na cehApUrva zrIvihArAdikaM karoti / tatastasya tIrthakaraparama-devasya dravyabhAvAtmakacaturvidhabaMdhona bhavati / saca baMdhaH punaH kimarthaM jAta: kasya saMbaMdhazca? mohanIyakarmavilAsavijRmbhitaH, akSArthamindriyArthaM tena saha yaH vartata iti sAkSArthaM mohanIyasya vazagatAnAMsAkSArthaprayojanAnAMsaMsAriNAmeva baMdha iti / tathA coktaM zrI pravacanasAre hna ThANaNisejavihArA dhammuvadesoya Niyadayo tesiN| arahaMtANaM kAle mAyAcAro pavva itthINaM / / 85 / / ' bhagavAna ke yogya paramalakSmI se virAjamAna parama vItarAga sarvajJadeva kevalI bhagavAna kA kucha bhI vartana icchApUrvaka nahIM hotaa| manapravRtti ke abhAva hone se ve kucha bhI nahIM caahte| athavA ve icchA pUrvaka khar3e nahIM rahate, baiThate bhI nahIM haiM aura na icchApUrvaka vihAra hI karate haiM; kyoMki 'amanaskA: kevalina: hna kevalI bhagavAna manarahita hote haiM ye zAstra kA vacana hai| isalie una tIrthaMkara paramadeva ko dravya-bhAvarUpa cAra prakAra kA baMdha nahIM hotaa| vaha cAra prakAra kA baMdha kyoM hotA hai, kise hotA hai ? mohanIya karma ke vilAsa se vaha baMdha hotA hai tathA indriyoM se sahita saMsArI jIvoM ko mohanIya ke vaza indriyaviSayarUpa prayojana se vaha baMdha hotA hai|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke vihArAdi icchApUrvaka nahIM hote; ata: unako baMdha bhI nahIM hotaa| prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga hna ye cAra prakAra ke baMdha mohanIya karma ke udaya se honevAle moha-rAga-dveSa ke kAraNa saMsArI jIvoM ko hote haiN||175|| isake bAda TIkAkAra munirAja pravacanasAra meM kahA gayA hai' hna aisA kahakara eka gAthA prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (harigIta) yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arahaMta ke||85|| una arahaMta bhagavaMtoM ke usa samaya khar3e rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza karanA Adi kriyAyeM striyoM ke mAyAcAra kI bhAMti svAbhAvika hI haiM, prayatna binA hI hotI haiN| 1. pravacanasAra, gAthA 44
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 niyamasAra (zArdUlavikrIDita) devendrAsana-kaMpakAraNa-mahatkaivalyabodhodaye muktizrIlalanAmukhAmbujarave: sddhrmrkssaamnneH| sarvaM vartanamasti cenna ca manaH sarvaM purANasya tat so'yaM nanvapariprameyamahimA pApATavIpAvakaH / / 292 / / Aussa khayeNa puNo NiNNAso hoi sesapayaDINaM / pacchA pAvai sigdhaM loyaggaM samayametteNa / / 176 / / pravacanasAra kI ukta gAthA meM bhI yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra mahilAoM meM mAyAcAra kI bahulatA sahajabhAva se pAyI jAtI hai; usIprakAra kevalI bhagavAna kA khar3e rahanA, uThanA, baiThanA aura dharmopadeza denA Adi kriyAyeM binA prayatna ke sahaja hI hotI haiM / / 85 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) indra Asana kaMpakAraNa mahata kevalajJAnamaya / zivapriyAmukhapadmaravi saddharma ke rakSAmaNi || sarvavartana bhale ho para mana nahIM hai sarvathA / pApATavIpAvakajinezvara agamya mahimAvaMta haiM / / 292 / / devendroM ke Asana kaMpAyamAna hone ke kAraNabhUta mahAna kevalajJAna ke udaya hone para; jo muktilakSmIrUpI lalanA ke mukhakamala ke sUrya aura saddharma ke rakSAmaNi purANapuruSa bhagavAna ke bhale hI sabhI prakAra kA vartana ho; tathApi bhAvamana nahIM hotA; isalie ve purANapuruSa agamya mahimAvaMta haiM evaM pAparUpI aTavI (bhayaMkara jaMgala) ko jalAne ke lie agni ke samAna haiN| ukta chanda meM bhI kevalI bhagavAna kI stuti karate hue yahI kahA gayA hai ki sacce dharma kI rakSA karanevAle kevalajJAna kedhanI arahaMta bhagavAna ke upadezAdi kriyAyeM hoM, para unake bhAvamana nahIM hotA; ata: kamoM kA baMdha nahIM hotA ||292 / / vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, baiThanA, calanA Adi kriyAyeM icchApUrvaka nahIM hotI aura aba isa gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki Ayu karma ke sAtha anya aghAti karmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai tathA kevalI bhagavAna eka samaya meM siddhazilA para virAjamAna ho jAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra AyuSaH kSayeNa puna: nirnAzo bhavati zeSaprakRtInAm / pazcAtprApnoti zIghraM lokAgraM samayamAtreNa / / 176 / / zuddhajIvasya svabhAvagatiprAptyupAyopanyAso'yam / svabhAvagatikriyApariNatasya SaTkApakramavihInasya bhagavata: siddhakSetrAbhimukhasya dhyAnadhyeyadhyAtRtatphalaprAptiprayojanavikalpazUnyena svasvarUpAvicalasthitirUpeNa paramazukladhyAnena AyuH karmakSaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnazeSaprakRtInAM nirnAzo bhavati / zuddhanizcayanayena svasvarUpe sahajamahimni lIno'pi vyavahAreNa sa bhagavAn kSaNArdhena lokAgraM prApnotIti / (anuSTubh ) SaTkApakramayuktanAM bhavinAM lakSaNAt pRthak / siddhAnAM lakSaNaM yasmAdUrdhvagAste sadA zivAH / / 293 / / ( harigIta ) phira AyukSaya se zeSa prakRti naSTa hotI pUrNataH / phira zIghra hI ika samaya meM lokAgrathita hoM kevalI // 176 // 455 phira Ayukarma ke kSaya se zeSa aghAtikarmoM kI prakRtiyoM kA bhI kSaya ho jAtA hai aura ve kevalI bhagavAna zIghra samayamAtra meM lokAgra meM pahu~ca jAte haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha zuddhajIva ko svabhAvagati kI prApti hone ke upAya kA kathana hai / svabhAvagatikriyArUpa se pariNata, chaha apakrama se rahita, siddhakSetra ke sanmukha arahaMta bhagavAna ko; dhyAna - dhyeya - dhyAtA saMbaMdhI, dhyAna ke phala prApti saMbaMdhI tathA tatsaMbaMdhI prayojanasaMbaMdhI vikalpoM se rahita evaM svasvarUpa meM avicala sthitirUpa paramazukladhyAna dvArA Ayukarma ke kSaya hone para, vedanIya, nAma aura gotra nAmaka karma kI prakRtiyoM kA sampUrNa nAza hotA hai / zuddha nizcayanaya se sahaja mahimAvAna nija svarUpa meM lIna hone para bhI vyavahAranaya se ve arahaMta bhagavAna ardha kSaNa meM arthAt eka samaya meM lokAgra meM pahu~ca jAte haiN|" isa gAthA aura usakI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki antima zukla dhyAna ke prabhAva se Ayukarma ke sAtha hI nAma, gotra aura vedanIya karma kA bhI nAza ho jAne se arahaMta paramAtmA eka samaya meM siddha ho jAte haiM, siddhazilA meM virAjamAna ho jAte haiM / / 176 / / isake bAda TIkAkAra tIna chaMda likhate haiM; unameM se pahale chaMda kA padyAnuvAda isaprakAra haihra dohA ) chaha apakrama se sahita haiM jo saMsArI jIva / unase lakSaNa bhinna haiM sadA sukhI sidha jIva || 293 / /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 ( maMdAkrAMtA ) bandhacchedAdatulamahimA devavidyAdharANAM pratyakSo'dya stavanaviSayo naiva siddhaH prasiddhaH / lokasyAgre vyavaharaNataH saMsthito devadevaH svAtmanyuccairavicalatayA nizcayenaivamAste / / 294 / / (anuSTubh ) paMcasaMsAranirmuktAn paMcasaMsAramuktaye / paMcasiddhAnahaM vaMde paMcamokSaphalapradAn / / 295 / / niyamasAra SaT apakramoM se rahita saMsArI jIvoM ke lakSaNa se siddhoM kA lakSaNa bhinna hotA hai| isalie ve sadAziva arthAt sadAsukhI siddhajIva UrdhvagAmI hote haiM / saMsArI jIva agale bhava meM jAte samaya jo pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa aura Upara-nIce hna ina chaha dizAoM meM gamana karate haiM; use chaha apakrama kahate haiN| siddha jIvoM kI gati Urdhva hone se chaha apakramoM se rahita hotI hai| ukta chaha apakramagati vAle saMsArI jIvoM se siddhoM kA lakSaNa bhinna hai| yahI kAraNa hai ki ve UrdhvagAmI aura sadA zivasvarUpa haiM / / 293 / / ( vIra ) deva aura vidyAdharagaNa se nahIM vaMdya pratyakSa jahAna / baMdha cheda se atulita mahimA dhAraka haiM jo siddha mahAna || are loka ke agrabhAga meM sthita haiM vyavahAra baravAna | raheM sadA avicala apane meM yaha hai nizcaya kA vyAkhyAna / / 294|| karmabaMdha kA chedana ho jAne se atula mahimA ke dhAraka siddha bhagavAna siddhadazA prApta hone para deva aura vidyAdharoM ke dvArA pratyakSa stuti gAna ke viSaya nahIM rahe haiM hra aisA prasiddha hai; tathApi ve vyavahAra se lokAgra meM sthita haiM aura nizcaya se nija AtmA meM avicalarUpa se rahate haiM / arahaMta avasthA meM to sau indra unake caraNoM meM namate haiM, gaNadharadeva Adi sabhI munirAja bhI unakI ArAdhanA karate haiM; kintu siddhadazA prApta ho jAne para yaha sabakucha nahIM hotA; tathApi ve siddha bhagavAna nija AtmA meM avicalarUpa se virAjamAna rahakara anantasukha kA upabhoga karate hue siddhazilA para virAjamAna rahate haiM / / 294 / / (dohA) paMcaparAvartana rahita paMca bhavoM se pAra / paMcasiddha baMdau sadA paMcamokSadAtAra ||295||
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra jAijaramaNarahiyaM paramaM kammaTThavajjiyaM suddhaM / NANAicausahAvaM akkhayamaviNAsamaccheyaM / / 177 / / jAtijarAmaraNarahitaM paramaM karmASTavarjitaM zuddham / jJAnAdicatu: svabhAvaM akSayamavinAzamacchedyam / / 177 / / kAraNaparamatattvasvarUpAkhyAnametat / nisargataH saMsRterabhAvAjjAtijarAmaraNarahitam, paramapAriNAmikabhAvena paramasvabhAvatvAtparam, trikAlanirupAdhisvarUpatvAt karmASTakavarjitam, dravyabhAvakarmarahitatvAcchuddham, sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajacicchaktimayatvA jjJAnAdicatu:svabhAvam, sAdisanidhanamUrtendriyAtmakavijAtIyavibhAvavyaMjanaparyAyavIta pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta hone ke lie, pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta, pA~ca prakAra ke mokSarUpI phala ko denevAle, pA~ca prakAra ke siddhoM kI maiM vaMdanA karatA hU~ / 457 ukta chanda kA Azaya yaha hai ki siddha bhagavAna dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa paMcaparAvartanarUpa saMsAra se mukta haiM, ukta pA~ca prakAra rUpa saMsAra se mukta karane rUpa phala ko denevAle haiM; ata: ukta pA~ca prakAra ke saMsAra se mukta hone ke lie maiM ukta pA~ca prakAra kI upalabdhi se yukta siddhoM kI vaMdanA karatA hU~ / / 295 / / aba isa gAthA meM kAraNaparamatattva kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) zuddha akSaya karama virahita janama maraNa jarA rahita / jJAnAdimaya avinAzi cinmaya AtamA akSedya hai / / 177 || vaha kAraNaparamatattva; janma-jarA-maraNa aura ATha karmoM se rahita, parama, zuddha, akSaya, avinAzI, acchedya aura jJAnAdi cAra svabhAva vAlA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha kAraNaparamatattva ke svarUpa kA nirUpaNa hai / vaha kAraNaparamatattva; svabhAva se hI saMsAra kA abhAva hone se janma-jarA-maraNa rahita hai; paramapAriNAmikabhAva se paramasvabhAvavAlA hone se parama hai; trikAla nirupAdhi svarUpa hone se ATha karmoM se rahita hai; dravyakarma aura bhAvakarmoM se rahita hone se zuddha hai; sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura sahaja citzaktimaya hone se jJAnAdika cAra svabhAva vAlA hai; sAdi - sAnta, mUrta indriyAtmaka vijAtIya vibhAva vyaMjanaparyAya rahita hone se akSaya hai; prazasta- aprazasta gati ke hetubhUta
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 niyamasAra tvAdakSayam, prazastAprazastagatihetubhUtapuNyapApakarmadvandvAbhAvAdavinAzam, vadhabandhacchedayogyamUrtimuktatvAdacchedyamiti / ( mAlinI ) avicalita-makhaMDa - jJAnamadvandvaniSThaM nikhila - durita-durgavrAtadAvAgnirUpam / bhaja bhajasi nijotthaM divyazarmAmRtaM tvaM sakalavimalabodhaste bhavatyeva tasmAt / / 296 / / avvAbAhamaNiMdiyamaNovamaM puNNapAvaNimmukkaM / puNarAgamaNavirahiyaM NiccaM acalaM aNAlaMbaM / / 178 / / avyAbAdhamatIndriyamanupamaM puNyapApanirmuktam / punarAgamanavirahitaM nityamacalamanAlaMbam / / 178 / / puNya-pApa karmarUpa dvanda kA abhAva hone se avinAzI hai; tathA vadha, bandhana aura chedana ke yogya mUrtikapane se rahita hone ke kAraNa acchedya hai / ' ukta gAthA meM trikAlI dhruva kAraNaparamatattva ke, kAraNaparamAtmA ke jo bhI vizeSaNa diye gaye haiM; TIkAkAra ne una sabhI ko kAraNa sahita paribhASita kiyA hai| ve vizeSaNa TIkA meM pUrI taraha spaSTa ho gaye haiM; ataH kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai / / 177 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai ( vIra ) rAga-dveSa ke dvandvoM meM jo nahIM rahe aghanAzaka hai| akhila pApavana ke samUha ko dAvAnala sama dAhaka hai / avicala aura akhaNDa jJAnamaya divya sukhAmRta dhAraka hai| are bhajo nija Atama ko jo vimalabodha kA dAyaka hai / / 296 // avicala, akhaNDajJAnarUpa, advandvaniSTha aura sampUrNa pApa ke dustara samUha ko jalAne ke lie dAvAnala ke samAna svayaM se utpanna divyasukha rUpI amRtarUpa bhajane yogya Atmatattva ko bhajo, Atmatattva kA bhajana karo; kyoMki usase hI tumheM sampUrNata: nirmala kevalajJAna prApta hogA / ukta chaMda meM apane Atmatattva ko bhajane kI preraNA dI gaI hai / / 296 / / jisa kAraNaparamatattva kI carcA vigata gAthA meM kI gaI thI, isa gAthA meM bhI usI paramatattva kI bAta kahI jA rahI hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra atrApi nirupAdhisvarUpalakSaNaparamAtmatmatatvamuktam / akhiladuraghavIravairIvarUthinIsaMbhramAgocarasahajajJAnadurganilayatvAdavyAbAdham, sarvAtmapradezabharitacidAnandamayatvAdatIndriyam, triSu tattveSu viziSTatvAdanaupamyam, saMsRtipuraMdhrikAsaMbhogasaMbhavasukhaduHkhAbhAvAtpuNyapApanirmuktam, punarAgamanahetubhUtaprazastAprazastamoharAgadveSAbhAvAtpunarAgamanavirahitam, nityamaraNatadbhavamarakAraNakalevarasaMbandhAbhAvAnnityam, nijaguNaparyAyapracyavanAbhAvAdacalam, paradravyAvalambanAbhAvAdanAlambamiti / ( harigIta ) puNapApavirahita nitya anupama acala avyAbAdha hai / anAlamba atIndriyI punarAgamana se rahita hai || 178 / / 459 vaha kAraNaparamatattva; avyAbAdha hai, atIndriya hai, anupama hai, puNya-pApa se rahita hai, punarAgamana se rahita hai, nitya hai, acala hai aura anAlaMbI hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ bhI nirupAdhisvarUpa hai lakSaNa jisakA hra aisA paramAtmatattva hI kahA jA rahA hai / vaha paramAtmatattva; sampUrNa puNya-pAparUpa duSTa agharUpI vIra zatruoM kI senA ke upadravoM ko agocara sahajajJAnarUpI gaDha meM AvAsa hone ke kAraNa avyAbAdha hai; sarva AtmapradezoM meM bhare hue cidAnandamaya hone se atIndriya haiM; bahirAtmatattva, antarAtmatattva aura paramAtvatattva hra ina tInoM meM viziSTa hone ke kAraNa anupama hai; saMsArarUpI strI ke saMbhoga se utpanna honevAle sukha-dukha kA abhAva hone ke kAraNa puNya-pApa se rahita hai; punarAgamana ke hetubhUta prazastaaprazasta moha-rAga-dveSa kA abhAva hone ke kAraNa punarAgamana se rahita haiM; nityamaraNa (pratisamaya honevAle maraNa) tathA usa bhavasaMbaMdhI maraNa ke kAraNabhUta zarIra ke saMbaMdha kA abhAva hone ke kAraNa nitya hai; nijaguNoM aura paryAyoM se cyuta na hone ke kAraNa acala hai aura paradravya ke avalambana kA abhAva hone ke kAraNa anAlamba hai / " mUla gAthA meM trikAlI dhruva AtmA ke jitane vizeSaNa diye gaye haiM; una sabhI kI sahetuka sArthakatA TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ne spaSTa kara dI hai; use yadi rucipUrvaka gaMbhIratA se paDheM to saba kucha spaSTa ho jAtA hai| ataH ukta TIkA ke bhAva ko gaharAI se samajhane kA vinamra anurodha hai / rahI-sahI kasara svAmIjI ne pUrI kara dI hai| dhyAna rahe svAmIjI ne ukta sabhI vizeSaNoM ko AtmA ke sAtha-sAtha siddhadazA para bhI gaThita kiyA hai| ataH aba kucha kahane ko zeSa nahIM raha jaataa| sacce AtmArthI ko itanA hI paryApta hai / / 178 / /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 niyamasAra tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH hna (maMdAkrAMtA) AsaMsArAtpratipadamamI rAgiNo nityamattAH suptA yasminnapadamapadaM tdvibudhydhvmNdhaaH| etaiteta: padamidamidaM yatra caitanyadhAtuH zuddhaHzuddhaH svarasabharata:sthAyibhAvatvameti / / 86 / / tathA hi hra (zArdUlavikrIDita) bhAvA: paMca bhavanti yeSu satataM bhAvaH paraH paMcamaH sthAyI saMsRtinAzakAraNamayaM samyagdRzAM gocrH| taM muktvAkhilarAgaroSanikaraM buddhvA punarbuddhimAn eko bhAti kalau yuge munipati: pApATavIpAvakaH / / 297 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva 'tathA amRtacandra AcAryadeva ke dvArA bhI kahA gayA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna (harigIta) apadapada meM matta nita andhe jagata ke praanniyo| yaha pada tumhArA pada nahIM nija jAnakara kyoM so rhe| jAgo idhara Ao raho nita magana paramAnanda meN| ho paramapadamaya tuma svayaM tuma svayaM ho caitanyamaya ||86|| AcAryadeva saMsAra meM magna jIvoM ko saMbodhita karate hue kaha rahe haiM ki he jagata ke andhe prANiyo! anAdi saMsAra se lekara Ajataka paryAya-paryAya meM ye rAgI jIva sadA matta vartate hue jisa pada meM so rahe haiM; vaha pada apada hai, apada hai ha aisA tuma jaano| he bhavyajIvo ! tuma isa ora Ao, isa ora Ao; kyoMki tumhArA pada yaha hai, yaha hai; jahA~ tumhArI zuddha-zuddha caitanyadhAtu svayaM ke rasa se bharI huI hai aura sthAIbhAvatva ko prApta hai, sthira hai, avinAzI hai| ukta chanda meM tIna pada do-do bAra Aye haiM ha1.apada hai, apada hai; idhara Ao, idhara Ao; aura zuddha hai, zuddha hai| ina padoM kI punarAvRtti mAtra chanda ke anurodha se nahIM huI hai; apitu isa punarAvRtti se kucha vizeSa bhAva abhipreta hai| 1. samayasAra : AtmakhyAti, chanda 138
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra NavidukkhaM Navi sukkhaM Navi pIDA Neva vijjade bAhA / vi maraNaM Navi jaNaNaM tattheva ya hoi NivvANaM / / 179 / / 461 isameM zuddha hai, zuddha hai; pada kI punarAvRtti se dravyazuddhatA aura bhAvazuddhatA kI ora saMketa kiyA gayA hai| apada hai, apada hai aura idhara Ao, idhara Ao padoM se atyadhika karuNAbhAva sUcita hotA hai // 86 // isake uparAnta TIkAkAra munirAja 'tathA hi' likhakara eka chanda svayaM likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (vIra ) bhAva pA~ca haiM unameM paMcama paramabhAva sukhadAyaka hai| samyak zraddhA dhArakagocara bhavakAraNa kA nAzaka hai / paramazaraNa hai isa kaliyuga meM ekamAtra aghanAzaka hai| ise jAna dhyAveM jo muni ve saghana pApavana pAvaka haiM / / 297 // bhAva pA~ca haiM; jinameM saMsAra ke nAza kA kAraNa yaha parama paMcamabhAvaparamapAriNAmikabhAva nirantara rahanevAlA sthAyI bhAva hai aura samyagdRSTiyoM ke dRSTigocara hai| samasta rAga-dveSa ko chor3akara tathA usa paramapaMcamabhAva ko jAnakara jo munivara usakA ugra Azraya karate haiM; ve munivara hI isa kaliyuga meM akele pAparUpI bhayaMkara jaMgala jalAne meM, bhasma kara dene meM samartha agni ke samAna haiN| isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika hna ina pA~ca bhAvoM meM parama- pariNAmikabhAva nAmaka sadA sthAyI rahanevAlA samyagdRSTiyoM ke gocara paMcamabhAva bhava kA abhAva karanevAlA hai| ekamAtra ve munivara hI isa kaliyuga meM pAparUpI bhayaMkara jaMgala ko jalAne meM, bhasma kara dene meM agni ke samAna haiM; jo samasta rAga-dveSa chor3akara, usa parama paMcamabhAva ko jAnakara usa paramapAriNAmikabhAva kA ugra Azraya karate haiM; kyoMki ukta paramapariNAmikabhAvarUpa paMcamabhAva ke Azraya se samyagdarzana- jJAna - cAritra kI prApti hotI hai, mukti kI prApti hotI hai / / 297 // vigata gAthA meM jisa paramatattva kA svarUpa samajhAyA hai; aba isa gAthA meM yaha kahate haiN| ki nirvANa kA kAraNa hone se vaha paramatattva hI nirvANa hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) janama hai na maraNa hai sukha-dukha nahIM pIr3A nahIM / bAdhA nahIM vaha dazA hI nirbAdha hai nirvANa hai / / 179 / /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 niyamasAra nApi duHkhaM nApi saukhyaM nApi pIDA naiva vidyate baadhaa| nApi maraNaM nApi jananaM tatraiva ca bhavati nirvANam / / 179 / / iha hi sAMsArikavikAranikAyAbhAvAnnirvANaM bhavatItyuktam / niruparAgaratnatrayayAtmakaparamAtmana: satatAntarmukhAkAraparamAdhyAtmasvarUpaniratasya tasya vA'zubhapariNatebhAvAnna cAzubhakarma azubhakarmAbhAvAnna duHkham, zubhapariNaterabhAvAnna zubhakarma zubhAkarmAbhAvAnna khalu saMsArasukham, pIDAyogyayAtanAzarIrAbhAvAnna pIDA, asAtAvedanIyakarmAbhAvAnnaiva vidyate bAdhA, paMcavidhanokarmAbhAvAnna maraNam, paMcavidhanokarmahetubhUtakarmapudgalasvIkArAbhAvAnne jananam / evaMlakSaNalakSitAkSuNNavikSepavinirmuktaparamatattvasya sadA nirvANaM bhavatIti / (mAlinI) bhavabhavasukhaduHkhaM vidyate naiva bAdhA ___ jananamaraNapIDA nAsti pasyeha nityam / tamahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi smarasukhavimukhassan muktisaukhyAya nityam / / 298 / / jahA~ arthAt jisa AtmA meM dukha nahIM hai, sukha nahIM hai, pIr3A nahIM hai, bAdhA nahIM hai, maraNa nahIM hai, janma nahIM hai; vahA~ hI arthAt usa AtmA meM hI, vaha AtmA hI nirvANa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "sAMsArika vikAra samUha ke abhAva ke kAraNa ukta paramatattva vastuta: nirvANa hai hna yahA~ aisA kahA gayA hai| nirantara antarmukhAkAra parama adhyAtmasvarUpa meM nirata usa niruparAga ratnatrayAtmaka paramAtmA ke azubha pariNati ke abhAva ke kAraNa azubha karma nahIM hai aura azubha karma ke abhAva ke kAraNa dukha nahIM hai; zubha pariNati ke abhAva ke kAraNa zubhakarma nahIM hai aura zubhakarma ke abhAva ke kAraNa vastuta: sAMsArika sukha nahIM hai; pIr3A yogya yAtanA zarIra ke abhAva ke kAraNa pIr3A nahIM hai; asAtA vedanIya karma ke abhAva ke kAraNa bAdhA nahIM hai; pA~ca prakAra zarIrarUpa nokarma ke abhAva ke kAraNa maraNa nahIM hai aura pA~ca prakAra ke nokarma ke hetubhUta karma pudagala ke svIkAra ke abhAva ke kAraNa janma nahIM hai| hna aise lakSaNoM se lakSita, akhaNDa, vikSeparahita paramatattva ko sadA nirvANa hai|" yahA~ mUla gAthA meM mo mAtra yahI kahA gayA hai ki paramatattva meM sAMsArika sukha-duHkha, janma-maraNa tathA pIr3A aura bAdhA nahIM hai| antima pada meM kahA ki aisA AtmA hI nirvANa hai; kintu TIkA meM ukta paramatattva ke pratyeka vizeSaNa ko sakAraNa samajhAyA gayA hai| anta meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki ukta vizeSaNoM se viziSTa paramatattva hI nirvANa hai| gAthA aura TIkA meM paramatattva kI ukta vizeSatAoM meM pUrNataH spaSTa ho jAne ke uparAnta
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 463 ( anuSTubh ) AtmArAdhanayA hIna: sAparAdha iti smRtH| ahamAtmAnamAnandamaMdiraM naumi nityazaH / / 299 / / svAmIjI ukta sabhI vizeSaNoM ko ukta paramatattva ke sAtha-sAtha nirvANa para bhI ghaTita karate gaye haiN||179|| isake bAda TIkAkAra munirAja do chanda likhate haiM; jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (vIra) bhava sukha-dukha ara janama-maraNa kI pIr3A nahIM raMca jinke| zata indroM se vaMdita nirmala adabhuta caraNa kamala jinake|| una nirbAdha parama Atama ko kAma kAmanA ko tjkr| namana karU~ stavana karU~ maiM samyak bhAva bhAva bhAkara||298|| isa loka meM jise sadA hI bhava-bhava ke sukha-dukha nahIM haiM, bAdhA nahIM hai, janma-maraNa va pIr3A nahIM hai; usa kAraNaparamAtmA evaM kArya-paramAtmA ko kAmasukha se vimukha vartatA haA muktisukha kI prApti hetu nitya namana karatA ha~, unakA stavana karatA haiM aura bhalIbhA~ti bhAvanA bhAtA huuN| isa chanda meM sAMsArika sukha-duHkha se rahita, janma-maraNa kI pIr3A se rahita, sarvaprakAra bAdhA se rahita, kAraNaparamAtmA evaM kAryaparamAtmA kI kAmasukha se vimukha hokara vandanA kI gaI hai, unakA stavana karane kI bhAvanA bhAI gaI hai||298|| dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) AtmasAdhanA se rahita hai aparAdhI jIva / na| parama Anandaghara AtamarAma sadIva ||299 / / AtmA kI ArAdhanA se rahita AtmA ko aparAdhI mAnA gayA hai; isalie maiM Ananda ke mandira AtmA ko nitya namana karatA huuN|| isa chanda meM bhI AtmA kI ArAdhanA se rahita jIvoM ko aparAdhI batAte hue jJAnAnandamayI bhagavAna AtmA aura arahaMta-siddharUpa kArya-paramAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai||299|| vigata gAthA meM jisa paramatattva ko nirvANa batAyA gayA hai| isa gAthA meM bhI usa nirvANa ke yogya paramatattva kA svarUpa samajhAyA jA rahA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 niyamasAra Navi iMdiya uvasaggA Navi moho vimhio Na NiddA y| Na ya tiNhA va chuhA tattheva ya hoi NivvANaM // 180 / / nApi indriyAH upasargA: nApi moho vismayo na nidrA c| na ca tRSNA naiva kSudhA tatraiva ca bhavati nirvANam / / 180 / / paramanirvANayogyaparamatattvasvarUpAkhyAnametat / akhaMDaikapradezajJAnasvarUpatvAt sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAbhidhAnapaMcendriyavyApAraH devamAnavatiryagacetanopasargAzca na bhavanti, kSAyikajJAnayathAkhyAtacAritramayatvAnna darzanacAritrabhedavibhinnamohanIyadvitayamapi, bAhyaprapaMcavimukhatvAnna vismayaH, nityonmIlitazuddhajJAnasvarUpatvAnna nidrA, asAtAvedanIyakarmanirmUlanAnna kSudhA tRSA ca / tatra paramabrahmaNi nityaM brahma bhavatIti / (harigIta) indriyA~ upasarga evaM moha vismaya bhI nhiiN| nidrA tRSA ara kSudhA bAdhA hai nahIM nirvANa meM ||180|| jahA~ indriyA~ nahIM haiM, upasarga nahIM haiM, moha nahIM hai, vismaya nahIM hai, nidrA nahIM hai, tRSA nahIM hai, kSudhA nahIM hai; vahI nirvANa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra manirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha parama nirvANa ke yogya paramatattva ke svarUpa kA kathana hai| ukta paramatattva akhaNDa, ekapradezI, jJAnasvarUpa hone se use sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmaka pA~ca indriyoM kA vyApAra nahIM hai; deva, mAnava, tiryaMca aura acetana kRta upasarga nahIM hai; kSAyika jJAna aura yathAkhyAta cAritramaya hone ke kAraNa darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ke bheda se do prakAra kA mohanIya nahIM hai; bAhyaprapaMca se vimukha hone ke kAraNa vismaya nahIM hai, nitya pragaTarUpa zuddhajJAnasvarUpa hone se use nidrA nahIM hai; asAtA vedanIya karma ko nirmUla kara dene se use kSudhA aura tRSA nahIM hai; usa paramAtmatattva meM sadA brahma (nirvANa) hai|" isa gAthA aura usakI TIkA meM bhI vigata gAthA aura usakI TIkA ke samAna gAthA meM to mAtra itanA hI kahA hai ki ukta paramatattva meM indriyA~ nahIM haiM, upasarga nahIM hai, moha nahIM hai, vismaya, nidrA, kSudhA-tRSA nahIM hai; ata: vahI nirvANa hai; kintu TIkA meM ukta vizeSaNoM ko sahetuka siddha kiyA gayA hai / / 180|| isake bAda tathA amRtAzIti meM bhI kahA hai' hna aisA likhakara eka chanda prastuta karate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hra
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 465 tathA coktamamRtAzItau hna (mAlinI) jvarajananajarANAM vedanA yatra nAsti paribhavati na matya gatirno gatirvA / tadativizadacittairlabhyate'Gge'pi tattvaM, guNagurugurupAdAmbhojasevAprasAdAt / / 87 / / tathA hi hna (maMdAkrAMtA) yasmin brahmaNyanupamaguNAlaMkRte nirvikalpe'kSAnAmuccairvividhaviSamaM vartanaM naiva kiMcit / naivAnye vA bhaviguNagaNA: saMsRtermUlabhUtA: tasminnityaM nijasukhamayaM bhAti nirvANamekam / / 300 / / (rolA) janama jarA jvara matya bhI hai pAsa na jiske| gatI-agati bhI nAhiM hai usa paramatattva ko|| gurucaraNoM kI sevA se nirmala cittvaale| tana meM rahakara bhI apane meM pA lete haiM / / 87|| jisa paramatattva meM jvara, janma aura jarA (baDhApA) kI vedanA nahIM hai: matya nahIM hai aura gati-agati nahIM hai: usa paramatattva ko atyanta nirmala cittavAle paruSa. zarIra meM sthita hone para bhI guNa meM bar3e hna aise guru ke caraNa kamala kI sevA ke prasAda se anubhava karate haiN| isa chanda meM jvara, jarA, janma aura maraNa kI vedanA se rahita, gati-Agati se rahita nija bhagavAna AtmArUpa paramatattva ko tana meM sthita hone para bhI nirmala cittavAle puruSa guNoM se mahAna guru ke caraNoM kI sevA ke prasAda se prApta kara lete haiN| tAtparya yaha hai ki dezanAlabdhipUrvaka samyak puruSArtha ke bala se AtmArthI puruSa nija AtmA ko prApta kara lete haiN||87|| isake bAda TIkAkAra manirAja 'tathA hi likhakara eka chanda svayaM likhate haiN| jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna 1. yogIndradevakRta amRtAzIti, chanda 58
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 niyamasAra Navi kammaMNokammaMNavi ciMtA Neva attttruddaanni| Navi dhammasukkajhANe tattheva ya hoi NivvANaM / / 181 / / nApi karma nokarma nApi cintA naivArtaraudre / nApi dharmazukladhyAne tatraiva ca bhavati nirvANam / / 181 / / sakalakarmavinirmuktazubhAzubhazuddhadhyAnadhyeyavikalpavinirmuktaparamatattvasvarUpAkhyAnametat / sadA niraMjanatvAnna dravyakarmASTakaM, trikAlaniruparAdhisvarUpatvAnna nokarmapaMcakaM ca, amana (rolA) anupama guNa se zobhita nirvikalpa Atama meN| akSaviSamavartana to kiMcitamAtra nahIM hai| bhavakAraka guNamoha Adi bhI jisameM na hoN| usameM nijaguNarUpa eka nirvANa sadA hai||300|| anupama guNoM se alaMkRta aura nirvikalpa brahma meM indriyoM kA ati vividha aura viSama vartana kiMcit mAtra bhI nahIM hai tathA saMsAra ke mUlabhUta anya moha-vismayAdi sAMsArika guNa samUha nahIM hai; usa brahma meM sadA nija sukhamaya eka nirvANa zobhAyamAna hai| isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki indriyoM ke vividha prakAra ke viSama vartana se rahita, anupama guNoM se alaMkRta, saMsAra ke mUla (jar3a) moha-rAga-dveSAdi sAMsArika guNoM (doSoM) se rahita nija nirvikalpaka AtmA meM nirvANa (mukti) sadA vidyamAna hI hai||300|| vigata do gAthAoM meM paramapAriNAmikabhAvarUpa paramatattva hI nirvANa hai hra yaha kahA gayA hai| isa gAthA meM bhI usI bAta ko Age bar3hA rahe haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) karma ara nokarma cintA Arta raudra nahIM jhaaN| dhyAna dharama zakala nahIM nirvANa jAno hai vhaaN||181|| jahA~ karma aura nokarma nahIM haiM, cintA nahIM hai, Arta aura raudra dhyAna nahIM hai tathA dharma aura zukladhyAna bhI nahIM hai; vahA~ nirvANa hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna 'yaha sarva karmoM se vimakta tathA zabha, azabha aura zaddhadhyAna tathA dhyeya ke vikalpoM se mukta paramatattva ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| jahA~ (jisa paramatattva meM) sadA niraMjana hone se ATha dravyakarma nahIM haiM; trikAla nirupAdhi svabhAvavAlA hone se pA~ca prakAra ke nokarma
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 467 skatvAnna ciMtA, audayikAdivibhAvabhAvAnAmabhAvAdAtaraudradhyAne na staH, dharmazukladhyAnayogya caramazarIrAbhAvAttadvitayamapi na bhavati / tatraiva ca mahAnaMda iti / (maMdAkrAMtA) nirvANasthe prahataduritadhvAntasaMghe vizuddhe karmAzeSaM na ca naca punAnakaM taccatuSkam / tasminsiddhe bhagavati parabrahmaNi jJAnapuMje kAcinmuktirbhavati vacasAMmAnasAnAMca dUram / / 301 / / (zarIra) nahIM haiM; mana rahita hone ke kAraNa cintA nahIM hai; audayikAdi vibhAva bhAvoM kA abhAva hone se Arta aura raudra dhyAna nahIM hai tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna ke yogya carama zarIra na hone se ye donoM utkRSTa dhyAna bhI nahIM hai; vahA~ hI mahAnaMda hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM yahI kahA gayA hai ki ukta paramatattva meM; sadA niraMjana hone se jJAnAvaraNAdi ATha karma nahIM haiM, trikAla nirupAdhi svabhAvavAlA hone se audArikarUpa pA~ca zarIrarUpa nokarma nahIM hai, audayika Adi vibhAvabhAvoM kA abhAva hone se cAra prakAra ke Arta aura cAra ke prakAra ke raudradhyAna nahIM haiM, carama zarIra kA abhAva hone se carama zarIrI ke hone vAle cAra dharmadhyAna aura cAra zukladhyAna nahIM haiM tathA mana nahIM hone se cintA bhI nahIM hai| ___ isaprakAra mahAnandasvarUpa ukta paramatattva ke na to karma haiM, na nokarma haiM, na cintA hai, na Arta-raudradhyAna hai tathA dharma aura zukladhyAna bhI nahIM hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki Azraya karane yogya vaha paramatattva hI hai||181||| isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) jisane ghAtA pApatimira usa zuddhAtama meN| karma nahIM haiM aura dhyAna bhI cAra nahIM haiN|| nirvANa sthita zuddha tattva meM mukti hai vh|| mana-vANI se pAra sadA zobhita hotI hai||301|| jisane pAparUpI aMdhakAra ke samUha kA nAza kiyA hai, jo vizuddha hai; usa nirvANa meM sthita parama brahma meM sampUrNa karma nahIM hai aura cAra prakAra ke dhyAna bhI nahIM haiN| una siddharUpa jJAnapuMja bhagavAna parama brahma meM koI aisI mukti hai, jo vacana aura mana se dUra hai|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 niyamasAra vijjadi kevalaNANaM kevalasokkhaM ca kevalaM viriyaM / kevaladiTThi amuttaM atthittaM sappadesattaM / / 182 / / vidyate kevalajJAnaM kevalasaukhyaM ca kevalaM vIryam / kevaladRSTiramUrtatvamastitvaM sapradezatvam / / 182 / / bhagavataH siddhasya svabhAvaguNasvarUpAkhyAnametat / niravazeSeNAntarmukhAkArasvAtmAzrayanizcayaparamazukladhyAnabalena jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmavilaye jAte tato bhagavataH siddhaparameSThinaH kevalajJAnakevaladarzanakevalavIryakevalasaukhyamUrtatvAstitvasapradezatvAdisvabhAvaguNA bhavanti iti / jo bAta gAthA aura usakI TIkA meM kahI gaI hai, vahI bAta isa chanda meM bhI kahI gaI hai| kahA gayA hai ki pAparUpI aMdhakAra kA nAza karanevAle, nirvANadazA ko prApta, vizuddha paramabrahma meM jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura moha - rAga-dveSarUpa bhAvakarma nahIM hai; cAra prakAra ke dhyAna bhI nahIM haiM / una siddhadazA prApta, jJAna ke puMja paramabrahma meM mana-vacana dUra koI aisI mukti pragaTa huI hai; jisakI kAmanA sabhI AtmArthI mumukSu bhAI-bahina karate haiM / / 301 / / vigata gAthAoM meM yaha kahA thA ki paramatattva hI nirvANa hai aura aba isa gAthA meM ukta nirvANa arthAt siddha bhagavAna ke svarUpa ko spaSTa karate haiN| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) are kevalajJAnadarzana naMtavIrajasukha jahA~ / mUrti ra bahupradezI astimaya Atama vahA~ // 182 // siddha bhagavAna ke kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevala vIrya tathA amUrtatva, astitva aura sapradezatva hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha siddha bhagavAna ke svabhAvaguNoM ke svarUpa kA kathana hai / sampUrNata: antarmukhAkAra svAtmAzrita nizcayaparamazukladhyAna ke bala se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA vilaya hone para; ukta kAraNa se siddha bhagavAna ke kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevalavIrya aura amUrtatva, astitva tathA sapradezatva Adi svabhAvaguNa hote haiN|" isa gAthA meM siddha bhagavAna ke ananta catuSTaya aura amUrtatva, astitva aura sapradezatva kI carcA hai| TIkA meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki ina guNoM kI prApti nizcaya parama zukladhyAna ke bala se hotI hai / / 182 // isake bAda TIkAkAra munirAja eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra ( maMdAkrAMtA ) bandhacchedAdbhagavati punarnityazuddhe prasiddhe tasminsiddhe bhavati nitarAM kevalajJAnametat / dRSTi: sAkSAdakhilaviSayA saukhyamAtyaMtikaM ca zaktyAdyanyadguNamaNigaNaM zuddhazuddhazca nityam / / 302 / / NivvANameva siddhA siddhA NivvANamidi samuddiTThA / kammavimukko appA gacchai loyaggapajjaMtaM / / 183 / / nirvANameva siddhA: siddhA: nirvANamiti samuddiSTAH / karmavimukta AtmA gacchati lokAgraparyantam / / 183 / / siddhisiddhayorekatvapratipAdanaparAyaNametat / rolA ) baMdha - cheda se nitya zuddha prasiddha siddha meM / jJAnavIryasukhadarzana saba kSAyika hote haiM / guNamaNiyoM ke ratnAkara nita zuddha zuddha haiN| saba viSayoM ke jJAyaka darzaka zuddha siddha haiM / / 302|| 469 trikAlI dhruva bhagavAna AtmA aura nitya zuddha prasiddha siddhaparameSThI meM baMdhacheda ke kAraNa sadA ke lie kevalajJAna hotA hai, sabhI ko dekhanevAlA kevaladarzana hotA hai, anantasukha hotA hai aura zuddha-zuddha anantavIrya Adika ananta guNamaNiyoM samUha hotA hai| jo bAta gAthA meM kahI gaI hai, usI bAta ko isa chanda meM duharA diyA gayA hai / / 302 / / vigata gAthA meM siddha bhagavAna kA svarUpa samajhAyA thA aura aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki nirvANa hI siddhatva hai aura siddhatva hI nirvANa hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra haihra ( harigIta ) nirvANa hI siddhatva hai siddhatva hI nirvANa hai| lokAgra taka jAtA kahA hai karmavirahita AtamA / / 183 / / nirvANa hI siddha hai aura siddha hI nirvANa hai hna aisA zAstroM meM kahA gayA hai| karma se mukta AtmA lokAgra paryanta arthAt siddhazilA taka jAtA hai / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha siddhi aura siddha ke ekatva ke pratipAdana kI pravINatA hai /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra nirvANazabdo'tra dviSTho bhavati / kathamiti cet, nirvANameva siddhA iti vacanAt / siddhAH siddhakSetre tiSThatIti vyavahAraH, nizcayato bhagavaMtaH svasvarUpe tiSThati / tato hetornirvANameva siddhAH siddhA nirvANam ityanena krameNa nirvANazabdasiddhazabdayorekatvaM saphalaM jAtam / api ca yaH kazcidAsannabhavyajIvaH paramaguruprasAdAsAditaparamabhAvabhAvanayA sakala karmakalaMkapaMkavimukta: sa paramAtmA bhUtvA lokAgraparyantaM gacchatIti / ( mAlinI ) atha jinamatamuktermuktajIvasya bhedaM kvacidapi na ca vidmo yuktitazcAgamAcca / 470 yadi punariha bhavya: karma nirmUlya sarvaM sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 303 // yahA~ nirvANa zabda kA prayoga do arthoM meM huA hai| yadi koI kahe ki kisaprakAra to usake uttara meM kahate haiM ki 'nirvANameva siddhA hna nirvANa hI siddha haiM' hna isa Agama ke vacana se yaha bAta siddha hotI hai / 'siddha bhagavAna siddhakSetra meM rahate haiM' hra aisA vyavahAra hai / nizcaya se to siddha bhagavAna nija svarUpa meM hI rahate haiM; isakAraNa 'nirvANa hI siddha hai aura siddha hI nirvANa hai' hra isaprakAra nirvANa zabda aura siddha zabda meM ekatva siddha huA / dUsarI bAta yaha hai ki koI Asanna bhavya jIva paramaguru ke prasAda se prApta paramabhAva kI bhAvanA dvArA sampUrNa karmakalaMkarUpI kIcar3a se mukta hote haiM; ve AsannabhavyajIva paramAtmatattva prApta kara loka ke agra bhAga taka jAte haiM, siddhazilA taka pahu~cakara ananta kAla taka ke lie vahIM Thahara jAte haiM / ' "" isa gAthA meM nirvANa hI siddhatva hai aura siddhatva hI nirvANa hai hna yaha nirvANa aura siddhatva meM ekatva sthApita kiyA gayA hai| gAthA kI dUsarI paMkti meM yaha kahA gayA hai ki AtmA kI ArAdhanA karanevAle puruSa aSTakarmoM kA abhAva karake lokAgra meM jAkara Thahara jAte haiM, anta kAla taka ke lie vahIM virAjamAna ho jAte haiM / / 183 / / isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra haihra (rolA ) jinamata saMmata mukti evaM muktajIva meN| hama yukti Agama se koI bheda na jAne || yadi koI bhavi saba karmoM kA kSaya karatA hai / to vaha paramakAminI kA vallabha hotA hai || 303 || jainadarzana meM mukti aura mukta jIva meM yukti aura Agama se hama kahIM bhI koI bheda nahIM
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra jIvANa puggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchaMti / / 184 / / jIvAnAM pudgalAnAM gamanaM jAnIhi yaavddhrmaastikH| dharmAstikAyAbhAve tasmAtparato na gacchaMti / / 184 / / atra siddhakSetrAdupari jIvapudgalAnAM gamanaM niSiddham / jIvAnAM svabhAvakriyA siddhigamanaM, vibhAvakriyA SaTkApakramayuktatvaM, pudgalAnAM svabhAvakriyA paramANugatiH, vibhAvakriyA dvyaNukAdiskandhagatiH / ato'mISAM trilokazikharAdupari gatikriyA nAsti, parato gatihetordharmAstikAyAbhAvAt; yathA jalAbhAve matsyAnAM gatikriyA nAsti / ata eva yaavddhrmaastidekhte| isa loka meM yadi koI bhavya jIva sarva karmoM kA nirmUlana karatA hai to bhavyajIva muktilakSmIrUpI vallabhA kA vallabha hotA hai / isa chanda meM yaha kahA gayA hai ki mukti aura mukta jIva meM hameM koI antara dikhAI nahIM detA / tAtparya yaha hai ki ye donoM eka hI haiN| jo bhavyajIva aSTakarmoM kA nAza karate haiM; ve bhavyajIva muktirUpI lakSmI ke pati hote haiM, mukti ko prApta karate haiM / / 303 || 471 vigata gAthA meM kahA thA ki siddhatva aura nirvANa eka hI hai aura isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki jahA~ taka dharmadravya hai, jIva aura pudgaloM kA gamana vahIM taka hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) jIva ara pudgaloM kA basa vahA~ taka hI gamana hai / jahA~ taka dharmAsti hai Age na unakA gamana hai || 184 // jahA~ taka dharmAstikAya hai; vahA~ taka jIva aura pudgaloM kA gamana hotA hai aisA jAno / dharmAstikAya ke abhAva meM usake Age ve jIva aura pudgala nahIM jAte / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ isa gAthA meM siddhakSetra ke Upara jIva aura pudgaloM ke gamana kA niSedha kiyA gayA hai| jIvoM kI svabhAvakriyA siddhigamana hai arthAt siddhakSetra taka jAne kI hai aura vibhAvakriyA agale bhava jAte samaya chaha dizAoM meM gamana hai| pudgaloM kI svabhAvakriyA paramANu kI gati hai, gatipramANa hai aura vibhAvakriyA do aNuoM se anaMta paramANuoM taka ke skaMdhoM kI gati pramANa hai| isalie ina jIva aura pudgaloM kI gatikriyA triloka ke zikhara ke Upara nahIM hai; kyoMki Age gati ke nimittabhUta dharmAstikAya kA abhAva hai / jisaprakAra jala ke abhAva meM machaliyoM kI gatikriyA nahIM hotI; usIprakAra jahA~ taka
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra kAyatiSThati tatkSetraparyantaM svabhAvavibhAvagatikriyApariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatiriti / ( anuSTubh ) trilokazikharAdUrdhvaM jIvapudgalayordvayoH / naivAsti gamanaM nityaM gatihetorabhAvataH / / 304 / / niyamaM Niyamassa phalaM NiddiTTaM pavayaNassa bhattIe / 472 puvvAvaravirodho jadi avaNIya pUrayaMtu samayaNhA / / 185 / / niyamo niyamasya phalaM nirdiSTaM pravacanasya bhaktyA / pUrvAparavirodho yadyapanIya pUrayaMtu samayajJAH / / 185 / / dharmAstikAya hai, usa kSetra taka hI svabhAvagatikriyA aura vibhAvagatikriyArUpa se pariNata jIva- pudgaloM kI gati hotI hai / " isa gAthA aura usakI TIkA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jIva aura pudgaloM kA gamana vahIM taka hotA hai, jahA~ taka dharmadravya kA astitva hai / usake Age inakA gamana nahIM hotA / / 184 / / isake bAda TIkAkAra munirAja eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai (rolA ) tIna loka ke zikhara siddha sthala ke Upara / gati hetu ke kAraNa kA abhAva hone se | are kabhI bhI pudgala jIva nahIM jAte haiN| Agama meM yaha tathya ujAgara kiyA gayA hai ||304|| gati hetu ke abhAva ke kAraNa jIva aura pudgaloM kA gamana triloka ke zikhara ke Upara kabhI bhI nahIM hotA / jo bAta gAthA meM kahI gaI hai, vahI bAta isa chanda meM duharA dI gaI hai / / 304 / / yaha gAthA niyama aura usake phala ke upasaMhAra kI gAthA hai / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) niyama evaM niyamaphala ko kahA pravacanabhakti se / yadI virodha dikhe kahIM samayajJa saMzodhana kareM / / 185 // pravacana kI bhakti se yahA~ niyama aura niyama kA phala dikhAye gaye haiN| yadi isameM kucha pUrvApara virodha ho to Agama ke jJAtA use dUra kara pUrti kareM /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 473 zAstrAdau gRhItasya niyamazabdasya tatphalasya copasaMhAro'yam / niyamastAvacchuddharatnatrayavyAkhyAnasvarUpeNa pratipAditaH / tatphalaM paramanirvANamiti pratipAditam / na kavitvadAt pravacanabhaktyA pratipAditametat sarvamiti yAvat / yadyapi pUrvAparadoSo vidyate cettadoSAtmakaM luptvA paramakavIzvarAssamayavidazcottamaM padaM kurvnviti| (mAlinI) jayati niyamasArastatphalaM cottamAnAM hRdayasarasijAte nirvRtteH kAraNatvAt / pravacanakRtabhaktyA sUtrakRdbhiH kRto yaH sa khalu nikhilbhvyshrenninirvaannmaargH||305|| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha isa niyamasAra zAstra ke AraMbha meM liye niyama zabda aura usake phala kA upasaMhAra hai| pahile to niyama zuddharatnatraya ke vyAkhyAna ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA aura usakA phala nirvANa ke rUpa meM pratipAdita kiyA gyaa| yaha saba kavitva ke abhimAna se nahIM kiyA gayA; kintu pravacana kI bhakti se kiyA gayA hai| yadi isameM kucha pUrvApara doSa ho to AtmA ke jAnakAra paramakavIzvara doSAtmaka pada kA lopa karake uttama pada niyojita kreN|" upasaMhAra kI isa gAthA va usakI TIkA meM kahA gayA hai ki maiMne zuddha ratnatrayarUpa niyama aura muktirUpa usakA phala kA nirUpaNa jinAgama kI bhakti se kiyA hai| isameM kahIM koI pUrvApara virodha dikhAI de to AtmasvarUpa ke jAnakAra isameM ucita saMzodhana avazya kreN| bhAva meM to koI galatI hone kI saMbhAvanA nahIM hai; yadi zabdAdi prayogoM meM kucha kamI raha gaI ho to usakI pUrti kA anurodha paramparAnusAra AcAryadava ne kiyA hai||185|| isake bAda TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva eka chanda likhate haiM, jisakA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (rolA) niyamasAra ara tatphala yaha uttama puruSoM ke| hRdaya kamala meM zobhita hai pravacana bhakti se| sUtrakAra ne isakI jo adbhuta racanA kii| bhavikajanoM ke lie eka muktImAraga hai||305|| nivRti (mukti) kA kAraNa hone se yaha niyamasAra aura usakA phala uttama puruSoM ke hRdayakamala meM jayavaMta hai| pravacana bhakti se sUtrakAra ne jo kiyA hai, vaha vastutaH samasta bhavyasamUha ko nirvANa kA mArga hai|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 niyamasAra IsAbhAveNa puNo keI NidaMti sundaraM maggaM / tesiM vayaNaM soccA'bhattiM mA kuNaha jiNamagge / / 186 / / IrSAbhAvena puna: kecinnindanti sundaraM maargm| teSAM vacanaM zrutvA abhaktiM mA kurudhvaM jinamArge / / 186 / / iha hi bhavyasya zikSaNamuktam / kecana maMdabuddhayaH trikAlanirAvaraNanityAnandaikalakSaNanirvikalpakanijakAraNaparamAtmatattvasamyak zraddhAnaparijJAnAnuSThAnarUpazuddharatnatrayapratipakSamithyAtvakarmodayasAmarthyena mithyAdarzanajJAnacAritraparAyaNAH IrSyAbhAvena samatsarapariNAmena sundaraM mArgaM sarvajJavItarAgasya mArgaM pApakriyAnivRttilakSaNaM bhedopacAraratnatrayAtmakamabhedopacAraratnatrayAtmakaM kecinnindanti, teSAM svarUpavikalAnAM kuhetudRSTAntasamanvitaM kutarkavacanaM zrutvA isa chanda meM TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kaha rahe haiM ki mukti kA kAraNa hone se yaha ratnatrayarUpa dharma aura niyamasAra nAmaka zAstra tathA usakA muktirUpa phala sabhI uttama puruSoM ke hRdaya kamala meM jayavaMta rahe / sUtrakAra arthAt gAthAyeM likhanevAle AcArya kundakundadeva ne paramAgama kI bhakti se yaha zAstra likhA hai| unakA isameM koI anya prayojana nahIM hai, svArtha nahIM hai / yaha zAstra sabhI bhavyajIvoM ke lie mukti kA mArga dikhAnevAlA hai / ataH sabhI bhavyajIvoM ko isakA sacce dila se paThana-pAThana karanA cAhie ||305|| upasaMhAra kI vigata gAthA ke uparAnta likhI jAnevAlI isa gAthA meM yaha anurodha kiyA jA rahA hai ki nindakoM kI bAta para dhyAna dekara isake adhyayana se virakta mata ho jAnA / gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra ( harigIta ) yadi koI IrSyAbhAva se nindA kare jinamArga kI / chor3o na bhakti vacana suna isa vItarAgI mArga kI / / 186 / / yadi koI IrSyAbhAva se isa sundaramArga kI nindA karatA hai to usake vacana sunakara jinamArga ke prati abhakti nahIM karanA / isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yahA~ bhavyajIvoM ko zikSA dI hai / yadi koI maMdabuddhi trikAla nirAvaraNa, nityAnanda lakSaNavAle, nirvikalpa, nijakAraNaparamAtmatattva ke samyak jJAna- zraddhAna-anuSThAnarUpa zuddharatnatraya se pratipakSI mithyAtva karmodaya kI sAmarthya se mithyAdarzana - jJAna - cAritra parAyaNa vartate hue IrSyAbhAva se/matsarayukta pariNAma se pApakriyA se nivRtti jisakA lakSaNa hai hra aise bhedopacAra ratnatrayAtmaka tathA abhedopacAra ratnatrayAtmaka sarvajJavItarAgadeva ke isa sundara mArga kI nindA karate haiM to una svarUpa vikala logoM ke kutsita hetu aura khoTe udAharaNoM se
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra hyabhaktiM jinezvarapraNItazuddharatnatrayamArge he bhavya mA kuruSva, punarbhaktiH kartavyeti / ( zArdUlavikrIDita ) 475 dehavyUhamahIjarAjibhayade duHkhAvalIzvApade vizvAzAtikarAlakAladahane zuSyanmanIyAvane / nAnAdurNayamArgadurgamatame dRGmohinAM dehinAM jainaM darzanamekameva zaraNaM janmATavIsaMkaTe / / 306 // yukta kutarka vacanoM ko sunakara jinezvara praNIta zuddharatnatraya mArga ke prati he bhavyajIvo! abhakti nahIM karanA, parantu bhakti karanA hI karttavya hai / ' ukta gAthA aura usakI TIkA meM atyanta karuNAbhAva se AcAryadeva evaM TIkAkAra munirAja kaha rahe haiM ki he bhavyajIvo ! isa jagata meM aise ajJAniyoM kI kamI nahIM hai ki jo IrSyAbhAva ke kAraNa ekadama sacce ratnatrayarUpa dharma kI nindA karate dekhe jAte haiM; unake bhar3akAve meM Akara, unake mukha se isa pavitramArga kI nindA sunakara binA vicAra kiye isa pavitra mArga se cyuta nahIM ho jAnA; anyathA tumheM bhava-bhava meM bhaTaka kara anaMta duHkha uThAne pdd'eNge| sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM ko AcAryadeva ke ukta karuNA se sane vacanoM para dhyAna denA cAhie, unakI zikSA kA pUrI taraha se pAlana karanA cAhie / / 186 / / isake bAda TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva do chanda likhate haiM; jinameM se pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai ( harigIta ) dehapAdapavyUha se bhayaprada baseM vanacara pazu / kAlarUpI agni sabako dahe sUkhe buddhijala / / atyanta durgama kunayarUpI mArga meM bhaTakana bahuta / isa bhayaMkara vana viSai hai jainadarzana ika zaraNa || 306 || deharUpI vRkSoM kI paMkti kI vyUharacanA se bhayaMkara, duHkhoM kI paMkti rUpI jaMgalI pazuoM kA AvAsa, ati karAlakAlarUpI agni jahA~ sabako sukhAtI hai, jalAtI hai aura jo darzanamoha yukta jIvoM ko aneka kunayarUpI mArgoM ke kAraNa atyanta durgama hai; usa janmarUpI bhayaMkara jaMgala ke vikaTa saMkaTa meM jainadarzana hI eka zaraNa hai / jisaprakAra gAthA aura usakI TIkA meM atyanta karuNAbhAva se bhavya jIvoM ko saMbodhita kiyA gayA hai; usIprakAra isa chanda meM bhI atyanta karuNApUrvaka samajhAyA jA rahA hai ki isa duHkhoM ke ghara saMsAra meM ekamAtra jainadarzana zaraNabhUta hai; kyoMki saccA vItarAgI mArga jainadarzana meM hI hai, anyatra kahIM bhI nahIM hai / / 306 / /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 niyamasAra tathA hita (zArdUlavikrIDita) lokAlokaniketanaM vapurado jJAnaM ca yasya prabhostaM zaMkhadhvanikaMpitAkhilabhuvaM zrInemitIrthezvaram / stotuM ke bhuvanatraye'pi manujA: zaktAH surA vA punaH jAne tatstavanaikakAraNamahaM bhaktirjine'tyutsukA / / 307 / / NiyabhAvaNANimittaM mae kadaM nniymsaarnnaamsudN| NaccA jiNovadesaM puvvAvaradosaNimmukkaM / / 187 / / nijabhAvanAnimittaM mayA kRtaM niymsaarnaamshrutm| jJAtvA jinopadezaM pUrvAparadoSanirmuktam / / 187 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta ) sampUrNa pRthvI ko kaMpAyA zaMkhadhvani se Apane | sampUrNa lokAloka hai prabhu niketana tana ApakA / / he yogi! kisa nara deva meM kSamatA kare jo stavana | atI utsuka bhakti se maiM kara rahA hU~ stavana ||307 / / jina prabha kA jJAnarUpI zarIra lokAloka kA niketana hai: jinhoMne zaMkha kI dhvani se sArI pRthvI ko kaMpA diyA thA; una neminAtha tIrthezvara kA stavana karane meM tIna loka meM kauna manuSya yA deva samartha hai? phira bhI unakA stavana karane kA ekamAtra kAraNa unake prati ati utsuka bhakti hI hai ha aisA maiM jAnatA huuN| ukta chanda meM neminAtha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| kahA gayA hai ki jinhoMne gRhasthAvasthA meM zaMkhadhvani se sabako kaMpA diyA thA aura sarvajJa dazA meM jinake jJAna meM lokAloka samAhita ho gaye the; una neminAtha kI stuti kauna kara sakatA hai; para maiM jo kara rahA hU~, vaha to ekamAtra unake prati agAdha bhakti kA hI pariNAma hai||307|| niyamasAra kI isa antima gAthA meM yaha kahA gayA hai ki maiMne yaha niyamasAra nAmaka graMtha svayaM kI adhyAtma bhAvanA ke poSaNa ke lie likhA hai| gAthA kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna (harigIta) jAna jinavaradeva ke nirdoSa Dasa upadeza ko| nija bhAvanA ke nimita maiMne kiyA haiisa grNthko||187||
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 zuddhopayoga adhikAra zAstranAmadheyakathanadvAreNa zAstropasaMhAropanyAso'yam / atrAcAryAH prArabdhasyAntagamanatvAt nitarAM kRtArthatAM pariprApya nijabhAvanAnimittamazubhavaMcanArthaM niyamasArAbhidhAnaM zrutaM paramAdhyAtmazAstrazatakuzalena mayA kRtam / kiM kRtvA? pUrvaM jJAtvA avaMcakaparamaguruprasAdena buddhveti| kam ? jinopadezaM vItarAgasarvajJamukhAravindavinirgataparamopadezam / taM puna: kiM viziSTam ? pUrvAparadoSanirmuktaM pUrvAparadoSahetubhUtasakalamoharAgadveSAbhAvAdAptamukhavinirgatatvAnnirdoSamiti / kicca asya khalu nikhilAgamArthasArthapratipAdanasamarthasya niyamazabdasaMsUcitavizuddhamokSamArgasya aMcitapaMcAstikAyaparisanAthasya saMcitapaMcAcAraprapaMcasya SaDdravyavicitrasya saptatattvanavapadArthagarbhIkRtasya paMcabhAvaprapaMcapratipAdanaparAyaNasya nizcayapratikramaNapratyAkhyAna jinendradeva ke pUrvApara doSa rahita upadeza ko bhalIbhA~ti jAnakara yaha niyamasAra nAmaka zAstra mere dvArA apanI bhAvanA ke nimitta se kiyA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko TIkAkAra munirAja zrIpadmaprabhamaladhArideva isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yaha zAstra ke nAmakathana dvArA zAstra ke upasaMhAra saMbaMdhI kathana hai| yahA~ AcArya zrI kundakundadeva prAraMbha kiye gaye kArya ke saphalatApUrvaka anta ko prApta ho jAne se atyanta kRtArthatA ko pAkara kahate haiM ki saiMkar3oM parama-adhyAtmazAstroM meM kuzala mere dvArA azubha bhAvoM se bacane ke lie apanI bhAvanA ke nimitta se yaha niyamasAra nAmaka zAstra kiyA gayA hai| kyA karake yaha zAstra kiyA gayA hai ? avaMcaka paramaguru ke prasAda se pahale acchI taraha jAnakara yaha zAstra likhA gayA hai| kyA jAnakara? jinopadeza ko jAnakara / vItarAga-sarvajJa bhagavAna ke mukhAravinda se nikale hue parama upadeza ko jAnakara yaha zAstra likhA hai| kaisA hai yaha upadeza? pUrvApara doSa se rahita hai| pUrvAparadoSa ke hetubhUta sampUrNa moha-rAga-dveSa ke abhAva se jinhoMne AptatA prApta kI hai| unake mukha se nikalA hone se vaha jinopadeza pUrNata: nirdoSa hai| dUsarI bAta yaha hai ki vastutaH samasta Agama ke artha ko sArthakatA pUrvaka pratipAdana karane meM samartha, niyama zabda se saMsUcita vizuddha mokSamArga, paMcAstikAya ke pratipAdana meM samartha, paMcAcAra ke vistRta pratipAdana se saMcita, chaha dravyoM se vicitra, sAta aura nau padArthoM kA nirUpaNa hai garbha meM jisake, pA~ca bhAvoM ke vistRta pratipAdana meM parAyaNa, nizcaya
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 niyamasAra prAyazcittaparamAlocanAniyamavyutsargaprabhRtisakalaparamArthakriyAkAMDADaMbarasamRddhasya upayogatrayavizAlasya paramezvarasya zAstrasya dvividhaM kila tAtparyaM, sUtratAtparya zAstratAtparyaM ceti / sUtratAtparya padyopanyAsena pratisUtrameva pratipAditam, zAstratAtparyaM tvidamupadarzayet / bhAgavataM zAstramidaM nirvANasundarIsamudbhavaparamavItarAgAtmakaniAbAdhanirantarAnaMgaparamAnandapradaM niratizayanityazuddhaniraMjananijakAraNaparamAtmabhAvanAkAraNaM samastanayanicayAMcitaM paMcamagatihetubhUtaM paMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigraheNa nirmitamidaM ye khalu nizcayavyavahAranayayoravirodhena jAnanti te khalu mahAntaH samastAdhyAtmazAstrahRdayavedina: paramAnandavItarAgasukhAbhilASiNaH parityaktabAhyAbhyantaracaturviMzatiparigrahaprapaMcAH trikAlanirupAdhisvarUpaniratanijakAraNaparamAtmasvarUpazraddhAnaparijJAnAcaraNAtmakabhedopacArakalpanAnirapekSasvastharatnatrayaparAyaNAH santa: zabdabrahmaphalasya zAzvatasukhasya bhoktAro bhavantIti / pratikramaNa, pratyAkhyAna, prAyazcitta, paramAlocanA, niyama, vyutsarga Adi sabhI paramArtha kriyAkANDa ke ADambara se samRddha, tIna upayogoM ke kathana se sampanna hna aise isa paramezvarakathita niyamasAra nAmaka zAstra ke tAtparya ko do prakAra se nirUpita kiyA jAtA hai hna sUtratAtparya aura shaastrtaatpry| sUtratAtparya to gAthArUpa padya kathana ke mAdhyama se pratyeka gAthA sUtra meM yathAsthAna pratipAdita kiyA gayA hai aura aba zAstra tAtparya yahA~ TIkA meM pratipAdita kiyA jA rahA hai; jo isaprakAra hai hna yaha niyamasAra zAstra bhAgavata zAstra hai, bhagavAna dvArA pratipAdita zAstra hai| jo mahApuruSa; nirvANa sundarI se utpanna honevAle parama vItarAgAtmaka, avyAbAdha, nirantara atIndriya paramAnanda denevAle; niratizaya, nitya zuddha, niraMjana, nija kAraNaparamAtma kI bhAvanA ke kAraNa; samasta naya samUha se zobhita, paMcamagati ke hetubhUta, pA~ca indriyoM ke vistAra se rahita, dehamAtra parigrahadhArI nirgrantha munivara se racita isa niyamasAra nAmaka bhAgavata zAstra ko nizcayanaya aura vyavahAranaya ke avirodha se jAnate haiM; ve mahApuruSa samasta adhyAtmazAstroM ke hRdaya ko jAnanevAle aura paramAnandarUpa vItarAga sukha ke abhilASI, bAhyAbhyantara caubIsa parigrahoM ke prapaMca ke tyAgI, trikAla, nirupAdhi svarUpa meM lIna nija kAraNaparamAtmA ke svarUpa ke zraddhAna-jJAna-AcaraNAtmaka bhedopacAra kalpanA nirapekSa svastha ratnatraya meM parAyaNa hokara vartate hae zabda brahma ke phalarUpa zAzvata sukha ke bhoktA hote haiN|" isaprakAra isa gAthA aura usakI TIkA meM kahA gayA hai ki yaha zAstra maiMne apanI bhAvanA kI puSTi ke nimitta se banAyA hai| kahA jAtA hai ki AcArya kundakundadeva svayaM pratidina isa grantha kA pATha karate the| ve kahate haiM ki maiMne yaha zAstra apanI kalpanA se nahIM banAyA hai;
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 479 (mAlinI) sukavijanapayojAnandimitreNa zastaM lalitapadanikAyairnimitaM zAstrametat / nijamanasi vidhatte yo vizuddhAtmakAMkSI sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 308 / / pUrvApara doSa se rahita jinendradeva ke upadezAnusAra banAyA hai| ata: yaha pUrNata: nirdoSa zAstra hai| ___isa gAthA kI TIkA meM TIkAkAra kiMca kahakara aneka vizeSaNa lagAkara kahate haiM ki isa niyamasAra nAmaka zAstra ke tAtparya ko do prakAra se jAnA jA sakatA hai hna sUtratAtparya aura shaastrtaatpry| sUtratAtparya to pratyeka gAthA meM batA diyA gayA hai aura zAstratAtparya zAzvata sukha kI prApti hai| isa aMza kI vizeSatA yaha hai ki isake pUrvArdha meM to sabhI adhikAroM meM pratipAdita vastu kA saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai aura uttarArdha meM niyamasAra zAstra kI mahimA ke sAtha isake adhyayana kA phala bhI batA diyA gayA hai| hama sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM kA kartavya hai ki isakA svAdhyAya atyanta bhaktibhAva se gaharAI se avazya kareM / / 187 / / isaprakAra isa niyamasAra zAstra kI tAtparyavRtti TIkA kI pUrNAhuti karate hue TIkAkAra munirAja cAra chanda likhate haiM; jisameM pahale chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna ( harigIta ) sukavijana paMkajavikAsI ravi munivara deva ne| lalita sUtroM meM racA isa paramapAvana zAstra ko / / nija hRdaya meM dhAraNa karejo vizuddha aatmkaaNkssii| vaha paramazrI vallabhA kA atI vallabha loka meM ||308 / / sukavijanarUpI kamaloM ko Ananda dene, vikasita karanevAle sUrya zrI kundakunda AcAryadeva ke dvArA lalita pada samUhoM meM race hue isa uttama zAstra ko jo vizuddha AtmA kA AkAMkSI jIva nija mana meM dhAraNa karatA hai; vaha paramazrIrUpI kAminI kA vallabha hotA hai| isa chanda meM bhI yahI kahA gayA hai ki isa paramapAvana zAstra meM pratipAdita marma ko apane citta meM dhAraNa karanevAle AtmArthiyoM ko mukti kI prApti hotI hai / / 308 / / dUsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hna
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 niyamasAra (anuSTubh ) pdmprbhaabhi-dhaanodgh-sindhunaath-smudbhvaa| upanyAsormimAleyaM stheyAccetasi sA satAm / / 309 / / asmin lakSaNazAstrasya viruddhaM padamasti cet / luptvA tatkavayo bhadrAH kurvantu padamuttamam / / 310 / / (vasaMtatilakA) yAvatsadAgatipathe rucire vireje tArAgaNaiH parivRtaM sakalendubiMbam / tAtparyavRttirapahastitaheyavRttiH sthayAtsatAM vipulacetasi tAvadeva / / 311 / / (harigIta ) padmaprabhamaladhAri nAmaka virAgI munideva ne | ati bhAvanA se bhAvamaya TIkA racI manamohanI / / padmasAgarotpanna yaha hai urmiyoM kI mAla jo| kaNThAbharaNa yaha nita rahe sajjanajanoM ke citta meM ||309|| padmaprabha nAma ke uttama samudra se utpanna honevAlI yaha urmimAlA-laharoM kI mAlAkathanI satpuruSoM ke citta meM sthita rho|| TIkAkAra munirAja padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki jisaprakAra samudra meM lahareM uThatI haiM, uchalatI haiM; usIprakAra yaha zAstra niyamasAra paDhakara mere manarUpI samudra meM usakI TIkA likhane ke bhAva uchalate haiM; ata: maiMne yaha TIkA likhI hai| merI ekamAtra bhAvanA yaha hai ki isase lAbha lenevAle AtmArthI satpuruSoM ke hRdaya meM yaha sadA sthita rahe||309|| tIsare chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai hra (dohA) yadiisameM koi pada lage lakSaNazAstra viruddha / bhadrakavi rakhanA vahA~ uttama pada aviruddha ||310|| yadi isa TIkA meM koI pada lakSaNazAstra ke viruddha ho to bhadra kavigaNa usakA lopa karake usake sthAna para uttamapada rakha deveM hna aisA merA anurodha hai| dhyAna rahe yahA~ TIkAkAra manirAja bhAva kI bhala svIkAra nahIM kara rahe haiN| kyoMki unheM pakkA bharosA hai ki unakI lekhanI se bhAva saMbaMdhI bhUla to ho hI nahIM sktii| unakA to mAtra itanA hI kahanA hai ki kisI chanda meM chanda zAstra ke viruddha kucha likhA gayA ho to sajjana puruSa use sudhAra leveM||310||
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhopayoga adhikAra 481 iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAM tAtparyavRttau zuddhopayogAdhikAro dvAdazamaH shrutskndhH|| samAptA ceyaM taatpryvRttiH| cauthe chanda kA padyAnuvAda isaprakAra hai tU (harigIta) tArAgaNa se maNDita zobhe nIla gagana meN| are pUrNimA candra cA~danI jabataka nabha meM / / heyavRtti nAzaka yaha TIkA tabataka zobhe / nita nija meM rata satpuruSoM ke hRdaya kamala meM ||311|| jabataka tArAgaNoM se ghirA haA pUrNacandrabimba sundara AkAza meM zobhAyamAna rahe, tabataka yaha heyavRttiyoM ko nirasta karanevAlI tAtparyavRtti nAma kI TIkA satpuruSoM ke vizAla hRdaya meM sthita rhe| yaha maMgala AzIrvAdAtmaka aMtamaMgala hai; jisameM yAvada candradivAkarauM' kI zailI meM yaha kahA gayA hai ki jabataka AkAza meM tArAgaNa se veSTita pUrNa candra rahe, tabataka arthAt anaMtakAla taka yaha TIkA sajjanoM ke hRdaya kamala meM virAjamAna rahe||311 adhikAra ke anta meM TIkAkAra munirAja svayaM likhate haiM ki isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie jo sUrya samAna haiM aura pA~ca indriyoM ke vistAra rahita dehamAtra jinheM parigraha thA, aise zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA racita niyamasAra (AcArya kundakunda praNIta) kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zaddhopayogAdhikAra nAmaka bArahavA~ zrutaskandha samApta huaa| aura yahA~ yaha tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA bhI samApta hotI hai| yahA~ niyamasAra evaM usakI tAtparyavRtti TIkA ke sAtha-sAtha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI hindI TIkA meM zuddhopayogAdhikAra nAmaka bArahavA~ zrutaskaMdha samApta hotA hai| (dohA) TIkA AtmaprabodhinI hindI bhASA mA~hi / ATha navambara do sahasa bAraha sana ke tA~hi / / pUrNa haI jayapura nagara vinA vighna saannd| pramudita mana pulakita vadana saba vidhi shjaannd|| hindI bhASA meM likhI gaI yaha AtmaprabodhinI nAma kI TIkA ATha navambara do hajAra bAraha san ko jayapura nagara meM nirvighna pUrNa huI hai| isakAraNa merA mana pramudita hai aura tana pulakita ho rahA hai tathA sarvaprakAra se sahajAnanda hai| isaprakAra yaha AcArya kuMdakuMda kRta niyamasAra nAmaka mUlagraMtha aura usakI munirAja padmaprabhamaladhArideva kRta tAtparyavRtti rUpa saMskRta TIkA tathA donoM kI yaha DaoN. hukamacanda bhArilla kRta AtmaprabodhinI nAmaka hindI TIkA yahA~ samApta hotI hai|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 niyamasAra 129 9 82 192 182 m Www 106 256 26 166 52 aithUlathUla thUlaM aNukhaMdhaviyappeNa du aNNaNirAvekkho jo attAgamataccANaM attAdi attamajha appasarUvaM pecchadi appasarUvAlaMbaNa appANaM viNu NANaM appA parappayAso arasamarUvamagaMdhaM avvAbAhamaNiMdiya asarIrA aviNAsA aMtarabAhirajappe 119 153 273 277 zrI niyamasAra kI varNAnukrama gAthA sUcI gAthA gAthA ede savve bhAvA 49 63 eyarasarUvagaMdha 62 erisabhedabbhAse 28 75 erisaya bhAvaNAe 18 evaM bhedabbhAsaM ka 434 kattA bhottA AdA 18 307 kadakAridANumodaNa 171 445 kammamahIruhamUla 110 163 427 kammAdo appANaM 111 46 121 kAyakiriyANiyattI 70 458 kAyAIparadavve 121 48 127 kAlussamohasaNNA 66 150 388 kiM kAhadi vaNavAso 124 kiM bahuNA bhaNieNa du 176 454 kulajoNijIvamaggaNa 238 kevalaNANasahAvo 84 197 kevalamiMdiyarahiyaM 267 kohaM khamayA mANaM 147 381 kohAdisagabbhAva149 386 148 384 gamaNaNimittaM dhamma gAme vA Nayare vA 186 474 174 449 ghaNaghAikammarahiyA 178 168 312 162 320 301 Mmm Mmm Mor A 0 228 35 Aussa khayeNa puNo AdA khu majjha NANe ArAhaNAi vaTTai AloyaNamAlu chaNa AvAsaM jaha icchasi AvAsaeNa jutto AvAsaeNa hINo 108 3 295 293 op to 142 IsAbhAveNa puNo IhApuvvaM vayaNaM 170 116 42 ukkiTTho jo boho uttamaaTuM AdA ummaggaM paricattA usahAdijiNavariMdA 107 48 14 140 300 caugaibhavasaMbhamaNaM 217 caudahabhedA bhaNidA 202 cakkha acakkha ohI 356 cattA aguttibhAvaM cala maliNamagADhatta246 243 chAyAtavamAdIyA 89 chuhataNhabhIruroso 207 133 ego me sAsado appA ego ya maradi jIvo ede chaddavvANi ya 102 101 0
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAnukramaNikA 483 gAthA pRSTha pRSTha gAthA 180 181 464 466 118 127 177 165 461 305 432 442 421 425 429 159 162 gw w w ~ 164 156 47 155 184 402 188 77 187 187 187 jaM kiMci me duccaritta jadi sakkadi kAdaM je jassa rAgo du doso du jassa saNNihido appA jAijaramaraNarahiyaM jANato passaMto jANadi passadi savvaM jA rAyAdiNiyatI jArisiyA siddhappAM jiNakahiyaparamasutte jIvANa puggalANaM jIvAdibahittaccaM jIvAdIdavvANaM jIvAdu poggalAdoM jIvA poggalakAyA jIvo uvaogamao jugavaM vaTTai NANaM jo caradi saMjado khalu jo Na havadi aNNavaso jo du aTTaM ca rudaM ca jo dugaMchA bhayaM vedaM jo du dhammaM ca sukaM ca jo du puNNa ca pAvaM ca jo du hassaM raI sogaM jo dhammasukkajhANa jo passadi appANaM jo samo savvabhUdesu 78 80 105 187 254 44 Navi iMdiya avasaggA 248 Navi kammaM Nokamma 397 Navi dukkhaM Navi sukkhaM 331 tANatabhaveNa sa329 NANaM appapayAsaM 457 NANaM jIvasarUvaM 446 NANa parappayAsaM 412 NANaM parappayAsaM 167 NANaM parappayAsaM 125 NANAjIvA NANA400 NAhaM koho mANo 471 NAhaM NArayabhAvoM 96 NAhaM bAlo vuDDho 88 NAhaM maggaNaThANo 85 NAhaM rAgo doso 30 NikkasAyassa daMtassa 33 NiggaMtho NIrAgo 417 NiiMDo NibaMdo 371 NiyabhAvaNANimittaM 362 NiyabhAvaM Navi muccai 333 NiyamaM Niyamassa phalaM 338 NiyamaM mokkhauvAo 339 NiyameNa ya ja kajaM 334 NivvANameva siddhA 337 Nissesadosarahio 391 NokammakammarahiyaM 268 No khaiyabhAvaThANA 325 No khalu sahAvaThANA No ThidibaMdhaTThANA 220 tassa muhaggadavayaNaM 452 taha daMsaNauvaogo 112 43 187 476 230 mmmmorrorror or or overror oos w w w w oxx mo own 0000 Ww. 000 185 472 83 469 24 264 109 yi jhANaNilINo sAhU i ThANaNisejjavihArAM | M X0 W0G 174 thIrAjacorabhattaka NaTThaTThakammabaMdhA NamiUNa jiNaM vIraM NaraNArayatiriyasurA Na vaso avaso avasa 3 Moor 45 daTThaNa icchirUvaM 365 davvaguNapajjAyANaM 144 375 2
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 niyamasAra gAthA pRSTha pRSTha davvatthieNa jIvA 57 mottUNa sallabhAvaM gAthA 87 205 dhAucaukkassa puNo 179 68 rayaNattayasaMjuttA rAgeNa va doseNa va 222 rAyAdIparihAre 74 57 137 141 351 la 157 406 146 173 92 169 439 paDikamaNaNAmadheye paDikamaNapahudikiriyaM payaDiTThidiaNubhAgaparicattA parabhAvaM pariNAmapuvvavayaNaM paMcAcArasamaggA pAsugabhUmipadese pAsugamaggeNa divA poggaladavvaM mottaM puvvuttasayaladavvaM puvvuttasayalabhAvA pesuNNahAsakakkasapoggaladavvaM uccai potthaikamaMDalAI 143 234 laddhaNaM Nihi ekko 377 loyAsAse tAva 449 loyAloyaM jANai 177 vaTTadi jo so samaNo 148 vaNNarasagaMdhaphAsA vadasamidisIlasaMjama438 vayaNamayaM paDikamaNaM 131 vayaNoccAraNakiriyaM 151 vavahAraNayacaritte vAvAravippamukkA 157 vijjadi kevalaNANaM virado savvasAvaje vivarIyAbhiNivesavivivarIyabhiNivesaM 168 367 121 291 395 ors WWW 50 75 182 180 468 baMdhaNachedaNamAraNa 165 128 322 eF bhUpavvadamAdIyA 354 12 112 134 343 54 133 maggo maggaphalaM ti ya madamANamAyalohavimamattiM parivajAmi mANussA duviyappA micchattapahudibhAvA micchAdasaNaNANamuttamamuttaM davvaM mokkhapahe appANaM mokkhaMgayapurisANaM mottUNa aTTarudaM mAttUNa aNAyAraM mottUNa vayaNarayaNaM mAttUNa sayalajappama 167 136 135 saNNANaM caubheyaM 283 samayAvalibhedeNa du 226 sammattaNANacaraNe 48 sammattassa NimittaM 212 sammattaM saNNANaM 215 sammaM me savvabhUdesu 436 savvaviappAbhAve 349 savve purANapurisAM 345 savvesiM gaMthANaM 209 saMkhejjAsaMkhejA200 saMjamaNiyamataveNa du 194 suhaasuhavayaNarayaNaM 225 suhumA havaMti khaMdhA 138 158 rom moom 3 0 3r> 251 353 409 145 92 moIM 123 120 mm 24
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalazAnukramaNikA 72 240 368 287 217 337 arror ovW0 458 125 70 399 6 480 407 327 aM 143 kalazakAvyoM kI varNAnukrama sUcI kalaza kalaza apyAtmani sthitiM buddhvA 40 163 278 abhinavamidamuccai149 261 abhinavamidaM pApa 175 79 ayaM jIvo jIva244 371 avicalitamakhaMDa 296 196 asati ca sati bandhe 359 asati sati vibhAve 284 asAre saMsAre 303 47 asmAkaM mAnasAnyuccaiH 118 208 asmin lakSaNazAstrasya 310 60 asmin loke 268 113 201 ahamAtmA sukhAkAMkSI 134 238 121 214 aMcitapaMcamagataye 58 138 247 A 168 281 AkarSati ratnAnAM 78 34 AtmajJAnAdbhavati 44 AtmadhyAnAda 123 75 Atmanyuccairbhavati 238 282 AtmA jAnAti vizvaM 272 237 360 AtmA jJAnaM bhavati 278 187 304 AtmA jJAnaM bhavati 60 111 AtmA tiSThatya310 AtmA dharmI bhavati 279 184 302 AtmAnamAtmanAtmAya 228 322 AtmAnamAtmani 129 380 AtmA nityaM tapasi 167 281 AtmAnaM jJAnadRgrUpaM 64 116 AtmA bhinno bhavati 370 AtmArAdhanayA hInaH 299 199 AtmAvazyaM sahaja 256 169 AtmA spaSTaH 6 AtmA hyAtmAnamA- 154 48 AtmA hyAtmAnamA 54 Adyantamuktamanagha 68 233 358 AlocanAbheda 153 akSayyAntaakhaMDitamanArataM acetane pudgala ata eva bhAti nityaM atitIvramohasaMbhavaatyapUrvanijAtmotthaatha jinapatimArgAathA jinamatamukteatha tanumanovAcAM atha nayayugayuktiM atha nijaparamAnaMdaiatha niyatamanovAatha bhavajalarAzau atha mama paramAtmA atha vividhavikalpaM atha sakalajinoktaatha sati parabhAve atha sati paramANoatha sulalitavAcAM advandvaniSThamanaghaM adhyAtmazAstrAanavaratamakhaNDaanavaratamakhaNDAanazanAdianazanAdianazanAdianAdimamasaMsAraanizamatulabodhAanyavaza: saMsArI apagataparamAtmaaparispaMdarUpasya apavargAya bhavyAnAM api ca bahuvibhAve api ca sakalarAgaapunarbhavasukha 303 219 364 416 426 433 281 262 MGWWWWWWWMo 428 352 212 287 162 155 463 385 270 269 350 227
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 niyamasAra kalaza 172 kalaza 206 205 AlocanA satataAlocyAlocya AsaMsArAdakhila 326 152 161 326 234 pRSTha 285 kAMkSatyadvaitamanyepi 266 kecidadvaitamArgasthAH 276 ko nAma vakti vidvAn kopi kvApi munirbabhUva 91 kvacivrajati kAminI78 kvacillasati nirmalaM 32 kvacillasati sadguNaiH < 43 242 214 18 334 kSamayA krodhakaSAyaM 299 ur w galanAdaNurityuktaH guNadharagaNadhararacitaM guptirbhaviSyati sadA 6 50 iti jinamArgAmbhodheiti jinapati mArgAd iti jinapatimArgAiti jinazAsanasiddha iti nigaditabhedaiti paraguNaparyAiti lalitapadAnAiti viparItavimuktaM iti viracitamuccaiiti vividhavikalpe iti sati muninAtha itthaM nijajJena itthaM buddhvA jinendrasya itthaM buddhvA paramaitthaM buddhvopadezaM itthaM muktvA idamidamaghasenAidaM dhyAnamidaM dhyeyaiha gamananimittaM 38 110 258 194 ghorasaMsRti117 379 cittattvabhAvanAsakta 251 149 M0.00.00KG.. WOW 27 vwrror 11 473 115 171 to IhApUrvaM vacana 289 178 142 256 uddhU takarmasaMdohAn 221 111 jagadidamajagacca 324 jayati jagati vIra: 328 jayati niyamasAra jayati paramatattvaM82 jayati viditagAtra: jayati viditamokSaH 450 jayati zAMta jayati satataM 346 jayati sa paramAtmA jayati samatA nityaM 381 jayati samayasAra: 451 jayati samitireSA 420 jayati sahajatattvaM 275 jayati sahajate:246 jayati sahajate: jayati sahajatejo322 jayati sahajabodha207 jayati sahaja tattvaM 313 jayatyanaghacinmaya 229 254 149 eka eva sadA dhanyo eko devastribhuvanaeko devaH sa jayati eko bhAvaH sa jayati eko yAti prabala 290 275 160 148 196 170 252 260 314 282 380 ka 207 137 kazcinmuni satatakaSAyakalirajitaM kAyotsargo bhavati 176 288 271
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalazAnukramaNikA jayatyanaghamAtmajayatyayamudAradhIH jAnan sarvaM bhuvanajAnAti lokamakhila jitaratipaticApa: jinaprabhumukhAravinda - jinendro muktikAminyAH jJAnajyoti: prahata jJAnaM tAvat sahajajJAnaM tAvadbhavati tattveSu jainamuninAthatapasyA lokesminnityaktvA vAcaM tyaktvA vibhAvamakhilaM tyaktvA vibhAvamakhilaM tyaktvA sarvaM sukRtatyaktvA saMgaM jananatyajatu bhavabhIru tyajatu suralokAdi tyajAmyetatsarvaM trasahatipariNAma trasahatiparimuktaM trilokazikharAdUrdhvaM trailokyAgraniketanAn tvayi sati paramAtma durabhavanakuThAraH dRjJaptivRttyAtmakadevendrAsanakaMpakAraNa dehavyUhamahIjarAji dhyAnAvalImapi namAmi nityaM namo'stu te na hAsmAkaM jJa ta da dha na kalaza 211 247 288 285 98 150 276 69 277 286 230 242 92 159 122 215 269 80 245 218 76 204 304 225 1 62 23 292 306 119 188 108 74 pRSTha 329 na tasmina 378 nAnAnUnanarAdhinAtha 448 nAbheyAdijinezvarAn 441 nijAtmaguNasaMpadaM 172 262 421 121 224 444 nityazuddha cidAnanda niyatamiha janAnAM nirdvandranirupadravaM nirmuktasaMganikaraM nirvApakAcAryanirvANasthe prahatadurita nirvikalpe samAdhau nirvRtendriyalaulyAnAM nizcayarUpAM samiti 355 370 niHzeSadoSa 165 nItvAstAn 273 216 padArtharatnAbharaNaM 336 padmaprabhAbhidhAno 408 parapariNatidUre 147 parabrahmaNyanuSThAna374 parigrahAgrahaM muktvA 339 pazyatyAtmA sahaja140 paMcasaMsAranirmuktAn 326 paMcAstikAyaSadravya472 pudgalo'cetano jIvapratItigocarAH sarve 348 3 pratyAkhyAnaM bhavati pratyAkhyAnAdbhavati 115 pradhvastapaMcabANasva 56 pranaSTaduritotkaraM 454 prapadye'haM sadAzuddha475 prAgeva zuddhatA yeSAM prAyazcittamukta211 prAyazcittaM na punaprAyazcittaM bhavati 305 prAyazcittaM ttamAnA 186 prItyaprItivimukta 133 prekSAvadabhiH sahaja kalaza 291 29 231 198 56 83 131 158 125 301 201 235 84 223 102 52 309 42 85 19 282 295 7 44 49 145 147 248 151 166 71 181 189 180 185 55 133 487 pRSTha 451 51 357 315 102 150 233 272 223 467 320 358 157 346 176 93 480 76 153 38 435 456 8 78 87 258 260 378 262 280 126 394 306 292 303 99 235
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 bandhacchedAdatulabandhacchedAdabhagavati bahirAtmAntarAtmeti bhavati tanuvibhUti: bhavabhayabhedini bhagavati bhavabhavasukhaduHkhaM bhavabhavasukhamalpaM bhavabhogaparAmukha bhavinAM bhavasukhavimukhaM bhAvini bhavaguNAH syuH bhavasaMbhavaviSabhUruha bhavyaH samasta bhAvakarmanirodhena bhAvA: paMca bhavanti bhAvikAlabhava bhIti vihAya pazubhibhuktvA bhaktaM bhedavAdAH kadAcitsyubhedAbhAve satIyaM matsvAntaM mayi madananagasurezaH saha mahAnaMdAnaMdoM muktaH kadApi muktayamanAli muktvA kAyavikAraM muktvA jalpaM muktvAnAcAramuccaimuktvA bhavyo vacanaracanAM muktvA mohaMkanaka mokSe mokSaM jayati mokSopAyo bhavati yadyevaM caraNaM nijAtma yasmin brahmaNyanupamayasya pratikramaNameva ba ma ya kalaza 294 302 261 79 12 298 197 65 106 35 199 109 31 297 143 266 86 194 229 130 100 135 146 165 140 93 259 114 263 271 21 11 255 300 126 pRSTha yaH karmazamanikaraM 456 yaH zuddhAtmajJAna 469 yaH zuddhAtmanyavicala 392 yaH sarvakarmaviSabhUyAvaccintAsti jantUnAM yAvatsadA gatipathe ye martyadevanikuramba ye lokAgranivAsino yogI kazcitsvahitayogI nityaM sahaja yo naiva pazyati jagattraya 145 19 462 314 117 182 56 316 191 54 460 257 401 156 311 354 ratnatrayamayAn zuddhAn rAgadveSaparaMparApariNataM rAgadveSau vikRtimiha lalitalalitaM lokAlokaniketanaM vaktavyaktaM vacanaracanAM tyaktvA vartanAhetureSa: syAt vartetejJAnadRSTI vA vAcaMyamIndrANAM vAcaM 232 173 vikalpo jIvAnAM 241 vikalpopanyAsai 259 vijitajanma 280 viSayasukhaviraktAH 253 vRSabhAdivIrapazcima 166 vyavaharaNanayena 390 vyavaharaNanayena 202 vyavahAranayasyetthaM 396 410 zatamakhazatapUjyaH 39 zalyatrayaM parityajya 18 zastAzastamano zastAzastasamasta383 zIlamapavargayoSida465 zukladhyAnapradIpo'yaM 223 zukladhyAne pariNatamatiH ra la va za kalaza 33 183 190 57 246 311 226 224 239 258 284 105 234 213 15 307 77 191 48 273 2 267 208 179 115 232 101 280 222 13 116 94 20 107 124 219 niyamasAra pRSTha 55 301 308 102 376 480 348 347 366 388 439 180 358 332 29 476 142 310 87 419 4 404 327 289 204 358 175 431 346 24 206 167 38 184 221 340
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalazAnukramaNikA 489 kalaza 253 381 Y zuddhanizcayanayena zuddha tattvaM zuddhAtmAnaM nijasukhazuddhAzuddhavikalpanA 173 157 22 177 203 288 55 279 SaTkApakramayuktAnAM 293 286 sa 5 479 104 308 274 120 pRSTha kalaza 131 sarvajJavItarAgasya 286 sahajajJAnasAmrAjya271 sahajaparamaM tattvaM 128 saMjJAnabhAvaparimukta saMsAraghora455 sAnandaM tattvamajja 174 siddhAntodghazrIdhavaM 178 sukavijanapayojA 419 sukRtamapi samastaM 211 sukhaM du:kha yonau 209 84 skandhaistaiH SaTprakAraiH 117 smarakarimRgarAjaH 318 svata:siddha jJAna 216 160 svarge vAsminmanuja158 svavazayogi 250 161 svavazasya munindrasya 257 161 svasvarUpasthitAn 103 344 svAtmArAdhanayA purANa- 270 227 437 hitvA bhItiM pazujanakRtAM 265 vmoramm3rmorror 328 47 6 sakalakaraNagrAmAsadbodhapotamadhiruhya sadbodhamaMDanamidaM samayanimiSakASThA samayasArasamAdhinA samitiriha yatInAM samitiSusamItIyaM samitisamiti samitisaMhatitaH samyaktve'smin samyagdRSTistyajati samayagvartI tribhuvanaguruH 172 orm ormmmon 200 88 87 50 379 385 89 90 176 410 220 127 283 401 __dharma vijJAna kA virodhI nahIM, kintu mArgadarzaka hai| dharma ke mArgadarzana meM calanevAle vijJAna kA vikAsa vinAza nahIM, nirmANa kregaa| ghor3A aura ghur3asavAra eka-dUsare ke pratidvandI nahIM, pUraka haiM; ghur3adaur3a meM daur3egA to ghor3A hI, jItegA bhI ghor3A hI, para ghur3asavAra ke mArgadarzana binA ghor3e kA jItanA saMbhava nahIM / daur3anA to ghor3e ko hI hai, para kahA~ daur3anA, kaba daur3anA, kaise daur3anA ? hra isa sabakA nirNaya ghor3A nahIM, ghur3asavAra kregaa| yogya ghur3asavAra ke binA ghor3A upadrava hI karegA, mahAvata ke binA hAthI vinAza hI karegA, nirmANa nhiiN| jisaprakAra ghor3e ko ghur3asavAra aura hAthI ko mahAvata ke mArgadarzana kI AvazyakatA hai, usIprakAra vijJAna ko dharma ke mArgadarzana kI AvazyakatA hai, kintu durbhAgya se Aja dharma ko apanI upayogitA aura AvazyakatA kI siddhi ke lie vijJAna kA sahArA lenA par3a rahA hai| jo kucha bhI, yadi hameM sukha aura zAnti cAhie to dharma ko apane jIvana kA aMga banAnA hI hogaa| hna AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-26-27
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 niyamasAra uddhRta gAthA va zlokoM kI varNAnukrama sUcI 387 anavaratamanantai anyUnamanatiriktaM abhimataphalasiddhaalamalamatijalpaiasminnanAdini ahiMsA bhUtAnAM Tom 155 436 423 465 A 426 198 jaghanyamadhyamotkRSTa29 jayati vijitadoSo23 jassa aNesaNamappA 196 jaMpecchado amuttaM 66 jAnannapyeSa vizvaM 140 jvarajananajarANA jJAnasvabhAva: syAdAtmA 240 jJAnAdbhinno na nAbhinno 376 352 ThANaNisejavihArA 363 124 Na vi pariNamadi Na 255 NANaM atyaMtagayaM 460 NANaM avidirittaM NiddhattaNeNa duguNo 120 NiddhA vA lukkhA vA 204 NokammakammahAro AcArazca tadevaikaM AtmakAryaM parityajya AtmaprayatnasApekSA AtmA dharmaH AtmA bhinnaAlocya sarvamenaH AsaMsArAtpratipada 453 65 66 448 418 445 70 ityucchedAtparapariNateH ityevaM caraNaM 41 155 utsRjya kAyakarmANi ubhayanayavirodha po mp 240 169 tadekaM paramaM jJAnaM 59 tejo diTThI NANaM 25 137 ekastvamAvizasi eyarasavaNNagaMdhaM evaM tyaktvA bahirvAcaM 12 245 darzanaM nizcayaH puMsi 74 daMsaNapuvvaM NANaM 164 dravyAnusAri caraNaM 418 251 240 kAlAbhAvena bhAvAnAM kAtyaiva snapayaMti kusUlagarbhakevalajJAnadRksaukhya 86 namasyaM ca tadevaikaM 26 na hi vidadhati 183 niSiddhaM sarvasmin 229 niSkriya karaNAtItaM 101 237 210 girigahanaguhA 321 paDikamaNaM paDisaraNaM pariyaTThaNaM ca vAyaNa 297 paMcAcAraparAnnakiMcana110 puDhavI jalaM ca chAyA 296 pratyAkhyAya bhaviSya 218 396 178 cakrevihAya nijacicchaktivyAptacittasthamapyanava 227
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ udghRta gAthA va zlokoM kI varNAnukrama sUcI bandhacchedAtkalayadatulaM bahirAtmAntarAtmeti bhAvayAmi bhavAvarte bhedavijJAnataH siddhAH bheyaM mAyAmahAgartA majjhaM pariggaho jadi muktvAlasatvamohavilAsavijRmbhita yathAvadvastunirNItiH yatra pratikramaNameva yadagrAhyaM na gRhNAti yadi calati kathaJci yamaniyamanitAntaH loyAyAsapadese ba bha ma ya la 74 69 SEN m u x 43 37 62 28 57 58 73 45 49 68 32 16 415 vanacarabhayAddhAvan 387 213 193 298 vasudhAntyacatu: sparzeSu vyavaharaNanayaH syA 146 253 255 sakalamapi vihAyAsamao Nimiso kaTThA samao du appadeso samadhigatasamastAH savve bhAve jahmA saMsiddhirAdhasiddhaM 414 siddhAnto'yamudAtta so dhammo jattha dayA 218 231 sthitijanananirodhalakSaNaM 383 sthUlasthUlAstata: 156 svayaM karma karotyAtmA svaranikaravisarga86 svecchAsamucchalada to va sa 63 13 24 19 14 15 29 46 39 25 1 81 8 54 21 71 491 298 74 130 109 84 86 152 226 198 132 22 441 66 244 114 389 vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmoM ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai| usameM nityatA- anityatA, ekatA - anekatA Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiM / dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAya dRSTi se usI samaya anitya bhI hai, vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jAyegA, taba anityatA kA kathana sambhava nahIM hai| ata: jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kareMge, taba zrotA yaha samajha sakatA hai ki vastu nitya hI hai, anitya nahIM / ataH hama 'kisI apekSA nitya bhI haiM, 'aisA kahate haiN| aisA kahane se usake jJAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai| bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ataH vANI meM syAd - pada kA prayoga Avazyaka hai, syAd - pada avivakSita dharmoM ko gauNa karatA hai, para abhAva nhiiN| usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 144
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad padmaprabhamaladhAridevakRta tAtparyavRtti saMskRta TIkA sahita zrImad bhagavatkundakundAcAryadeva praNIta niyamasAra DaoN. hukamacanda bhArilla kRta gAthAoM aura kalazoM ke hindI padyAnuvAda sahita ) AtmaprabodhinI hindI TIkA prakAzaka : paNDita ToDaramala sarvodaya TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 15 (rAja.) phona : 0141-2707458, 2705581 phaiksa : 2704127
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa 2 hajAra ( 13 navambara 2012, bhagavAna mahAvIra nirvANotsava ) lAgata mUlya : 105 rupaye vikraya mUlya : 50 rupaye mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 139 186 T 1. jIva adhikAra (gAthA 1 se gAthA 19 taka) 2. ajIva adhikAra (gAthA 20 se gAthA 37 taka) 3. zuddhabhAva adhikAra (gAthA 38 se gAthA 55 taka) 4. vyavahAracAritra adhikAra (gAthA 56 se gAthA 76 taka) paramArthapratikramaNa adhikAra (gAthA 77 se gAthA 94 taka) nizcayapratyAkhyAna adhikAra (gAthA 95 se gAthA 106 taka) 7. parama AlocanA adhikAra (gAthA 107 se gAthA 112 taka) 8. zuddhanizcayaprAyazcitta adhikAra 291 (gAthA 113se gAthA 127 taka) , paramasamAdhi adhikAra 317 (gAthA 122 se gAthA 133 taka) 10. paramabhakti adhikAra 343 (gAthA 134 se gAthA 140 taka) 11. nizcayaparamAvazyaka adhikAra 362 (gAthA 141 se gAthA 159 taka) 12. zuddhopayoga adhikAra 412 (gAthA 159 se gAthA 187 taka) gAthAnukramaNikA 482 chandAnukramaNikA uddhRta gAthA va zlokoM kI varNAnukrama sUcI 490 485
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya samayasAra kI DaoN. bhArilla kRta jJAyakabhAvaprabodhinI hindI TIkA evaM pravacanasAra kI jJAnajJeyaprabodhinI hindI TIkA ke prakAzanoparAnta aba yaha niyamasAra kI AtmaprabodhinI hindI TIkA prastuta karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| DaoN. bhArilla jitane kuzala pravaktA haiM, lekhana ke kSetra meM bhI unakA koI sAnI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki Aja unake sAhitya kI deza kI pramukha ATha bhASAoM meM lagabhaga 45 lAkha se adhika pratiyA~ prakAzita hokara jana-jana taka pahu~ca cukI haiN| Apane abataka 78 kRtiyoM ke mAdhyama se sADhe teraha hajAra (13,500) pRSTha likhe haiM aura lagabhaga 15 hajAra pRSThoM kA sampAdana kiyA hai, jo sabhI prakAzita haiN| ApakI prakAzita kRtiyoM kI sUcI isameM yathAsthAna dI gaI hai| prAtaHsmaraNIya AcArya kundakunda ke paMca paramAgama hna samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya aura aSTapAhur3a Adi graMthoM para ApakA vizeSAdhikAra hai| Apake dvArA likhita aura pA~ca bhAgoM meM 2261 pRSThoM meM prakAzita samayasAra anuzIlana ke atirikta 400 pRSThoM kA samayasAra kA sAra va 638 pRSThoM kI samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA jana-jana taka paha~ca cukI hai| isIprakAra 1253 pRSThoM kA pravacanasAra anuzIlana tIna bhAgoM meM, 407 pRSThoM kA pravacanasAra kA sAra evaM 572 pRSThoM kI pravacanasAra kI jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA bhI prakAzita hokara AtmArthI jagata meM dhUma macA cukI haiN| niyamasAra anuzIlana tInoM bhAgoM meM 918 pRSThoM meM tathA 500 pRSThoM kI niyamasAra graMtha kI prastuta AtmaprabodhinI TIkA hra isaprakAra kundakundAcArya kI amarakRti samayasAra, pravacanasAra aura niyamasAra para hI Apa kula milAkara 7149 pRSTha likha cuke haiN| DaoN. bhArilla ne Ajataka jina bhI viSayoM para apanI lekhanI calAI hai, use na kevala mumukSu samAja apitu sampUrNa jaina samAja ne hAthoM-hAtha liyA hai| DaoN. bhArilla kRta samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI hindI TIkA aura pravacanasAra kI jJAnajJeyaprabodhinI hindI TIkA kA mumukSu samAja meM jo Adara huA, usase prerita hokara maiMne DaoN. bhArilla se kahA ki ApakA niyamasAra para bhI vaisA hI adhikAra hai, jaisAki samayasAra evaM pravacanasAra pr| ata: yadi Apa samayasAra evaM pravacanasAra ke samAna hI niyamasAra kI bhI hindI bhASA meM sarala aura subodha eka TIkA likheM to mumukSu samAja kA bahuta upakAra hogaa| mujhe prasannatA hai ki DaoN. bhArilla ne mere dvArA bAra-bAra anurodha kiye jAne para niyamasAra graMthAdhirAja para hindI TIkA likhanA svIkAra kara liyA; pariNAmasvarUpa Aja yaha AtmaprabodhinI hindI TIkA Apake karakamaloM meM prastuta hai| isa TIkA meM kucha aisI mahattvapUrNa vizeSatAe~ haiM; jo ise anya TIkAoM se pRthak sthApita karatI haiM aura una TIkAoM ke rahate hue bhI isakI AvazyakatA aura upayogitA ko rekhAMkita karatI haiN| AtmaprabodhinI TIkA kI vizeSatAe~ isaprakAra haiM hna 1. bhASA sarala, sahaja, sulabha, spaSTa bhAvavAhI hai| 2. munirAja padmaprabhamaladhArideva kRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA kA anuvAda zabdaza: na dekara bhAvAnuvAda diyA gayA hai, jisase viSayavastu ko samajhane meM pAThakoM ko vizeSa lAbha hogaa|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. gAthA evaM kalazoM kA padyAnuvAda bhI sarasa hai, padya bhI gadya jaisA hI hai, anvaya lagAne kI AvazyakatA nahIM hai / 4. TIkA, gAthA evaM kalazoM ke bhAva ko vyakta karanevAlA hindI TIkAkAra kA vizeSa spaSTIkaraNa mUla graMtha ke prANabhUta viSaya ko spaSTa karane meM pUrNataH samartha hai| 5. mahattvapUrNa gAthAoM kA bhAva vistAra se sodAharaNa samajhAyA gayA hai| 6. TIkA meM uddhRta gAthAe~ evaM zlokoM kA saMdarbha dekara padyAnuvAda bhI diyA hai| 7. isa grantha kI aisI koI hindI, gujarAtI, marAThI aura kannar3a TIkA upalabdha nahIM hai, jisameM TIkAkAra dvArA hI kiyA gayA gAthAoM aura kalazoM kA padyAnuvAda diyA gayA ho; para isa TIkA meM TIkAkAra dvArA hI kiyA gayA gAthAoM aura kalazoM kA hindI padyAnuvAda diyA gayA hai| 8. saralatA isakI sabase bar3I vizeSatA hai, jisake kAraNa sAdhAraNa se sAdhAraNa anabhyAsI pAThakoM kA bhI praveza niyamasAra aura tAtparyavRtti TIkA meM sahaja ho jaayegaa| 9. lAgata mUlya 105/- hone para bhI dAtAroM ke sahayoga se 50/- meM jitanI cAhe, utanI saMkhyA meM sarvatra sahaja upalabdha honA bhI eka aisA kAraNa hai ki jisake kAraNa yaha kRti pratyeka maMdira meM pratidina ke svAdhyAya meM rakhI jAvegI aura na kevala vaktA ke hAtha meM, apitu pratyeka zrotA ke hAtha meM bhI yaha upalabdha rhegii| isake atirikta prastAvanA ke rUpa meM grantha aura granthakAra kA vistRta paricaya bhI DaoN. bhArilla ne svayaM likhA hai| maiM eka choTI sI bAta likhane meM bhI gaurava kA anubhava karatA hU~ ki maiM DaoN. bhArilla kI pratyeka kRti kA adhyayana prakAzana se pUrva hI kara letA huuN| isa niyamasAra kI AtmaprabodhinI TIkA ko bhI maiMne prakAzana se pUrva sUkSmatA se aneka bAra svayaM par3hA hai| isa graMtha ke bAhya saundarya ko baDhAne ke lie bhI hamane 7 prakAra ke jina TAipoM kA prayoga kiyA hai; ve isaprakAra haiM hna 1. mUla gAthA ekadama bar3e-bar3e TAipa meM dI hai / 2. gAthA kI saMskRta chAyA kA TAipa alaga hai| 3. gAthA ke artha ke lie bolDa- iTailika TAipa kA prayoga kiyA hai| 4. gAthA padyAnuvAda bhinna-bhinna prakAra ke TAipa meM hai / 5. munirAja padmaprabhamaladhAridevakRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA kA TAipa apane meM svataMtra hai| 6. tAtparyavRtti ke saMskRta gadya kA hindI anuvAda kA TAipa svataMtra hai| 7. hindI TIkAkAra DaoN. bhArilla ke vivecana kA TAipa to alaga hai hI, usameM bhI jo bhAga ati mahattvapUrNa hai, use aura bhI bhinna tathApi bar3e akSaroM meM dene kA prayAsa kiyA gayA hai| itanI sazakta, sarala, subodha aura sArthaka TIkA kI racanA ke lie hindI TIkAkAra DaoN. bhArilla; sundaratama prakAzana ke lie prakAzana vibhAga ke prabhArI akhila baMsala; zuddha mudraNa, kampojiMga aura seTiMga ke lie dineza zAstrI aura lagabhaga AdhI se bhI kama kImata meM upalabdha karAne vAle Arthika sahayogiyoM ke hama hRdaya se AbhArI haiM aura sabhI ko koTizaH dhanyavAda dete haiN| jinavANI ke sAra niyamasAra kA hArda samajhane meM yaha kRti atyanta upayogI hai| hameM vizvAsa hai ki pAThakagaNa niyamasAra kI viSayavastu ko samajhane ke lie isa kRti kA bharapUra upayoga avazya kreNge| 13 navambara 2012 I. (mahAvIra nirvANotsava ) hna bra. yazapAla jaina ema.e. prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura (rAja.)
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30.00 DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1.samayasAra jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.00 44. nimittopAdAna 2-6. samayasAra anuzIlana bhAga 1se 5 110.00 | 45. ahiMsA: mahAvIra kI dRSTi meM 7.samayasAra kAsAra 30.00 46.maiM svayaM bhagavAna hai 8. gAthA samayasAra 47. dhyAna kA svarUpa 9.pravacanasAra :jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.00 48.rIti-nIti 10-12. pravacanasAra anuzIlana bhAga 1se 3 95.00 49.zAkAhAra 13.pravacanasAra kAsAra 50.bhagavAna RSabhadeva 14. niyamasAra : AtmaprabodhinI TIkA 51. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 15-17. niyamasAra anuzIlana bhAga 1se3 70.00 | 52.caitanya camatkAra 18.chahaDhAlA kA sAra 15.00 | 53.golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 19. mokSamArgaprakAzaka kAsAra 30.00 54.gommaTezvara bAhubalI 20.47 zaktiyA~ aura 47 naya 55. vItarAgIvyaktitva : bhagavAna mahAvIra 21. paDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 56. anekAnta aura syAdvAda 22. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 23.cintana kI gaharAiyA~ 57. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 58.bindu meM sindhu 24. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 20.00 59.jinavarasya nayacakram 25.dharma ke dazalakSaNa 26. kramabaddhaparyAya 60. pazcAttApakhaNDakAvya 15.00 27.bikhare motI 61. bAraha bhAvanA evaM jinendra vaMdanA 16.00 28.satya kI khoja 25.00 62.kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 29. adhyAtma navanIta 63.zuddhAtmazataka padyAnuvAda 30.Apa kucha bhI kaho 12.00 64.samayasAra padyAnuvAda 31. AtmA hI hai zaraNa 65. yogasAra padyAnuvAda 32.sukti-sudhA 18.00 66.samayasAra kalaza padyAnuvAda 33. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 67.pravacanasAra padyAnuvAda 34. dRSTi kA viSaya 68. dravyasaMgraha padyAnuvAda 35. gAgara meM sAgara 69. aSTapAhar3apadyAnuvAda 36. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 12.00 70. niyamasAra padyAnuvAda 37. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 71. niyamasAra kalaza padyAnuvAda 38. rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00 72. arcanA jebI 1.50 39. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama | 73. kuMdakuMdazataka (arthasahita) 40. yugapuruSa kAnajIsvAmI 74. zuddhAtmazataka (artha sahita) 41. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00 | 75-76.bAlabodha pAThamAlA bhAga2se3 6.00 42.maiM kauna hU~ 7.00 | 77-78. vItarAga vijJAna pAThamAlA bhAga 1se 3 12.00 43. rahasya : rahasyapUrNa ciTThI kA 10.00 | 79-80. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1se2 11.00 DaoN. bhArilla para prakAzita sAhitya 1. tattvavettA DaoN. hukamacanda bhArilla (abhinaMdana graMtha) 150.00 6. manISiyoM kI dRSTi meM : DaoN. bhArilla 5.00 2. DaoN. hukamacanda bhArilla : vyaktitva aura kRtitva - prakAzanAdhIna DaoN. mahAvIraprasAda jaina 30.00 7. zikSAzAstrIya pariprekSya meM DaoN. hukamacanda bhArilla ke zaikSika 3. DaoN. hukamacandabhArilla aura unakA kathA sAhitya hna vicAroM kA samIkSAtmaka adhyayana hna nItU caudharI aruNakumAra jaina 12.00 8. DaoN. hukamacanda bhArilla ke sAhitya kA samAlocanAtmaka 4. DaoN.bhArilla ke sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana - anuzIlana hrasImA jaina akhila jaina baMsala 25.00 9. DaoN. hukamacanda bhArilla vyaktitva evaM kartRtva hra zikharacanda jaina 5. guru kI dRSTi meM ziSya 5.00 10. dharma ke dazalakSaNa eka anuzIlana hramamatA guptA mmmmm 0000000000000000000.0 . |00000000000000000 m mmm 00000 00000 15.00 11.00